Rozwój teatru w Polsce na tle historii i życia kulturalnego Warszawy i Krakowa w I połowie XIX w.

W historii Polski wiek XIX to nie tylko okres zaborów, przemian, reform i walk o niepodległość, ale jest to również czas rozwoju kultury. Nie istniała już I Rzeczpospolita, przetrwał jednak stworzony w ostatnich dziesięcioleciach jej istnienia teatr. Teatr pozostał jedną z niewielu narodowych instytucji, które przetrwały katastrofę rozbiorów. W przedłużającej się niewoli to właśnie teatr wyrażał aspiracje narodu, jego życie duchowe, a przede wszystkim przyczynił się do przechowania narodowego języka i tożsamości Polaków. Najsilniejszymi ośrodkami polskiego teatru pozostawały w tym czasie Warszawa i Kraków.

Teatr Wielki w Warszawie

Początki teatru w Polsce

Początki teatru polskiego tkwią w średniowieczu i są ściśle związane z kręgiem kultury Zachodu. Od czasu dołączenia Polski do rodziny narodów chrześcijańskich, poprzez przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim, teatr polski i teatr Zachodu rozwijał się w podobnym rytmie. Od liturgicznych początków aż po epokę oświecenia teatr polski naśladował zachodnie wzorce, tworząc czasami ich doskonałe kopie. Dopiero z końcem XVIII wieku zaczęły wykształcać się własne, oryginalne formy rozwijające się przez cały wiek XIX, aby w końcu osiągnąć samodzielność i dojrzałość w wieku XX1.

Początkowo teatr w średniowieczu był formą ewangelizacji, którą wykorzystywali duchowni przyjeżdżający z Francji, Niemiec i Włoch do Polski, a widowiska odbywały się tylko w kościołach. W przedstawieniach brali udział ministranci, uczniowie przykościelnych szkół jak również diakoni, księża i mnisi. Najczęściej występy koncentrowały się wokół świąt, takich jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc. Pojawiły się kolejno: misteria, mirakle, moralitety. Znacznie dłuższe i bardziej złożone niż wczesne przedstawienia liturgiczne. Pisane i grane po łacinie, aż do roku, 1285 kiedy to nakazano głoszenie kazań w językach narodowych, a to z kolei przyniosło wprowadzenie polszczyzny do teatru. Misteria obrazowały zdarzenia zapisane w Biblii i Apokryfach. Mirakle opowiadały o żywotach świętych. Moralitet natomiast był opowieścią fikcyjną i alegoryczna. Z czasem teatr stał się formą rozrywki ludowej i dworskiej, nad którą mecenat roztaczały miasta, uczelnie, dwory magnackie i królewskie. Przedstawienia świeckie organizowali najczęściej ludzie wykształceni. Na teatr świecki w tym okresie wpływ mają popisy i pokazy dawane przez wędrownych wesołków, linoskoczków, lalkarzy, kuglarzy, żonglerów i pogromców zwierząt. Widowiska najczęściej dawano na świeżym powietrzu, służył do tego miejski rynek, lub wiejski plac. Zdarzały się też przedstawienia grane w salach dworskich, wznoszono wtedy specjalne podia dla aktorów. Zawsze występy były wielkim wydarzeniem dla całej wspólnoty. Wstęp był wolny dla każdego, bez względu na wiek, płeć, pochodzenie czy status majątkowy. Teatr stał się potrzebny, zaczął kształcić umysły i oświecać duszę oraz uświadamiać tożsamość religijną. Około pięciu wieków trwało formowanie się średniowiecznego teatru, był to proces, który zachodził w tym samym czasie, co kształtowanie się suwerennego państwa polskiego2.

Początek renesansu w Polsce to czas prosperity kultury polskiej. Potęga i rozkwit państwa sprzyjają rozwojowi literatury, sztuki i teatru. Teatr religijny rozszerza zasięg swego oddziaływania. Rozrasta się w towarzyszące cyklowi roku liturgicznego wielowątkowe i bogate widowiska3. Duży wpływ na teatr religijny mają w tym okresie jezuici. Traktują oni teatr, jako jeden z istotnych środków w edukacji swoich wychowanków. Przedstawienia jezuickie można podzielić na te o charakterze ściśle religijnym, edukacyjnym oraz widowiska wesołe, żartobliwe. Teatr świecki w renesansie ma dwa nurty główne: uczony i ludowy. Uczony charakterystyczny dla środowisk uniwersyteckich i dworskich. Nawiązywał do teatru antycznego. Przedstawienia odbywały się na zamku królewskim lub w salach uniwersyteckich4. Teatr ludowy, czyli jarmarczny, wędrowny, funkcjonował okazjonalnie i był tworzony przez grupy aktorów amatorów. Miejscem przedstawień najczęściej bywały karczmy, zajazdy, stodoły lub place targowe. Wystawiane sztuki zwano rybałtowskimi. W wystawianych sztukach pojawiały się postaci ludowe, scenki rodzajowe i niezbyt wyszukane dialogi5.

Z początkiem wieku XVII zawitali do Polski aktorzy angielscy. Grali sztuki Szekspira w Elblągu a następnie przenieśli się do Warszawy. Miłośnikiem teatru okazał się król Władysław IV, polecił on przekształcić na potrzeby teatralne jedną z sal zamku warszawskiego. Za jego panowania na dworze gościnne występy dawali często włoscy śpiewacy operowi. Zainteresowanie sztuką teatralną okazał również następca Władysława IV – Jan Kazimierz. Wzorując się na dworze królewskim polscy magnaci zakładali własne teatry w swych rezydencjach. W wieku XVII został gwałtownie zahamowany rozwój kultury polskiej. Najazd szwedzki, wojny kozackie, tureckie i moskiewskie sprawiły, że kraj znalazł się w trudnej sytuacji. Polska pod koniec XVII wieku stała się obrazem nędzy i niepowodzeń. Wiele miast było zniszczonych, wyludnionych, spalonych przez obce wojska. Zrozumiały jest, więc fakt, że w takich warunkach teatr nie mógł się rozwijać6.

Ożywienie działalności teatralnej następuje za panowania królów z dynastii Saskiej. Były to czasy, kiedy zachodziło wiele pomyślnych zdarzeń dla polskiej sztuki. W dziejach teatru polskiego prawdziwego przełomu dokonał król August III. Wystawił on w Warszawie pierwszy wolno stojący, nowoczesny jak na ówczesne warunki, budynek teatru. Nazwano go, Operalnią, czyli teatrem operowym. W Operalni występy dawały włoskie zespoły dramatyczne i operowe, przybywające do Polski na zaproszenie króla. Teatr królewski naśladowali magnaci, przeznaczając najpierw w swych rezydencjach sale pod występy, a po tym budując osobne teatry. Teatr pełnił funkcje wyszukanej i modnej rozrywki wśród kręgów dworskich. Nie było jednak nadal teatru publicznego, jaki istniał w całej zachodniej Europie, gdzie w większych miastach znajdowały się duże gmachy teatralne, co wieczór odwiedzane przez tysiące widzów7. Zmieniło się to dopiero w czasie rządów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy to doszło do powstania sceny narodowej8.

Wstępując na tron Stanisław August Poniatowski miał już przygotowany projekt stałego teatru w Warszawie. Od spadkobierców Augusta III wynajął budynek Operalni i uruchomił w nim teatr publiczny. Dnia 19 listopada 1765 roku odbyła się premiera komedii napisanej specjalnie na tę okazję przez Józefa Bielawskiego pt. „Natręci”. Dzień ten uważa się za dzień narodzin Teatru Narodowego. Termin ten wybrano nieprzypadkowo, bowiem imieniny obchodziły wtedy trzy miłe sercu króla panie: Elżbieta z Branickich Sapieżyna, Elżbieta Lubomirska i Izabela Czartoryska9. W roku 1767 król był zmuszony dokonać likwidacji teatru, ze względu na trudną sytuacją polityczną, w jakiej znalazł się kraj. Konfederacja radomska manipulowana przez Rosję, zawiązana w obronie rzekomo zagrożonego katolicyzmu, oraz nieudolna, choć szlachetna konfederacja barska zadały ostateczny cios Polsce. W rezultacie doszło do pierwszego rozbioru. W latach 1770 -1773 dochodzi tylko do sporadycznych występów przejezdnych trup obcych10. Regularnie działający teatr powstaje w 1774 roku, w momencie ustanowienia monopolu teatralnego przez sejm delegacyjny. Monopol uzyskał August Sułkowski, który stworzył „Spółkę teatralną” i zobowiązał się do wybudowania na własny koszt gmachu teatralnego. Do tego czasu widowiska miały odbywać się w pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu. Teraz ponownie można mówić o istnieniu sceny narodowej, bowiem występy daje zespól złożony z polskich aktorów. W 1776 roku Sułkowski odstąpił monopol teatralny Franciszkowi Ryxowi. Ryx uzyskał od króla fundusze i rozpoczął budowę nowego gmachu teatru na placu Krasińskich. Budowa teatru została zakończona w 1779 r.11. Dano mu nazwę Teatr Narodowy. Posiadał niewielką scenę wyposażoną w kulisy, kurtynę, fosę orkiestrową i mógł pomieścić około 800 widzów. W 1791 roku gmach przebudowano, powiększono wtedy scenę i widownię12.

Ryx jako właściciel gmachu był zobowiązany do wnoszenia opłaty z tytułu dzierżawy gruntu, zapewnienia porządku i bezpieczeństwa. Urządzaniem przedstawień i utrzymaniem zespołu zajmowało się oddzielne przedsiębiorstwo. Na jego czele stał syn zamożnego kupca warszawskiego, Michał Bizesti13. Sytuacja ulega komplikacji w ostatnim dziesięcioleciu XVIII wieku. Sejm Wielki uchylił monopol teatralny, następnie Targowica go przywróciła. Prawa Ryxa na monopol zostały zachwiane, ale pozostał on właścicielem aż do momentu upadku państwa, kiedy to doszedł do wniosku, że przestało mu się to opłacać. Wymógł wtedy na królu zakup monopolu i gmachu. Transakcji kupna - sprzedaży dokonano 20 stycznia 1797 roku. Po śmierci Stanisława Augusta w 1798 roku teatr stał się własnością jego głównego spadkobiercy księcia Józefa Poniatowskiego14.

W Warszawie

Warszawa po upadku Rzeczypospolitej z roli stolicy dużego państwa spadła do poziomu prowincjonalnego miasta jednego z zaborów. Pozostawała wraz z całym narodem w niewoli politycznej. O jej losach, ustroju wewnętrznym, warunkach rozwoju decydował zaborca. Nie przestała jednak być jednym z największych miast polskich, a dzięki swojemu centralnemu położeni nadal utrzymywała kulturalne i polityczne wpływy na ziemiach polskich15.

9 stycznia 1796 roku wojska pruskie weszły do Warszawy. Odtąd miasto stało się stolicą prowincji Prus Południowych16. Majątek miasta przeszedł w ręce zaborcy. Władze miejskie zostały zastąpione administracją pruską a jako język urzędowy wprowadzono niemiecki. W tarczy herbowej syrenę zastąpiono czarnym orłem pruskim. Miasto ucichło, opustoszały rezydencje i pałace17. Duży był rozmiar zniszczeń jeśli chodzi o zabudowę miejską. Władze pruskie przeprowadziły szereg reform. Uporządkowano ulice, targowiska a w miejsce zniszczonego w trakcie działań wojennych mostu zbudowano nowy. Uruchomiono sprawnie działającą pocztę oraz tzw. Stowarzyszenie Ratunkowe od Ognia. Nakazano szczepienia przeciw ospie i utworzono nadzór lekarski. Wzrost podatków natomiast wymierzył cios w rzemiosło i handel. Dopiero z początkiem XIX wieku kiedy to wzrosły ceny zbóż sytuacja w sferze handlu znacznie się poprawiła18. Przejście pod zabór pruski przyniosła zmiany w szkolnictwie. Pod znakiem zapytania został postawiony dotychczasowy dorobek szkolny Komisji Edukacji Narodowej. Miano zamiar wykorzystać szkołę jako narządzie germanizacji. Powołano komisję, której zadaniem było opracowanie programu edukacji. Wkrótce jednak komisja została rozwiązana a rząd wycofał się z planów oświatowych19.

Wybuch wojny miedzy Francją a Prusami dał Polakom nadzieje na zmianę sytuacji i uwolnienie się od zaborcy. W Napoleonie upatrywano wyzwoliciela narodu polskiego. Prusacy ponieśli klęskę. 27 listopada 1806 roku wojska francuskie radośnie witane weszły do Warszawy. Entuzjazm niebawem ostygł wobec narzuconych na miasto dużych świadczeń w naturze i niepewności co do przyszłości kraju. Warszawa stała się stolicą utworzonego Księstwa Warszawskiego pod władzą króla saskiego Fryderyka Augusta. 22 lipca 1807 roku w Dreźnie Napoleon nadał Księstwu konstytucję20. Wielka polityka europejska miała swój wpływ na życie gospodarcze miasta. Utrata rynków zbytu na zboże związana z blokadą kontynentalną stanowiła poważny cios dla zadłużonych majątków ziemskich. Związana z kryzysem gospodarczym zmiana kursu pieniądza i niestabilność cen ujemnie odbiła się na sytuacji miasta. Kampanie wojenne 1806-1807, 1809, 1812, 1813 i związane z nimi rekwizycje rujnowały budżet miejski. Po za tym znacznych zniszczeń dokonywały przemarsze sojuszniczych i okupacyjnych wojsk. W budżecie miasta brakowało pieniędzy na remont obiektów publicznych, naprawę kanałów ściekowych czy bruków. W efekcie sanitarny stan miasta był dramatyczny. Ulice pozbawione chodników, źle wybrukowane, tonęły w błocie i zanieczyszczeniach. Gnijące śmieci i ścieki stwarzały groźbę epidemii. Wszystko to miało swój wpływ na zdrowie i życie mieszkańców. Czasy napoleońskie to okres wzrostu w życiu społecznym roli armii. Ciągłe wojny zmuszały do posiadania licznych wojsk. Służba w wojsku dawała szansę szybkiej i błyskotliwej kariery również dla osób z nizin społecznych. W propagandzie francuskiej armia odgrywała ważną rolę polityczną, stanowiła symbol potęgi21.

Księstwu Warszawskiemu nie udało się utrzymać niepodległości. Po klęsce Napoleona w wyprawie na Rosję nastąpił kres jego istnienia. Nastąpił nowy etap w dziejach miasta. Traktat wiedeński z 1815 roku powołał do życia powiązane z Rosją Królestwo Polskie22. 27 listopada 1815 roku car Aleksander I podpisał nadaną Królestwu Polskiemu konstytucję. Powołano nowe władze na czele z namiestnikiem Zajączkiem. W roli wielkorządcy pozostał w Warszawie wielki książę Konstanty. Warszawa stała się stolicą rządzonego po polsku państewka pozostającego w konstytucyjnej zależność od caratu23.

Lata 1815-1830 to czas rozwoju miasta. Nastąpił wzrost liczby mieszkańców, rozwijał się przemysł i handel24. Wciągu kilku lat zmienił się wygląd zewnętrzny miasta, struktura społeczna i zawodowa. Z biegiem lat Warszawa stała się stolicą nowoczesnego państwa o rozbudowanym aparacie administracyjnym, kulturalnym, gospodarczym25. W 1821 roku ministrem skarbu został Ksawery Drucki-Lubecki, który prowadził politykę uprzemysłowienia kraju. Rozumiał potrzebę przekształcenia Królestwa z kraju rolniczego w kraj rolniczo-przemysłowy. Starał się utrzymać unię gospodarczą z Rosją. Liczył przy tym na obniżenie ceł na produkty eksportowane do cesarstwa i tym sam zapewnienie Królestwu rynku zbytu. Udało mu się odnieść sukces w tej sprawie. W 1825 r. wynegocjował obniżkę ceł na polskie zboże do Prus. W Warszawie rozwijał się przemysł metalurgiczny, chemiczny, spożywczy i włókienniczy. Powstawały wytwórnie i fabryki. Powołano do istnienia 1828 roku dekretem Mikołaja I Bank Polski26. Władze miejskie zajęły się remontem budynków, odnową domów, oświetleniem ulic. Nocą porządku w mieście pilnowały patrole. Sprawnie działała też straż pożarna. Sprawy oświaty i organizacji szkolnictwa również układały się pomyślnie. Kierowana przez Stanisława Potockiego Rządowa Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dbała nie tylko o utrzymanie istniejących już zakładów naukowych, ale także zakładała nowe na wszystkich szczeblach szkolnictwa. Od listopada 1816 roku najważniejszą uczelnią w Królestwie został Uniwersytet. Utworzony z połączenia Szkoły Prawa i Nauk Administracyjnych oraz Collegium Medicum27.

Car Aleksander I dążył kosztem sejmu do wzmocnienia władzy wykonawczej. Namiestnik Zajączek stał się z czasem bezwolnym narzędziem w rękach księcia Konstantego, pełniącego rolę naczelnego wodza. Dysponujący szerokimi pełnomocnictwami w Warszawie senator rosyjski Mikołaj Nowosilcow spełniał funkcję cesarskiego komisarza. Obaj stworzyli szeroko rozbudowaną siatkę szpiegowską. Tworzyli atmosferę strachu i uległości. Coraz częściej dochodziło do łamania konstytucji a wszelki próby opozycji tłumiono represjami. Powstawały tajne związki z programem obrony konstytucji i walki o niepodległość. Wzmagał się ruch szlachecko - inteligencki przeciw metodom księcia Konstantego, cenzurze i łamaniu konstytucji. Rósł również opór robotników, rzemieślników i chłopów przeciwko wyzyskowi społecznemu28.

Latem 1830 roku zwyciężyła we Francji rewolucja a w Belgii doszło do buntu. Car ogłosił mobilizację Wojska Polskiego, które wraz z rosyjskimi jednostkami miało pacyfikować zrewoltowaną Belgię. Istniała obawa, że car wykorzysta wymarsz armii do zniesienia odrębności kraju. 29 listopada 1830 roku w Warszawie doszło do wybuchu powstania listopadowego. Warszawa przez cały czas trwania powstania pozostawała jego głównym ośrodkiem29. Po upadku powstania Królestwo Polskie stało się w zasadzie prowincją Rosji. Na Polaków spadły represje: wcielania do wojska, zesłania, konfiskata majątków. Wprowadzono stan wojenny, zamknięto wyższe uczelnie. Duża liczba artystów, żołnierzy, polityków udała się na emigrację30. Mikołaj I zniósł konstytucję. Nastąpiła zamiana województw na gubernie, podporządkowano instytucjom carskim oświatę, wydawnictwa, zarząd dróg i poczty. Wprowadzono rosyjską walutę oraz rosyjski system miar i wag31.

W chwili rozbiorów w Warszawie działały dwie sceny teatralne. Scena narodowa przy placu Krasińskich i druga mniejsza w pałacu Radziwiłłowskim. Na pierwszej odbywały się przedstawienia w języku polskim, a na drugiej występy dawał teatr niemiecki a potem francuski. Od 1796 roku przez trzy lata sceną polską zarządzał zespół Truskolawskich. W 1799 roku dyrektorem Teatru Narodowego został Wojciech Bogusławski i pełnił tą funkcję przez najbliższych piętnaście lat32. Wojciech Bogusławski był z pochodzenia szlachcicem z okolic Poznania. Debiutowała w teatrze w 1778 roku w roli amanta33. Zawarł kontrakt z księciem Józefem Poniatowskim o wynajem budynku teatru przy placu Krasińskich. Pierwsze przedstawienia odbyły się 31 sierpnia i spotkały się z dużym zainteresowaniem publiczności, która wykupiła loże na cały sezon. Dało to Bogusławskiemu podstawę finansową do dalszej działalność. Umacnianiu się pozycji finansowej teatru sprzyjała również obecna sytuacja gospodarcza. Ziemie polskie pod panowaniem pruskim przeżywały okres pomyślności gospodarczej, do której przyczyniła się dobra koniunktura w rolnictwie. Takie warunki sprzyjały ustabilizowaniu sytuacji, ale nie uniknął teatr problemów34. Przeszkodą dla teatru polskiego stało się pogardliwe nastawienie części ówczesnej arystokracji, zwolenników francuskiego „theatre de societe”. Grupa młodzieży warszawskiej zgrupowana w pałacu Pod Blachą wokół księcia Józefa i pani de Vauban, kpiła ze sceny rodzimej. Zorganizowała teatr amatorski i wystawiała francuskie sztuki. W latach następnych występy odbywały się w Sali pałacu Radziwiłłowskiego. Po za tym pojawiały się w Warszawie popierane przez arystokrację zespoły obce stanowiące konkurencję dla teatru polskiego35. Bogusławski lekceważony przez arystokratów znalazł poparcie w otoczeniu któremu patronował Stanisław Sołtyk. Dom Sołtyka był miejscem gdzie spotykali się uczeni i literaci. Teatr polski zyskał w tym środowisku życzliwość36.

Wojciech Bogusławski

Nowy okres w historii teatru warszawskiego otworzył upadek pruskiego panowania. Warszawa na nowo stała się ważnym ośrodkiem życia politycznego. Władze Księstwa rozumiejąc znaczenie propagandowe teatru i możliwość wykorzystania go, jako narzędzia budzącego uczucia narodowe próbowały rozpostrzeć nad nim swoją opiekę. Szybko w nowej roli entuzjasty wkraczających wojsk Napoleona odnalazł się Wojciech Bogusławski i 2 grudnia 1806 roku wystawił gratis okolicznościowy spektakl pt. „Mieszkańcy wyspy Kamkatal, czyli Wylądowanie Francuzów„37. 18 stycznia 1807 roku wystawiono operę pt. „Andromeda” a na widowni zasiadł sam cesarz Napoleon38. Przedstawienie przypadło mu do gustu, szczególnie podobał mu się głos śpiewaczki jak również fabuła opery39. W latach 1807 i 1808 nastąpił spadek frekwencji w teatrze na skutek zaistniałego kryzysu gospodarczego. Pogorszyły się znacznie wtedy finanse teatru. W okresie od 16 kwietnia do 4 czerwca 1809 roku teatr zawiesił działalność, ponieważ stolicę zajęła armia austriacka. Borykając się nadal z ciężką sytuacją finansową dyrektor zgłosił projekt utrzymywania teatru z pieniędzy publiczny. Projekt rozpatrzył Fryderyk August i wyznaczył sumę rocznej subwencji na wsparcie sceny narodowej, powołał nadrzędny organ doradczy i kontrolny tzw. Dyrekcję Rządową Teatru Narodowego. Projekt zawierał również wniosek o założenie szkoły teatralnej. Dyrektorem nowo powstałej w 1811 roku Szkoły Dramatycznej mianowano Bogusławskiego40. Bogusławski wyprowadził teatr z największych trudności, zapewnił mu ciągłość i możliwość rozwoju. Stworzył perspektywę na przyszłość zabiegając o przejście teatru w ręce państwa i zakładając Szkołę Dramatyczną41. Po klęsce Napoleona i wtargnięciu Rosjan do Warszawy antrepryza była bliska upadku. Ludność stolicy przestała interesować się widowiskami teatralnymi, jej uwagę absorbowały wydarzenia polityczne. Frekwencja na widowni była znikoma. Teatr przestał otrzymywać subwencje, rosły długi42.

W czasie antrepryzy Bogusławskiego teatr dał około 600 premier, w tym 100 oper, 60 tragedii, 50 baletów, ponad 200 komedii i 100 modnych wówczas dram. Bogusławski starał się zaspokajać gusta widzów, dbał bardzo o poziom repertuaru. Wystawiał sztuki Moliera, Szekspira, Corneille’a, Schillera, ale pisał również sam na potrzeby sceny ciesząc się poparciem elit literackich stolicy43. 30 kwietnia 1814 roku zakończył się okres antrepryzy Wojciecha Bogusławskiego. Teraz teatr musiał dostosować się do nowo zaistniałej sytuacji politycznej44.

Teatr Narodowy w Warszawie odgrywał doniosłą rolę i jako najlepszy teatr na ziemiach polskich ściągał widzów z odległych miast i wsi. Jego repertuar stał się wzorem dla pozostałych teatrów polskich. Cieszył się zainteresowaniem i troską ze strony rządu Królestwa. Najpierw pozostawał pod opieką Tadeusza Mostowskiego, ministra sprawa wewnętrznych. Bezpośrednio jednak podlegał Stanisławowi Staszicowi zastępcy Mostowskiego w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych. Następnie zyskał wpływowego mecenasa w osobie ministra skarbu Ksawerego Lubeckiego, który to nie żałował pieniędzy na jego potrzeby. Ponad to teatr sympatią darzył książę Konstanty jak również osławiony senator Nowosilcow. W latach 1815-1819 Teatrowi Narodowemu sprzyjało towarzystwo krytyków literackich, zwanych Iksami. Byli oni poplecznikami dyrektora teatru Ludwika Osińskiego. W tym czasie znaczne były też wpływy masonerii a do niej należały między innymi wybitne jednostki mające wpływ na życie teatralne. Władza wspierając teatr finansowo równocześnie mieszała się w jego sprawy. Rząd wydawał ustawy teatralne doprowadzając tym samym do coraz większego uzależnienia od siebie teatru. Z drugiej jednak strony to właśnie dzięki poparciu rządu Teatr Narodowy stał się instytucją zamożną45.

W 1814 roku dyrektorem teatru został Osiński, profesor literatury na Uniwersytecie. Zorganizował wtedy spółkę akcyjną, która miała finansować teatr. W jej skład wchodziło trzech aktorów, pięciu kupców i adwokatów oraz dyrygent opery. Spółka została rozwiązana w 1821 roku po tym jak z funduszy państwowych Osiński spłacił akcjonariuszy. W tym czasie dało się odczuć wzrost ingerencji cenzury, co miało negatywny wpływ na repertuar. W okresie dyrekcji Osińskiego wzrósł znacznie budżet teatru, co dało między innymi możliwość powiększenia zespołu aktorskiego. Nowi aktorzy to w większości uczniowie założonej i prowadzonej przez Wojciecha Bogusławskiego Szkoły Dramatycznej. Poza tym angażowano też aktorów z Krakowa, Wilna i Lwowa. W 1825 roku ustąpił Osiński ze stanowiska a rządy sprawowało wtedy zrzeszenie aktorskie na czele z reżyserami Ludwikiem Adamem Dmuszewskim i Bonawenturą Kudliczem. Natomiast od roku 1827 Teatr Narodowy miał dwóch dyrektorów Dmuszewskiego i znów Osińskiego46.

Latem 1829 roku w Warszawie zaczął działać prowincjonalny Teatr Polski popierany przez Nowosilcowa. Przedstawienia odbywały się na Krakowskim Przedmieściu w sali Towarzystwa Dobroczynności i cieszyły się powodzeniem. Stało się to zagrożeniem monopolu Teatru Narodowego na występy. W obliczu zagrożenia monopolu na występy dyrektorzy Teatru Narodowego podjęli decyzję o utworzeniu w miejsce Teatru Polskiego drugiej sceny i nazwali ją Teatrem Rozmaitości. Oficjalne otwarcie nastąpiło 11 września 1829 roku a kierownikiem został Kudlicz. W dniu otwarcia wystawiono komedię Goldoniego pt. „Sługa dwóch panów”. Na początku w dużej mierze repertuar był ten sam co w Teatrze Narodowym ale wkrótce pojawiały się nowe sztuki. W skład zespołu teatralnego weszło kilku aktorów z Teatru Narodowego i Teatru Polskiego oraz kilku uczniów Szkoły Dramatycznej. Z biegiem czasu Teatr Rozmaitości urósł do rangi pierwszej sceny na ziemiach polskich47.

Wieczorem 29 listopada 1830 roku teatr warszawski był nieczynny, ponieważ odbywało się zebranie dyrekcji teatralnej. Teatr Rozmaitości planował tego dnia dać trzy jednoaktówki. Publiczność podczas jednej z nich została powiadomiona o wybuchu powstania i szybko opuściła teatr. W czasie walk przedstawienia zostały zawieszone. Teatr Narodowy wznowił występy 5 grudnia. Przed spektaklem odegrano mazurka Dąbrowskiego. W czasie trwania powstania grywano sztuki zawierające skojarzenia z aktualną sytuacją w kraju. Ostatnie przedstawienie odbyło się 6 września 1831 roku. Grano wówczas „Damy i huzary” Fredry. Następnego dnia Rosjanie rozpoczęli szturm na miasto48.

Atmosfera po upadek powstania listopadowego panująca w Warszawie uniemożliwiała prawidłowy rozwój teatru. Cenzura, brak krytyki teatralnej i obniżenie poziomu repertuaru doprowadziły do kryzysu. W pewniej mierze niski poziom repertuaru był spowodowany niewybrednym gustem publiczności, która lubiła oglądać ckliwe melodramaty i jednoaktowe komedyjki francuskie49.

W latach 1832-1842 szefem Dyrekcji Teatrów Rządowych był generał Józef Rautenstrauch. Doprowadził on szybko do ukończenia budowy gmachu Teatru Wielkiego, pod który kamień węgielny położono już w 1825 roku. Nie otrzymał on jednak nazwy tak jak na początku planowano Teatr Narodowy a jedynie Teatr Wielki. Pierwsze przedstawienie w Teatrze Wielkim odbyło się w 24 lutego 1833 roku, wystawiono wtedy operę „Cyrulik sewilski”. Teatr Rozmaitości również zmienił swoją siedzibę teraz mieścił się w sali Redutowej przy Teatrze Wielkim aż do roku, 1836 kiedy to został przeniesiony do sali w skrzydle Teatru Wielkiego. Rautenstrauch uzyskał dla teatrów subwencję rządową, wyjednał prawa emerytalne dla aktorów. W okresie jego prezesury dyrektorami teatru byli Ludwik Osiński i Ludwik Dmuszewski. Osiński w 1833 roku ustąpił ze stanowiska jego miejsce zajął wtedy na trzy lata Borys Halpert a następnie aż do 1843 roku Ignacy Koss. Po śmierci Rautenstraucha w 1842 roku do 1861 roku funkcję prezesa Dyrekcji Teatrów pełnił Ignacy Abramowicz50. Stał na czele dobrego teatru. Świetny był w tym czasie zespół dramatyczny, balet i opera. Po nim prezesurę przejął w 1861 roku pułkownik Aleksander Hauke51.

W Krakowie

Narodziny stałego teatru w Krakowie sięgają roku 1781. Wtedy to 17 października w Pałacu Spiskim przy krakowskim Rynku, wystawiono farsę francuską pt. „Trzewiki morderowe”. Przedstawienie dał niewielki zespół Mateusza Witkowskiego, do niedawna jeszcze aktora warszawskiego. Pomysł utworzenia teatru zawodowego w Krakowie wyszedł od Feliksa Oraczewskiego, poety, publicysty, dramatopisarza. Oraczewski przebywając we Wiedniu spotkał poszukującego pracy aktora, Mateusza Witkowskiego i przekonał go do założenia teatru w Krakowie. Witkowski podjął się zadania, uzyskał zgodę władz krakowskich i wraz ze swoim zespołem dawał występy aż do 12 marca 1782 roku, kiedy to zrezygnował ze względu na trudności finansowe. Jeszcze tego samego dnia nowym antreprenerem teatru został Mateusz Esmond52.

Po klęsce powstania kościuszkowskiego, okupacji pruskiej, Kraków w wyniku trzeciego rozbioru Polski został wcielony do Austrii. 5 stycznia 1796 roku wojska austriackie wkroczyły do miasta, a parę miesięcy później rządy objął cesarski komisarz. 17 sierpnia nastąpiło uroczyste złożenie przysięgi na wierność cesarzowi Franciszkowi II. Kraków stał się siedzibą władz nowo utworzonej prowincji nazwanej Galicją Zachodnią, ale nie trwało to długo, bo już w 1803 roku Galicję Zachodnią połączono ze Wschodnią (terenami zajętymi przez Austrię w pierwszym rozbiorze), a stolicą całości został Lwów. Władze austriackie przeprowadzały stopniowe zmiany w organizacji władz miejskich. Wprowadzono organizację niemiecką, a do minimum ograniczono samorząd ludności miejscowej. Dokonano zmian w magistracie, zarząd miasta pochodził odtąd nie z wyboru a z nominacji i podporządkowany był zaborcy. Językiem urzędowym stał się niemiecki, a na pieczęci Krakowa pojawił się dwugłowy orzeł austriacki53. Ludność podupadłego, wyniszczonego wypadkami wojennymi Krakowa pogodziła się z zaistniałą sytuacją, z pewną ulgą przyjęła nowe rządy, które jak się wkrótce okazało nie były lekkie. Na przełomie XVIII i XIX wieku najtrudniejsza była sytuacja Polaków właśnie w zaborze austriackim. W monarchii habsburskiej panował system centralistyczny, wszystkie decyzję były podejmowane w Wiedniu, a ich wykonawcami byli przysyłani stamtąd urzędnicy54.

Kraków w 1796 roku przedstawiał obraz upadku, chaosu spowodowanego wojnami, okupacją. Miasto otaczały popadające w ruinę mury, okalające je fosy były wyschnięte i zanieczyszczone. Domy mieszkalne, budynki publiczne były w opłakanym stanie. Władze austriackie za konieczne uznały przekształcenie Krakowa w nowoczesne, uporządkowane miasto. Przeprowadzono reformę budżetu miasta, wprowadzono zmiany w systemie podatków i opłat. Opracowano plan rozbudowy Krakowa, powołano urząd budowlany, debatowano nad wprowadzeniem nowych rozwiązań urbanistycznych. Celem było podniesienie higieny i warunków zdrowotnych w mieście. Usuwano części murów, poddawano rozbiórce część budowli, likwidowano cmentarze przykościelne jednocześnie zabroniono dokonywania pochówku na terenie miasta. Otworzono nowy cmentarz położony daleko za miastem. Zarządzono oświetlenie i brukowanie ulic, wydano przepisy odnośnie utrzymania czystości w mieście oraz uporządkowano miejsca sprzedaży55. Austriacy w 1802 roku zbudowali stały most łączący Kraków z Podgórzem, co znacznie poprawiło warunki komunikacyjne56.

Trzeba przyznać, że w latach 1796-1809 gospodarka austriacka w Krakowie wprowadziła miasto na drogę nowoczesnego rozwoju urbanistycznego, przyniosła zmiany na lepsze w dziedzinie przemysłu i handlu. Rządy austriackie można uznać za czas korzystny w zakresie gospodarki miasta. Odmiennie natomiast rzecz miała się w dziedzinie kultury i życia narodowego57. Rola Krakowa, jako ważnego centrum kultury narodowej, spadła do poziomu kulturalnego zaścianka58.

Rozpoczęto akcję germanizacyjną, która nie ominęła szkolnictwa, co bardzo boleśnie odczuł Uniwersytet. Po przyłączeniu Krakowa do Austrii, Uniwersytet, pomimo trudności finansowych, funkcjonował nadal utrzymując nazwę Szkoła Główna Krakowska. Władze w Wiedniu nie zamierzały tolerować uczelni opartej na zasadach autonomicznych i w myśl zasady centralizmu zmierzały do ujednoliceniu szkolnictwa w całym państwie. Pozbawiono Uniwersytet nadzoru nad szkołami średnimi, stale uszczuplano jego stan majątkowy, a jako język wykładowy wprowadzono łacinę. Praw uniwersyteckich bronili profesorowie, ale na ogół bezskutecznie. W Wiedniu działał Jan Śniadecki, zabiegając o to, aby nie zamknięto uczelni. W 1802 roku majątek uniwersytecki przejęło państwo, dokonywano wtedy wielu zmian organizacyjnych na wzór uczelni lwowskiej. Wprowadzono cztery wydziały: prawny, lekarski, teologiczny i filozoficzny. Profesorskie stanowiska obsadzano Niemcami, polskich profesorów pozostało niewielu. Po połączeniu w 1803 roku obu prowincji galicyjskich w jedną za zbędne uznano utrzymywanie na jej terenie dwóch szkół wyższych. 6 sierpnia 1805 roku dekretem carskim połączona została uczelnia krakowska z lwowską w jeden prowincjonalny uniwersytet austriacki. Wszystkie te zmiany przyniosły spadek liczby studentów i obniżenie poziomu naukowego. Germanizacją objęto również szkolnictwo średnie. Zmieniono program i organizację szkół dostosowując je do wymogów austriackich. Większość nauczycieli zastąpiono Niemcami, lekcje odbywały się w języku niemieckim lub po łacinie. Zabronione zostało używanie języka polskiego59.

Krakowianie z radością przyjęli wiadomość o rozbiciu armii austriackiej i rosyjskiej pod Austerlitz w 1805 roku. Dalsze postępy Napoleona takie jak zajęcie Wiednia, rozprawienie się z Prusami i wreszcie utworzenie Księstwa Warszawskiego, budziły nadzieje i napełniały optymizmem. W 1809 roku do wojny Napoleona z Austrią przyłączyło się Księstwo Warszawskie, w którym upatrywano zalążek wolnego państwa polskiego60. 14 Października 1809 roku w Schonbrunnie podpisano pokój. W myśl jego postanowień Nowa Galicja i okręg zamojski weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Tym samym Kraków znalazł się w Księstwie. Rozpoczęło się przywracanie dawnej polskiej organizacji61. Usuwano ślady austriackiego panowania. W administracji, sądownictwie przywrócono język polski, jako urzędowy. Wrócono do tradycji odgrywania hejnału. Do miasta przyjechał Hugo Kołłątaj i zajął się reformą uniwersytetu, jako polskiej uczelni. Uniwersytet nazwano Szkołą Główną Krakowską, a rektorem wybrano ks. Sebastiana Sierakowskiego. Dopiero w 1818 roku zaczęto używać nazwy Uniwersytet Jagielloński. Powoli pracowano nad odbudową prestiżu uczelni. W 1822 roku autonomia Uniwersytetu została ograniczona. Car wydał zakaz podejmowania nauki w Krakowie młodzieży z Królestwa Polskiego. Uczelni narzucono nadzór kuratorski62. Wprowadzono w 1810 roku w życie kodeks cywilny Napoleona. Formalne przyłączenie Krakowa do Księstwa Warszawskiego miało miejsce na początku 1810 roku63. Po klęsce Napoleona odbył się w Wiedniu kongres, na którym podjęto decyzje dotyczące dalszych losów ziem polskich. 3 maja 1815 roku został podpisany w Wiedniu traktat dodatkowy przez Rosję, Prusy i Austrię64. Z Krakowa i okolic utworzono wolne miasto pod opieką dworów: rosyjskiego, pruskiego i austriackiego. Określono granicę, zagwarantowano swobody handlowe a państwa opiekuńcze zobowiązały się do szacunku neutralności Wolnego Miasta65. Najwyższą władzę stanowił Senat Rządzący na czele z prezesem i Zgromadzenie Reprezentantów. Ze względu na ustrój republikański państewko to nazwano Rzeczpospolitą Krakowską66. Wbrew oficjalnej nazwie Rzeczpospolita Krakowska nie pozostawała całkowicie wolna i niepodległa. Ograniczał ją nadzór Rosji, Prus i Austrii, a ich przedstawiciele rezydowali w Krakowie. Największa swoboda była zaraz po utworzeniu Wolnego Miasta, ale sytuacja zaczęła się powoli zmieniać na gorsze. Po wybuchu powstania listopadowego oficjalnie Kraków pozostał neutralny, ale nie krył swojej sympatii dla tego wydarzenia. Po upadku powstania schronienia przed represjami szukali tu powstańcy, a to dało pretekst Rosji do okupacji miasta. W 1833 roku ogłoszono nową konstytucję Wolnego Miasta. Zawęziła ona znacznie kompetencje Senatu i Zgromadzenia Reprezentantów oraz dała daleko posunięta możliwość ingerencji państw ościennych. W celu kontroli prasy powołano senacki komitet cenzury. Kraków po zniesieniu autonomii Królestwa Polskiego stał się centrum działalności spiskowej. Budziło to niepokój państw zaborczych i skłaniało do myśli likwidacji Wolnego Miasta Krakowa67.

Prasa i literatura tego okresu nie przeżywała rozwoju. Ruch literacki przed powstaniem listopadowym podtrzymuje Konstanty Majeranowski. Wydaje czasopisma, z których na uwagę szczególną zasługuje „Pszczółka Krakowska„, która była znakiem nadchodzącego romantyzmu. Majeranowski ma również swój wkład w inne czasopisma np. „Telegraf Najnowszych Wiadomości„, „Goniec Krakowski„ czy ”Wanda”. W tym samym czasie ukazuje się ”Gazeta Krakowska” Jana Maja, która pozostaje aż do 1848 roku pod bardzo silnym nadzorem cenzury68. W 1815 roku z inicjatywy Walentego Litwińskiego zostało założone Towarzystwo Naukowe. Skupiało ono ludzi nauki i miało na celu szerzenie wiedzy i sprawowanie opieki nad zabytkami i piśmiennictwem. Intensywne życie naukowe zaczyna się tu dopiero po powstaniu listopadowym, pomimo postępującego w tym okresie ucisku69.

Po upadku powstania listopadowego podjęto przygotowania do nowego zrywu narodowowyzwoleńczego, który miał objąć wszystkie trzy zabory. Kraków został wybrany na siedzibę władz powstańczych. Datę wybuchu ustalono na 21/22 lutego 1846 roku, ale po tym jak władze zaborcze dowiedziały się o planowanym spisku wybuch powstania przyspieszono o jeden dzień70. Rewolucja krakowska trwała 9 dni i zakończyła się niepowodzeniem71. 6 listopada 1846 roku na mocy układu miedzy państwami zaborczymi Wolne Miasto Kraków zostało wcielone do państwa austriackiego72. Kraków znalazł się w bardzo niekorzystnej sytuacji. Następstwem wydarzeń rewolucyjnych były represje polityczne. Senat zastąpiono Radą Administracyjną a po roku 1848 urzędem cyrkularnym. Policja podlegała staroście, którym został Wilhelm Krieg. Maurycy Deym komisarz nadworny, były starosta Pragi sprawował zwierzchnią władzę cywilną, natomiast władza wojskowa była w rękach gen. Castiglione. Miasto zostało włączone do austriackiego obszaru celnego, co było szokiem dla krakowskiego handlu. Uciążliwe przepisy celne wprowadzone przez rząd Austrii skutkowały przerwaniem wymiany towarowej z Królestwem Polskim. Ograniczono również stosunki handlowe Krakowa z Śląskiem i zagranicą. Podniesiono podatki, ustalono podatek konsumpcyjny. Miasto znalazło się w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej. W rolnictwie również działo się nie najlepiej. Lata 1845-1847 to czasy nieurodzaju, zarazy bydła i ogólnego niedostatku. Wzrosły ceny na artykuły spożywcze, ludność została dotknięta głodem. Zmianami organizacyjnymi i silną germanizacją został objęty Uniwersytet Jagielloński. Jako język wykładowy przyjęto łacinę i niemiecki, historię Polski zastąpiono historią Austrii, prowadzono wykłady z prawa austriackiego73.

Wkrótce po wkroczeniu wojsk austriackich do Krakowa otwarto stały teatr niemiecki. Przedsiębiorcą i dyrektorem został Karol Ludwik Wothe, aktor z dwudziestoletnim stażem74. W czasach austriackich na prowadzenie teatru wymagane było uzyskanie pozwolenia od samego cesarza75. 26 listopada 1796 roku na dziesięć lat otrzymał przywilej wyłączności, pod warunkiem wybudowania teatru bez pomocy finansowej rządu. Nie mogąc sprostać tym wymaganiom z powodu braku pieniędzy był zmuszony zrezygnować z przywileju. Zimą 1797 roku podjął on kolejną próbę prowadzenia teatru tym razem również zakończoną niepowodzeniem. Popadł w długi i pod koniec kwietnia 1798 roku uciekł z miasta76.

Nowym antreprenerem został Jacek Kluszewski, starosta brzegowski. Uzyskał on od Franciszka II w 1799 roku przywilej wybudowania teatru oraz sali redutowej. W nowo powstałym teatrze miały być wystawiane opery i komedie w języku niemieckim77. Kluszewski na potrzeby teatru pospiesznie przebudował dwie własne kamienice na rogu ulicy Jagiellońskiej przy placu Szczepańskiego. Przedstawienia odbywały się tu od 1 stycznia 1799 do 2 maja 1830 r.78. Jacek Kluszewski był postrzegany, jako osoba niezwykle interesująca, barwna i oryginalna postać. Był człowiekiem, który łączył w sobie zacięcie do interesu i pasje teatralne. W Krakowie otoczony był legendą. Ludzi interesowało jego życie prywatne i prowadzona działalność publiczna. Powodem owej ciekawości były przede wszystkim pieniądze, które potrafił pomnażać, gromadzić, zyskownie lokować i wydawać z niebywałą fantazją. Kluszewski był pomysłowym i energicznym przedsiębiorcą. Założył wytwórnie powozów i fortepianów; nabywał i remontował nieruchomości, które po tym z zyskiem sprzedawał; udzielał wysokooprocentowanych pożyczek; handlował końmi. Po za tym fascynował go teatr, muzyka i literatura. Posiadał rozległą wiedzę z zakresu sztuki, literatury, historii oraz znał kilka języków. U schyłku swojego życia nazywany był „Starym Apollinem”. Prowadził teatr do roku 183079.

W okresie Wolnego Miasta dzieje teatru w Krakowie dzieli się na okresy w zależności od osób, które w danym momencie stały na jego czele. Brak jest jakiejś jednolitej linii rozwoju. Okresy, kiedy następuje pewien rozkwit przeplatają się z okresami odrętwienia i niepowodzeń80. W 1805 roku zezwolono Kluszewskiemu na dawanie polskich przedstawień raz w tygodniu. W 1809 roku po wyzwoleniu Krakowa przez wojska Księstwa Warszawskiego, na występy gościnne przybył zespół Wojciecha Bogusławskiego. W czasie pobytu od 13 do 8 października dał 54 widowiska. Teatr na ten czas stał się miejscem patriotycznych uniesień i narodowych uroczystości. Po opuszczeniu miasta przez Bogusławskiego polskie przedstawienia dawano doraźnie. W latach 1817-1819 repertuar urozmaicały występy trupy Karola Bauera z Królestwa81. W sierpniu 1820 roku przyjechał ze Lwowa i dawał występy wraz ze swoją trupą aktorów Jan Nepomucen Kamiński. W skład zespołu wchodziły takie osobistości jak: Jan Nowakowski, Witalis Smochowski-Sosnowski, Bensa, śpiewaczka Kamińska. Wśród publiczności krakowskiej występy tego zespołu cieszyły się sporym powodzeniem, o czym świadczył brak wolnych miejsc na widowni podczas przedstawień82. Po wyjeździe trupy Kamińskiego pogorszyła się sytuacja teatru. Zmniejszyła się liczba osób na widowni a przedstawienia przestały się cieszyć takim zainteresowaniem jak dotychczas. Kluszewski wszedł w spółkę z aktorem Kaźmierzem Skibińskim, któremu powierzył dyrekcję teatru. Słaba gra drugorzędnych aktorów, nędzne dekorację, liche oświetlenie, mierna orkiestra i niedostateczne ogrzewanie skutecznie zniechęcały publiczność83. W 1826 roku teatr stanął w obliczu ruiny. W latach 1827-1830 następowała powolna agonia krakowskiego teatru. Był to czas, kiedy Kluszewski podejmował nieudolne próby ratowania rozpaczliwej sytuacji84. Przyczyn złego położenia, w jakim znalazł się teatr należy również szukać w postępowaniu samego Kluszewskiego, który w ostatnich latach zaniedbał swoje obowiązki. Wpływ na to miało jego życie prywatne. Odszedł od żony, zmieniał kochanki i jednocześnie trwonił własny majątek a co gorsza subwencje rządowe. 2 maja 1830 roku zakończył ostatni swój sezon wystawiając komedię pt. „Chłop spanoszony, czyli ton wielkiego świata„85.

W 1830 roku dyrektorem teatru został Jan Mieroszewski, który zrzekł się po 6 miesiącach swojej posady na rzecz Juliusza Pfeiffera. Ten z kolei utraciwszy swój majątek wycofał się i przekazał kierownictwo Anczycowi, by wrócić znów pod koniec 1839 roku. Jednak po cofnięciu subwencji przez rząd, Pfeiffer ostatecznie wycofał się z kierownictwa86.

Mieroszewski objął kierownictwo nad teatrem w czasie, kiedy do głosu dochodziły wśród krakowian nadzieje, jakie pokładali w powstaniu listopadowym. Był to okres kiedy budziły się uczucia patriotyczne i nieskrywany entuzjazm do walki o wolność. Mieroszewski, jako dyrektor policji i dobry przyjaciel znienawidzonego Stanisława Wodzickiego prezesa senatu w Krakowie nie cieszył się popularnością a wręcz niechęcią ze strony otoczenia. Właśnie ta antypatia doprowadziła do ustąpienia Mieroszewskiego ze stanowiska dyrektora. Kierownikiem teatru został teraz Juliusz Pfeiffer. Wydawało się, że był bardzo dobrym kandydatem na to stanowisko przede wszystkim ze względu na posiadane przez siebie zaplecze finansowe. Pfeiffer był człowiekiem bogatym i mógł łożyć na teatr pozbawiony połowy dotacji rządowych. Wkrótce jednak okazało się, że jest słabym organizatorem i nie zna się na prowadzeniu teatru. Nie potrafił stworzyć stałego i wartościowego repertuaru, nie dbał o jakość wystawianych sztuk i poziom gry aktorskiej, brak mu było znajomości literatury i smaku artystycznego. Do opustoszenia teatru przyczyniły się również wypadki polityczne, represje policyjne. Działania zaborców wytworzyły niesprzyjającą rozwojowi teatru atmosferę87. Na okres od listopada 1838 do października 1839 roku Pfeiffer przekazał dyrekcję Zygmuntowi Anczycowi. Zaniedbania Pfeiffera wytykał publicznie Hilary Meciszewski, literat i znawca teatru. Od roku 1834 poruszał w „Tygodniku Krakowskim” problemy teatru. Za główną przyczynę upadku tej instytucji uważał jej prywatny charakter oraz brak kontroli nad dotacjami rządowymi, które nie były należycie wykorzystane. Wskazywał na niezrozumiałą jego zdaniem obojętność Senatu wobec tak ważnej placówki kulturalnej jaką był teatr88.

Następnie teatr w 1840 roku objął Tomasz Chełkowski, reżyser, dyrektor teatru w Lublinie. W lutym 1841 roku zmarł Kluszewski, odkupiono wtedy od jego spadkobierców gmach teatru. Po dokonanej przebudowie przeniósł się tam w 1843 roku Chełkowski. Od tej chwili będzie Stary Teatr służył miastu sceną do roku 189389. Wcześniej od czasu dyrekcji Mieroszewskiego teatr miał siedzibę w kościele św. Urszuli. Po Chełkowskim prowadzenie teatru na dwa lata przejął prof. Hilary Meciszewski. Był to okres kiedy nastąpił wzrost poziomu wykonywanych sztuk i oferowanego repertuaru90. Meciszewski zreorganizował operę, która znajdowała się w opłakanym stanie. Z Berlin i Wrocławia sprowadził dekorację, nie żałował pieniędzy na kostiumy, powiększył orkiestrę, zatrudnił dobrych solistów: Honoratę Hoffman, Wiktorię Studzińską, Florę Bogdani, Adolfa Haganowskiego, Józefa Szczepkowskiego. W sierpniu 1845 roku na skutek nieporozumień z komitetem teatralnym i senatem zrzekł się funkcji dyrektora. Posadę dyrektora dostał wtedy Józef Mączyński. Jego kierownictwo przypadło na czasy ogromnych wstrząsów politycznych w mieście. Zdarzenia rewolucji lutowej w 1846 roku, następnie aresztowania i represje sparaliżowały życie teatru. Ostatni spektakl w wolnym mieście odbył się 1 marca a 1 maja Mączyński zamknął teatr. Jesienią zaczął kompletować zespół aktorów i niebawem rozpoczęto przedstawienia91. Okres dyrekcji Mączyńskiego to ciężkie czasy dla teatru w Krakowie, który popadł w ruinę. Sytuację próbował ratować Chełkowski, gdy w 1849 roku ponownie dostał stołek dyrektorski92. Jednak druga jego dyrekcja nie zapisała się pozytywnie w historii. Austria podjęła się systematycznego germanizowania miasta, pogorszyły się też warunki gospodarcze w Krakowie. Miasto dotknął pożar, a ludności wmawiano, że to kara za zgorszenie, jakie sieje teatr. Po dyrekcji Chełkowskiego w 1853 roku do Starego Teatru wprowadził się Niemiec, Georg Wilhelm Megerle. W czasie jego zarządu w teatrze dawano tylko przedstawienia po niemiecku. Po tym jak zbankrutował w 1854 roku uciekł z Krakowa, a jego następcą został Gaudelius, również Niemiec93.

Czasy po powstaniu styczniowym to okres stagnacji politycznej. Klęska powstania zmieniła myślenie o środkach mających doprowadzić do odzyskania niepodległości. Zdano sobie sprawę, że niemożliwa jest zmiana położenia w jakim znalazła się Polska. Teatr choć kontrolowany, cenzurowany pozostawał w tym czasie bastionem narodowego ducha94.

1. K. Braun, Kieszonkowa historia teatru polskiego, Lublin 2003, s. 11-12. [↩]
2. Tamże, s. 13-19. [↩]
3. Tamże, s. 22-23. [↩]
4. Tamże, s. 22-24. [↩]
5. Tamże, s. 27-28. [↩]
6. R. Szydłowiecki, Teatr w Polsce, Warszawa 1972, s. 14-15. [↩]
7. K. Braun, op. cit., s. 33-35. [↩]
8. Cz. Strzelecki, Historia teatru w Polsce, Bydgoszcz 1947, s. 51. [↩]
9. K. Wierzbicka, J. Lipiński, Teatr Narodowy w dobie oświecenia 1765-814, w: 200 lat Teatru Narodowego,pod red. E. Szwankowski, K. Wierzbicka, Warszawa 1965, s. 5; M. Klimowicz, Początki teatru stanisławowskiego, Warszawa 1965, s. 169. [↩]
10. K. Braun, op. cit., s. 46-47. [↩]
11. K. Wierzbicka, J. Lipiński, op. cit., s. 8-9. [↩]
12. Z. Raszewski, Teatr na placu Krasińskich, Warszawa 1995, s. 42. [↩]
13. Tamże. [↩]
14. Tamże, s. 45. [↩]
15. S. Kieniewicz, Warszawa w latach 1795-1914; w: Dzieje Warszawy, t. 3, pod red. S. Kieniewicz, Warszawa 1976, s. 23. [↩]
16. Tamże. [↩]
17. K. Mórawski, Warszawa dzieje miasta, Warszawa 1988, s. 115. [↩]
18. Tamże, s. 118. [↩]
19. K. Kieniewicz, op. cit., s. 80. [↩]
20. Tamże, s. 24-25. [↩]
21. J. Czubaty, Warszawa 1806-1815: miasto i ludzie, Warszawa 1997, s. 18-21. [↩]
22. K. Mórawski, op. cit., 127-128. [↩]
23. S. Kieniewicz, op. cit., s. 27. [↩]
24. Tamże. [↩]
25. K. Mórawski, op. cit., s. 129. [↩]
26. Tamże, s. 131-133. [↩]
27. Tamże, s. 139-141. [↩]
28. Tamże, s. 144-145. [↩]
29. S. Kieniewicz, op. cit., 28. [↩]
30. K. Braun, op. cit., s. 72. [↩]
31. K. Mórawski, op. cit., s. 156. [↩]
32. S. Kieniewcz, op. cit., s. 87-88. [↩]
33. Z. Raszewski, Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1977, s. 65. [↩]
34. K. Wierzbicka-Michalska, Teatr w Warszawie w czasach pruskich; w: Dzieje teatru polskiego. Teatr polski od schyłku XVIII wieku do roku 1863, lata 1773-1830, t. 2, pod red. T. Sivert, Warszawa 1993, s. 101-103. [↩]
35. Tamże, s. 108. [↩]
36. Z. Raszewski, Bogusławski, Warszawa 1982, s. 380. [↩]
37. K. Wierzbicka-Michalska, Teatry w Warszawie w latach 1806-1814, w: Dzieje teatru polskiego…, op. cit.,s. 149. [↩]
38. L. A. Dmuszewski, Krótka kronika teatru polskiego, Warszawa 1991, s. 17. [↩]
39. K. Wierzbicka-Michalska, Teatry w Warszawie …, op. cit., s. 151. [↩]
40. K. Wierzbicka, J. Lipiński, op. cit., s. 22-23. [↩]
41. Z. Hübner, Bogusławski człowiek teatru, Warszawa 1958, s. 330. [↩]
42. K. Wierzbicka-Michalska, Teatry w Warszawie …, op. cit., s. 173. [↩]
43. S. Kieniewcz, op. cit., s. 88. [↩]
44. K. Wierzbicka-Michalska, Teatry w Warszawie …, op. cit., s.175. [↩]
45. E. Szwankowski, Od oświecenia do romantyzmu. Teatr Narodowy w latach 1814-1831, w: 200 lat…, op. cit., s. 28. [↩]
46. Tamże, s. 29-30. [↩]
47. Tamże, s. 36-38. [↩]
48. K. Braun, op. cit., s. 71. [↩]
49. H. Świetlicka, Teatr warszawski w okresie międzypowstaniowym 1832-1861, w: 200 lat…, op. cit., s. 42-43. [↩]
50. Tamże, s. 33. [↩]
51. Tamże, s. 53. [↩]
52. S. Papee, Życie teatralne Krakowa w XIX wieku, Kraków 1966, s. 3; Z. Jabłoński, Z dziejów Teatru Krakowskiego, Kraków 1981, s. 3-4. [↩]
53. J. Małecki, Pod rządami austriackimi i w księstwie warszawskim (1796-1815), w: Dzieje Krakowa, Kraków w latach 1796-1918, t. 3, pod red. J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, J. Mitkowski, Kraków 1979, s. 7-9. [↩]
54. Tamże, Historia Krakowa dla każdego, Kraków 2007, s. 163. [↩]
55. Tamże, Pod rządami austriackimi… op. cit., s. 12-15. [↩]
56. Tamże, s. 11. [↩]
57. Tamże, s. 16-17. [↩]
58. M. Francić, Narodziny nowej epoki, w: Kraków stary i nowy, pod red. J. Bieniarzówna, Kraków 1968, s. 267. [↩]
59. J. Małecki, Pod rządami austriackimi…, op. cit., s. 17-19. [↩]
60. Tenże, Historia Krakowa…, op. cit., s. 166. [↩]
61. Tenże, Pod rządami austriackimi…, op. cit., s. 25. [↩]
62. Tenże, Historia Krakowa…, op. cit., s. 183. [↩]
63. Tamże, s.168-170. [↩]
64. Tamże, s.174. [↩]
65. J. Bieniarzówna, Wolne miasto Kraków; w: Dzieje Krakowa…, op. cit., s. 39-40. [↩]
66. Małecki, Historia Krakowa…, op. cit., s 176. [↩]
67. Tamże, s. 182-184. [↩]
68. J. Bieniarzówna, Gdy Kraków był niepodległą Rzecząpospolitą, w: Kraków stary…, op. cit., s. 288-289. [↩]
69. Tenże, Wolne miasto…, op. cit., s. 145-146. [↩]
70. Tamże, s. 185-186. [↩]
71. Tamże, s. 107. [↩]
72. Tamże, s. 109. [↩]
73. J. Bieniarzówna, Od wiosny ludów do powstania styczniowego; w: Dzieje Krakowa…, op. cit., s. 177-179. [↩]
74. J. Got, Pod berłem Habsburgów (1796-1809), w: Z. Jabłoński, Dzieje teatru w Krakowie w latach 1781-1830, t. 2, Kraków 1980, s., 173. [↩]
75. Z. Jabłoński, Z dziejów teatru …, op. cit., s. 5. [↩]
76. Idem, Teatr w Krakowie pod rządami Austriaków w latach 1794-1809, w: Dzieje teatru polskiego…, op. cit., s. 85. [↩]
77. Cz. Strzelecki, op. cit., s. 150. [↩]
78. Z. Jabłoński, Z dziejów teatru…, op. cit., s. 9. [↩]
79. Tamże, s. 15-16. [↩]
80. J. Bieniarzówna, Gdy Kraków był…, op. cit., s. 294. [↩]
81. S. Papee, op. cit., s. 4-5. [↩]
82. A. Brayer, Teatr „Wolnego Miasta” Krakowa, Kraków 1952, s. 18. [↩]
83. Tamże, s. 21-22. [↩]
84. Tamże, s. 24. [↩]
85. Tamże, s. 28-29. [↩]
86. Cz. Strzelecki, op. cit., s. 150. [↩]
87. A. Brayer, op. cit., s. 34-36. [↩]
88. Tamże, s. 39-40. [↩]
89. S. Papee, op. cit., s. 7-8. [↩]
90. Cz. Strzelecki, op. cit., s.151. [↩]
91. A. Brayer, op. cit., 52-53. [↩]
92. Cz. Strzelecki, op. cit., s. 151. [↩]
93. S. Papee, op. cit., s. 9-10. [↩]
94. K. Braun, op. cit., s. 84. [↩]