„Narcyz Goebbels biografia” - P. Gathmann, M. Paul - recenzja

Joseph Goebbels, jedna z czołowych postaci III Rzeszy, zostaje pośmiertnie położony na kozetce. Pomysłodawcą tego odważnego przedsięwzięcia jest profesor kliniki psychiatrycznej Uniwersytetu Wiedeńskiego. Pomocą służy Martina Paul, recenzentka publikacji naukowych. Goebbels po raz pierwszy doczeka się analizy osobowości w przeciwieństwie do wielokrotnie badanego Adolfa Hitlera. Jednak w przypadku ministra propagandy analiza ta wydaje się mieć większe szanse realizacji. Autorzy dysponują bowiem dziennikami pacjenta, które są nieocenionym źródłem wiedzy o nim.

Analiza osobowości nieboszczyka wydaje się absurdalnym pomysłem. Autorzy są tego świadomi i już w przedmowie próbują odeprzeć mogące pojawić się zarzuty. Są pewni, że materiały, które posiadają, są wystarczające do postawienia rzetelnej diagnozy: „na temat uwarunkowanych chorobą zaburzeń funkcji intelektualnych, życia uczuciowego, afektywności, popędu i pozostałych zjawisk psychicznych„1. Co więcej uważają, że na przykładzie Goebbelsa można przeanalizować narodziny narodowego socjalizmu. Czy ich ambitne plany uda zrealizować się na kartach tej książki?

Pierwsza część zatytułowana „Niemcy w okresie międzywojennym” kreśli obraz kraju zmagającego się z konsekwencjami I wojny światowej. W tej atmosferze dorastał bohater. Interesująca jest analiza środowiska rodzinnego, która jest kluczowa dla zrozumienia jego drogi życiowej. Autorzy przyglądają się życiorysom rodziców Goebbelsa i dokonują charakterystyki ich osobowości. Druga część opowiada o dzieciństwie i młodości bliskiego współpracownika Hitlera. Autorzy zwracają szczególną uwagę na kalectwo dziecka, które matka starała się zrekompensować nadzwyczajną miłością. Opis relacji matka-syn rzuca światło na relacje Goebbelsa z kobietami w dorosłym życiu. W trzeciej części przyglądamy się drodze Josepha do narodowego socjalizmu. Adolf Hitler okazał się dla młodego doktora kimś szczególnie ważnym. Gathmann i Paul opisując relacje panujące między panami nie mają wątpliwości, że Hitler był miłością Goebbelsa (oczywiście nie w sensie fizycznym). Fascynacja nowo poznanym mentorem jest szczególnie silna na początku. Goebbels w dzienniku i na łamach „Völkische Freiheit„ daje wyraz swojego uwielbienia dla Hitlera, który według profesora psychiatrii staje się dla niego „nadojcem”. Joseph, który jako mały chłopiec wciąż odczuwał niedosyt ojca, wreszcie znajduje na swojej drodze mężczyznę, który może zrekompensować mu uczucia niedostatku ojcowskiej miłości. Autorzy zwracają uwagę na podobieństwo życiorysów Hitlera i Goebbelsa. Obaj mieli łagodne matki i surowych ojców. Matki darzyli szczególnym uczuciem, do ojców nie byli przywiązani. Wspólne doświadczenia są nicią splatającą te dwa żywoty. Co więcej, Hitler i Goebbels mieli artystyczne dusze. Łączyło ich poczucie niedocenienia. Na uwagę zasługuje dokładny, rzetelny, przekonujący, wsparty odpowiednimi fragmentami z dzienników opis tej relacji. Autorzy zwrócili uwagę na poszczególne jej fazy: od zauroczenia, przez stabilizację, aż po sam koniec.

W tej części autorzy analizują również walkę Goebbelsa z intelektualistami i Żydami próbując ustalić źródła nienawiści do tych grup społecznych. Interesujący jest opis celu, który przyświecał zniszczeniu intelektualistów. Krytycyzm tej grupy i analiza przekazywanych treści stanowiły zagrożenie dla wytworzenia masowego społeczeństwa owładniętego ideą narodowego socjalizmu. Autorzy sądzą, że pracoholizm bohatera miał karmić „jego poczucie własnej wielkości„2. Kilkadziesiąt stron dalej piszą jednak o nękającym go poczuciu niższości. Moim zdaniem Goebbels pracoholizmem uciszał niskie poczucie wartości. Mierzalne sukcesy pomagały mu odzyskiwać wiarę w siebie. Być może w pewnej fazie życia wypracował sobie lepsze mniemanie o sobie i wtedy sukcesy były pożywką dla wielkości, ale pracoholizm objawiał się również wcześniej, zanim został ministrem propagandy, o czym można przeczytać w biografiach bohatera ( np. Ralf Georg Reuth pisze o pracoholizmie za czasów szkolnych i studenckich).

Część czwarta koncentruje się na życiu prywatnym Goebbelsa. Gathmann uważa, że minister był obsesyjnie skoncentrowany na własnym wyglądzie i przytacza na to szereg argumentów. Interesująca jest analiza bezwzględności i inteligencji ministra propagandy poparta odpowiednimi wypowiedziami jego współpracowników. W części dotyczącej życia prywatnego nie mogło zabraknąć analizy małżeństwa Goebbelsa: od zawarcia znajomości, przez jej rozkwit, kulisy decyzji o zawarciu ślubu aż po codzienność małżonków. Autorzy świetnie ukazali zmieniającą się atmosferę w małżeństwie Goebbelsów. Relacje panujące między małżonkami zależały głównie od romansów ministra propagandy. Liczne związki z kobietami nie stanowiły większego problemu dla związku Magdy i Josepha. Kryzys nadszedł jednak z piękną, młodą Czeszką, która ukradła serce Goebbelsowi i prawie doprowadziła do rozpadu sztandarowego małżeństwa III Rzeszy. Na uwagę zasługują tu uwagi typologiczne dotyczące Magdy i Lidy Baarovej. Część piąta koncentruje się na polityce. Autorzy nie odmawiają Goebbelsowi ogromnego talentu w tej materii. Szczegółowej analizie poddano jego oratorskie zdolności.. Gathmann i Paul prezentują cały wachlarz technik stosowanych przez ministra propagandy przy konstruowaniu przemówień. Ostatnia część książki opowiada o śmierci Goebbelsa, którą można uznać za ostatni pełny dramaturgii chwyt propagandowy.

Główną tezą książki, która widoczna jest już w samym tytule, jest narcyzm bohatera. Teza ta jest wielokrotnie potwierdzana różnymi fragmentami dzienników, czy są one jednak wystarczające do jej postawienia? Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 F.60.8 „najbardziej charakterystyczną cechą tego zaburzenia jest nierzeczywiste poczucie własnej wartości. Wahnięcia od przesadzonych fantazji o własnej wielkości i przeceniania swojego znaczenia do poczucia małej wartości, uczucia, że jest się i partaczem„3. Ralf Georg Reuth, autor znanej i cenionej biografii Goebbelsa, pisał, że „cechą jego kondycji psychicznej były przeskoki od głębokiej depresji do eksplozji fanatycznej woli„4. To rozchwianie emocjonalne jest obecne w dziennikach ministra, ale czy możemy jasno stwierdzić rozmycie tożsamości pacjenta? A może mamy do czynienia jedynie z kryzysem poczucia tożsamości (szczególnie silnie obecnym w dzieciństwie i wczesnej dorosłości)? W tak delikatnej materii uważam, że postawienie jednoznacznej diagnozy bez obiektu badań jest obarczone ryzykiem błędu. Użycie słowa „narcyz„ w samym tytule książki świadczy o pewności autorów w tej kwestii i nie pozostawieniu sobie marginesu błędu, który przy braku żywego pacjenta moim zdaniem należy założyć. Istnieje bowiem ryzyko, że w pewnym momencie fakty próbujemy dopasować do wyznaczonej tezy. Ten moment przewodni książki czasem nie pasuje do przytaczanych faktów. Narcyz nie jest bowiem zdolny do prawdziwego związku z kobietą, a zatem jak możliwy był tak szczery związek z Lidą Baarovą, o którym autorzy piszą: ”Nie ma on tego, co związek z Magdą i innymi kobietami, żerującego, wysysającego charakteru, jaki cechuje stosunek matka-dziecko, nie jest też tak silnie napiętnowany neurotyczną asymetrią. Uczucia Lidy i Josepha Goebbelsa są autentyczne (...)„5.

Czy książka ta jest biografią ministra propagandy, jaką obiecuje być w tytule? I tak i nie. Z jednej strony mamy do czynienia z odtworzeniem życiorysu głównego bohatera, z drugiej jednak strony to odtworzenie nie jest kompletne i ogranicza się do potrzeb analizy psychologicznej pacjenta. Słowo „biografia” jest zatem trochę mylące. Wiele nieistotnych z punktu widzenia psychologii faktów nie jest przywoływanych. Czytelnik nie otrzymuje zatem wyczerpującego obrazu życia bohatera.

Podsumowując uważam, że ta książka jest odważną, innowacyjną próbą analizy psychologicznej jednej z najważniejszych i najczęściej kojarzonych z III Rzeszą postaci. Plusem jest interdyscyplinarne podejście do tematu. Układ prezentowanych treści przeprowadza czytelnika przez kolejne obszary życia Goebbelsa. Autorzy prezentując swoje tezy często podpierają się najważniejszym źródłem, czyli dziennikami sporządzonymi ręką bohatera. Książka jest napisana żywym językiem, który ułatwia czytelnikowi poruszanie się po psychologicznej materii. Wydanie jest przyzwoite, wzbogacone zdjęciami, czcionka nie męczy wzroku. Mimo wielu zalet, książka posiada wady. Pierwszą, moim zdaniem największą, jest zbytnia pewność autorów, co do głównej tezy. Wolałabym, aby pozostawiono margines błędu, bo nie można przecież zapominać, że obiekt tego badania nie patrzył psychologowi prosto w oczy. Drugim błędem jest wysnuwanie wniosków nie popartych argumentami (np. źródło nienawiści do intelektualistów). Na szczęście takie „gołe” wnioski zdarzają się dosyć rzadko.

Książka jest świetnym uzupełnieniem biografii Goebbelsa. Każdy zainteresowany III Rzeszą, mechanizmami władzy, propagandą, przeczyta tę książkę z wielką przyjemnością. Najpierw zachęcam jednak do sięgnięcia po klasyczną biografię Goebbelsa, a później uzupełnienie jej tą historyczno-psychologiczną analizą.

Plus minus:
Na plus:
+ pierwsza analiza psychologiczna Josepha Goebbelsa
+ interesujący układ książki prezentujący poszczególne obszary życia bohatera
+ przedmowa, w której autorzy odpowiadają na mogące pojawić się zarzuty, co do podejścia badawczego
+ bogaty suplement (m.in. najważniejsze wydarzenia z życia Goebbelsa, objaśnienia pojęć z zakresu psychologii, indeks nazwisk)
+ książka wzbogacona fotografiami wraz z opisami
+ bogata bibliografia

Na minus:
- nie pozostawienie marginesu błędu dokonywanej analizy psychologicznej
- słowo „biografia” w tytule może być mylące dla czytelnika, gdyż nie jest to klasyczny przykład tego gatunku
- nie zawsze tezy autorów są poparte argumentami

Tytuł: Narcyz Goebbels biografia
Autor: Peter Gathmann, Martina Paul
Wydawca: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS
Data wydania: 2011
ISBN/EAN: 97883-242-1271-2
Stron: 320
Oprawa: miękka
Cena: ok. 34 zł
Ocena recenzenta: 7.5/10

1. G. Peter, P.l Martina, Narcyz Goebbels biografia, Kraków 2011, s. 9. [↩]
2. Tamże, s. 152. [↩]
3. Tamże, s. 275. [↩]
4. R. G. Ralf, Goebbels, Warszawa 2004, s. 45. [↩]
5. G. Peter, P. Martina, Narcyz..., op. cit, s. 187. [↩]