„W matni. Kościół na ziemiach polskich w latach II wojny światowej” - B. Noszczak (red.) - recenzja

Kościół katolickie w Polsce podczas II wojny światowej znalazł się bardzo trudnej sytuacji. Ze Wchodu i Zachodu nadciągnęły głęboko antychrześcijańskie reżimy, i jasne było, że jednym z głównych wrogów stanie się Kościół katolicki, zajmujący szczególną pozycję w społeczeństwie polskim przed wojną. Po wkroczeniu wrogich wojsk nastał czas okupacji, który miał okazać się sprawdzianem z chrześcijańskiego miłosierdzia i patriotyzmu dla całej hierarchii kościelnej i dla każdego katolika, który funkcjonował w tej okrutnej rzeczywistości. 

Książka dotyka wielu aspektów i form działalności Kościoła podczas wojny. Pierwsze trzy rozdziały (Życie religijno-społeczne pod okupacją niemiecką i radziecką, Represje wobec Kościoła w okupowanej Polsce, Kościół wobec okupantów i Polskiego Państwa Podziemnego) dotyczą życia Kościoła w okupowanej Polsce, czwarty (Stolica Apostolska a Kościół w Polsce (1939-1945) jest uzupełnieniem i spojrzeniem na całą sytuację z zewnątrz. W każdym z czterech rozdziałów znajdziemy bogatą ilość cytatów pochodzących z różnego rodzaju pamiętników i wspomnień. Dla czytelnika ma to wartość niebagatelną, ponieważ przykłady ożywiają „suchy” tekst i pozwalają lepiej zrozumieć opisywane wydarzenia.

Pierwszy rozdział opisuje społeczność katolicką okresu wojny w różnych sytuacjach, takich jak: życie codzienne na ziemiach okupowanych, życie w obozach jenieckich, obozach koncentracyjnych, łagrach, na zesłaniu. Porusza także tematykę życia zakonnego, religijności w armii podziemnej, harcerstwie, pomocy Żydom, działalności charytatywnej, oraz różne formy działalności kulturalnej. Ta część dzieła dotyczy przede wszystkim zwykłych ludzi, którzy dzięki wartościom chrześcijańskim potrafili funkcjonować i swoim życiem dawać przykład i świadectwo innym.

W następnym rozdziale otrzymujemy poruszający obraz represji, jakie spotkały polskie struktury Kościoła katolickiego ze strony okupantów, i to nie tylko sowieckich i niemieckich, ale także ze strony Ukraińców, Litwinów, Słowaków. Szczególnie te dwa ostatnie przykłady nie są powszechnie znane, dlatego warto na ten temat przeczytać. Okupację niemiecką podzielono słusznie według terenów, które zostały wcielone bezpośrednio do III Rzeszy, a Generalne Gubernatorstwo. W każdej z tych jednostek administracyjnych sytuacja wyglądała trochę inaczej. Podczas gdy w Okręgach Rzeszy – Gdańsk-Prusy Wschodnie i Kraj Warty, które wcielono do Rzeszy represje wobec Kościoła osiągnęły najbardziej okrutną i bezwzględną formę, to w Generalnym Gubernatorstwie nie było aż tak źle. Autor opisuje skalę na jaką wszczęto systematyczną akcję walki z Kościołem, której ofiarą padło setki księży, zakonnic i zakonników, a także biskupi (w samym KL Dachau zamordowano 756 duchownych). Także represje radzieckie nie tak systematyczne, ale nie mniej okrutne przedstawiono podając wiele przykładów popartych cytatami. Problem represji Litewskich, Słowackich i Ukraińskich, który jeszcze nie do końca zbadany przedstawiono pokrótce podając najważniejsze fakty.

Kolejna część książki to właściwie opowieść o ludziach: niezłomnych, szlachetnych, ale także tych, które dzisiaj uważa się za kontrowersyjne. Przykładem takich ludzi są dwaj biskupi: Czesław Sokołowski i Stanisław Adamski, których uważano za zbyt ustępliwych wobec okupanta. Biskupa Sokołowskiego sąd Armii Krajowej skazał nawet na karę śmierci, ale wyroku nie zatwierdzono. Dzisiaj opinie o tych hierarchach uległy zmianie, co także przedstawiono w omawianej pozycji. Kolejnymi opisanymi postaciami są: Wilhelm Kubsz – kapelan tworzącego się w ZSRR Ludowego Wojska Polskiego, Tadeusz Jachimowski – naczelny kapelan AK na terenie kraju, heroiczni księża z czasu Powstania Warszawskiego – Jan Zieja, Tomasz Rostworowski, Zygmunt Trószyński. Poruszono także tematykę pomocy Żydom, gdzie szczególne zasługi ma tutaj ks. Marceli Godlewski – proboszcz parafii Wszystkich Świętych na terenie getta warszawskiego i siostra Matylda Getter. Oboje zostali odznaczeni medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Opisano także wiele innych sylwetek – równie ciekawych.

Ostatni rozdział dotyczy, jak już wspomniałem, sytuacji Kościoła polskiego widzianej z perspektywy Watykanu. Autor opisuje działania na najwyższych szczeblach dyplomacji papieskiej i stosunek Piusa XII do zaistniałej sytuacji. Poddaje krytyce pokutujący obraz Ojca Świętego, jako sympatyka nazizmu. Pius XII prowadził podczas wojny bardzo delikatną politykę, aby zbyt negatywnymi wypowiedziami nie spowodować nasilenia się represji na terenach okupowanych. Rzeczowe przedstawienie dyplomacji watykańskiej podczas zmieniających się sytuacji na frontach wojennych, udało się bardzo dobrze. Podano fragmenty wystąpień papieskich dotyczących sprawy polskiej. Autor zaprezentował także historię zmieniających się stosunków rządu polskiego ze Stolicą Apostolską od czasu sprzed wojny do jej końca.

Kończąc wywody na temat treści przejdę do sposobu wydania dzieła. Wydawnictwo PWN słynie ze znakomitego wydawania książek pod swoim szyldem. Tak jest i tym razem. Pomimo miękkiej oprawy książka wygląda świetnie, wydana jest na dobrym papierze. Pod tekstem znajdziemy dobre przypisy, a na końcu bardzo cenną bibliografię, która zawiera wykaz źródeł drukowanych, dużą ilość wspomnień, pamiętników i dzienników, oraz także wiele opracowań. Szczególnie te wspomnienia itp. są bardzo ciekawe i przydatne, uważam, że warto je odszukać w bibliotece, księgarni, czy antykwariacie i zapoznać się.

Omawiane dzieło jest jedną z najlepszych pozycji jakie dane mi było przeczytać ostatnimi czasy. Tematyka jest bardzo zajmująca. Oczywiście wiadomo, że nie można było przedstawić całego zagadnienia w wyczerpującym sposób. Autorzy skupili się ludziach, których postawa może budzić szacunek, przedstawili jednocześnie drastyczną wizję prześladowania Kościoła. Opisów okrucieństw jakich dopuszczali się okupanci, wzbudza grozę. Myślę, że jest to książka potrzebna, a co najważniejsze bardzo dobra. Nie napisana trudnym językiem, co powoduje, że każdy może po nią sięgnąć. Nie trzeba nawet znać historii II wojny światowej, czy Kościoła, bo nie o tym jest to dzieło, „wielka” polityka jest tutaj z boku, ustępując miejsca indywidualnym historiom pełnym odwagi, niezłomności, miłosierdzia i patriotyzmu.

Plus minus:
Na plus:
+ wiele rzadko poruszanych tematów
+ bardzo bogata bibliografia
+ duża liczba cytatów
+ skupienie się na osobach i ich działaniach
+ ciekawa tematyka
+ estetyczne wydanie
Na minus:
- cena

Tytuł: W matni. Kościół na ziemiach polskich w latach II wojny światowej 
Autor: Bartłomiej Noszczak (red.)
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
Rok wydania: 2011
Oprawa: miękka
Ilość stron: 270
Cena: ok. 45 zł
ISBN/EAN: 978-83-01-16478-2
Ocena: 10/10