„Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela” - M. Liverani – recenzja

Z przyjemnością przedstawiam Państwu recenzję nowej pozycji, dotyczącej historii i archeologii starożytnego Izraela, opublikowanej w serii Biblioteka Humanisty, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Jest to praca wybitnego włoskiego biblisty i asyrologa - Mario Liverani.

Mario Liverani jest profesorem Uniwersytetu Rzymskiego - La Sapienza, wybitnym specjalistą z zakresu historii i archeologii starożytnego Bliskiego Wschodu. Członkiem American Oriental Society, czy Accademia delle Scienze di Torino. Za swoje zasługi został uhonorowany m.in. doktoratem Honoris Causa Uniwersytetu Kopenhaskiego. Oprócz starożytnego Izraela, jego badania obejmują również tak obszerne spectrum zainteresowań jak państwo akadyjskie, imperium nowo-asyryjskie oraz problematyka starożytnej dyplomacji.

Recenzowana książka miała swoją premierę w 2003 roku. Pojawienie się pierwszego polskiego przekładu z kilkuletnim opóźnieniem, nie świadczy zbyt dobrze o kondycji naszego rynku wydawniczego. Niemniej jednak należy się duże uznanie Wydawnictwu Uniwersytetu Warszawskiego, dzięki któremu polski czytelnik ma możliwość zapoznania się z tą bardzo interesującą pracą.

Książka podzielona została na dwie zasadnicze części. Pierwsza (Historia „zwyczajna”) obejmuje okres dziejów Izraela, które możemy zrekonstruować na podstawie źródeł biblijnych, jak również porównać i skonfrontować te dane z istniejącymi innymi przekazami pozabiblijnymi. Mamy więc tutaj do czynienia z narracją historyczną, która dotyczy paralelnych królestw tamtego obszaru. Z kolei część druga publikacji (Historia „wymyślona”) to dzieje mityczne utworzone przez pisarzy biblijnych w okresie powygnaniowym.

Rozdział pierwszy o charakterze wstępnym, zarysowuje sytuacje kulturową w Palestynie w późnej Epoce Brązu (XIV-XIII w. p.n.e.). Jest to okres tuż przed wielkimi zmianami, które będą miały miejsce w nadchodzącym wieku. Dowiadujemy się o trudnych warunkach geograficzno-klimatycznych. Miały one istotny wpływ na występującą na tym obszarze sytuację geopolityczną. Istniały wtedy niewielkie „państwa okręgowe”, czy też „małe królestwa”. Pałace lokalnych władców odgrywały centralną rolę w życiu mieszkańców. Te małe organizmy polityczne szukały protekcji u Egipcjan, dla których Palestyna była ważną krainą tranzytową ze słynną drogą Horusa. Egipcjanie wzdłuż szlaków handlowych posiadali garnizony wojskowe oraz siedziby gubernatorów. Co najważniejsze importowali tutaj swoje wpływy m.in. ideologię. Wraz z nową epoką sytuacja ulegnie diametralnej zmianie. O kryzysie Epoki Brązu świadczy pojawienie się nowych grup nomadów (np. wymienione plemię Izraela na steli faraona Merenptaha) i narastające napięcia społeczno-ekonomiczne (częste wzmianki w źródłach o habiru - grupach zbiegów, unikających niewoli za długi).

To właśnie w rozdziale pt. Okres Przejściowy (XII w.), autor szczegółowo zajął się poszczególnymi czynnikami, które złożyły się na wielkie przekształcenia. W efekcie zapoczątkowały one Epokę Żelaza. Wśród nich były m.in. zmiany klimatyczne, wywołujące  przemieszczenie się dużych grup ludności (tzw. inwazja Ludów Morza). Migracja ta przyniosła załamanie się części istotnych systemów politycznych i podstawowych struktur administracyjnych późnej Epoki Brązu. Warto podkreślić, iż autor w jednym z podpunktów poświęcił sporo miejsca na omówienie zachodzących przemian technologicznych.

Nowo powstała sytuacja społeczno-kulturowa (ok. 1150-1050 p.n.e.) jest przedmiotem następnego rozdziału. W tym czasie na interesującym nas terytorium występują dwa modele kulturowe - zarówno państwa etniczne, jak i państwa-miasta (np. Pentapolis Filistynów).  Włoski uczony daje prym danym archeologicznym, co wydaje mi się posunięciem słusznym. Analizuje nową sieć osadniczą wraz z nowymi elementami takimi jak - mur kazamatowy, czy dom filarowy z czterema pomieszczeniami. Ludność nazywaną proto-Izraelitami badacz identyfikuje ze społecznością rolniczo-pasterską na obszarze centralnego płaskowyżu w pierwszej fazie epoki żelaza. Część informacji z Księgi Jozuego i Księgi Sędziów posłużyła do opisu (rekonstrukcji) hipotetycznego rozmieszczenia dwunastu mitycznych plemion.

Faza formotwórcza (1050-930 p.n.e.) w wyniku której doszło do ustabilizowania krajobrazu politycznego Palestyny na kilka organizmów państwowych o średniej wielkości, została ukazana w rozdziale czwartym. Przyjrzano się poszczególnym obszarom geograficznym. Płaskowyż centralny był pod silnym wpływem dwóch miast pałacowych - Jerozolimy i Sychem. Gęsta sieć kananejskich państw-miast znajdowała się na północy (równina Megiddo i Galilea). Oczywiście, co nie zaskakuje, najwięcej miejsca poświęcono pierwszym władcą Izraela. Przy tych postaciach Liverani starał się rozdzielić informacje, które mogą należeć do historycznej rzeczywistości, od tych, które zaliczyć trzeba do fikcji pisarzy biblijnych. Państwo Saula posiadało strukturę raczej plemienną (chiefdom), niż było w pełni wykształconym królestwem. Dojście do władzy Dawida ma charakter baśniowy, natomiast terytorium jego państwa jest utopijną projekcją zamierzchłej, lecz nie rzeczywistej potęgi. Podobnie jest z okresem panowania króla Salomona. Do tej pory archeologia nie wykazała istnienia monumentalnych budowli w stylu pałacu królewskiego i świątyni Jahwe. Mało wiarygodne są również przekazy o wielkich przedsięwzięciach handlowych, dokonanych przez ostatniego króla zjednoczonego królestwa. Wyprawa faraona Szeszonka I z 925 roku p.n.e. na obszar Palestyny, w tym zapłacenie trybutu przez Roboama z Judy, jest wydarzeniem zamykającym ten okres dziejów.

Historia dwóch królestw żydowskich (Izrael i Judea) do momentu pojawienia się potęgi Asyrii, jest tematem dwóch kolejnych rozdziałów. Nie jest to tylko „sucha” narracja następujących po sobie wydarzeń - wojen oraz zachodzących zmian dynastycznych opisanych na kartach Starego Testamentu. Ponadto, znajdziemy tutaj podrozdziały odnoszące się do ideologii, kultury materialnej, a także gospodarki obu królestw. Zarówno tabele chronologiczne, plany stanowisk, jak i wykresy obrazujące zmiany w demografii, stanowią dobre uzupełnienie głównego tekstu. Aby uzyskać pełniejszy obraz ówczesnej sytuacji politycznej, sięgnięto do przekazów pochodzących z państw sąsiednich. Do takich zabytków należą - stela Meszy z Moabu (IX w. p.n.e.), czy stela z aramejską inskrypcją z Tel Dan (prawdopodobnie władcy Damaszku Hazaela). Ten drugi zabytek świadczy o roli Damaszku jako hegemona regionu, podporządkowującego sobie słabszych władców.

Odrodzenie potęgi państwa asyryjskiego już pod koniec X w. p.n.e., plus jego szybki rozrost terytorialny, zmieniły diametralnie układ sił w Syrii i Palestynie. W rozdziale Mocarstwowa ekspansja Asyrii (ok. 740-640) omówiono poszczególne militarne przedsięwzięcia władców asyryjskich, które w efekcie przyniosły pełną polityczną kontrolę obszarów zlokalizowanych na zachód od dorzecza Eufratu. Do najważniejszych etapów tej ekspansji autor zaliczył: 1) na północy – okres Salmanasara III: bitwa pod Karkar (853), trybut Jehu (841); okres Adad-nirari III: trybut Joasza (ok. 800); okres Tiglat-Pilesara III: trybut Menachema (747), bitwa pod Kisztan (743), zbrojna pomoc udzielona Achazowi przeciwko Pekachowi z Izraela i Resinowi z Damaszku (733), podbój Damaszku (732); okres Salmanasara V: upadek królestwa północnego po zdobyciu Samarii (721) 2) na południu – okres Sennacheriba: oblężenie Jerozolimy i zdobycie Lakisz (701). W celu odtworzenia wymienionych wydarzeń i prześledzenia zmian zachodzących na terytorium nowych prowincji Asyrii, uczony posłużył się różnymi źródłami pisanymi. Skorzystano z aktualnych edycji roczników królewskich, kronik, układów dyplomatycznych z wasalami i korespondencji urzędników wyższej administracji państwowej (np. zarządców prowincji). Opis jest więc dość szczegółowy. W omawianym rozdziale nie zabrakło informacji na temat okresu panowania Ezechiasza (722-699 p.n.e.) - twórcy reformy religijnej oraz władcy, dzięki któremu królestwo Judei przeżywało krótkotrwały okres dobrobytu.

Dwa ostatnie rozdziały części pierwszej, dotyczą kilku lat pomiędzy upadkiem imperium asyryjskiego pod koniec VII w. p.n.e., a zdobyciem Jerozolimy przez Nabuchodonozora II w roku 586 p.n.e.. Liverani koncentruje się na omówieniu okresu rządów Jozjasza (640-609 p.n.e.). Próbowano wtedy skorzystać z momentu niezależności politycznej i odbudować potęgę Judei. Oprócz tego zainicjowano nową reformę religijną (podrozdziały: Odnalezienie Prawa, Jeden bóg w jednej świątyni oraz Historia deuteronomistyczna). Niestety wraz ze śmiercią władcy w bitwie pod Megiddo w 609 roku p.n.e., wielkie przedsięwzięcia nie zostały zrealizowane. W drugim zaś ukazany został schyłek królestwa Judei - od słabych rządów Sedecjasza (598-589 p.n.e.) do ostatecznego upadku państwa.

Momentem wyraźnie zaznaczonym w książce jest Okres Przejściowy. Przypada on na VI w. p.n.e. (zastosowanie terminu - tzw. „epoki osiowej”). Zostały uformowane różne elementy monoteistycznej religii Żydów. Wykształciły się pewne normy religijne, przez to wiara stała się bardziej zindywidualizowana. Kiedy nie było niezależnego organizmu państwowego, ważną rolę odgrywała elita polityczna znajdująca się w diasporze babilońskiej. Grupa skupiona przy Jojakinie, a później przy jego potomkach. W środowisku tym powstawały koncepcje narodowej jedności pan-izraelskiej – proroctwa powrotu (Ezechiela) i nowego przymierza (Deutero-Izajasz). Ważnym punktem tej części publikacji jest doszukiwanie się przez autora w historiografii deuteronomistycznej, wielu wzorców babilońskich (głównie z tradycji kronikarskiej). W tym też czasie miało dojść do powstania mitów o Potopie, Wieży Babel oraz o Ogrodzie Eden. Były one inspirowane widzianymi przez wysiedleńców zjawiskami (powodzie) i obiektami (np. zrujnowane zigguraty), zastanymi w Mezopotamii.

Część druga (Historia wymyślona) obejmuje okres perski po upadku imperium nowobabilońskiego. Autor podważa autentyczność słynnego edyktu Cyrusa Wielkiego. Na podstawie analizy formalnej tekstu Liverani wskazuje na występowanie szeregu anachronizmów. Dochodzi do wniosku, iż w tej formie nie istniał taki dokument. Uważa on, co zgodne jest z danymi historycznymi, iż powrót Żydów z obszaru Mezopotamii był długotrwałym, kilku etapowym procesem - począwszy od Nabuchodonozora II, aż do Artakserksesa I. Przedstawia również interesującą teorię, która kwestionuje historyczność wydarzeń związanych z Księgą Powtórzonego Prawa i Księgą Jozuego. Dotyczy to m.in. mitologizacji okresu patriarchów, których osiedlanie się na terenie Palestyny, miało stanowić uzasadnienie dla zagarnięcia ziemi przez powracających z niewoli babilońskiej osadników. Ich stosunki z miejscową ludnością wymagały historycznej i moralnej podbudowy. Prawo do ziemi, izolacja kulturowa, stosunek do innych ludów semickich (takich jak Arabowie i Aramejczycy), znajdował swoje źródła w mitycznej historii, którą deuteronomista stworzył dla potrzeb ówczesnej sytuacji politycznej. Takie stanowisko włoskiego badacza z pewnością zakwestionują bibliści o tradycyjnym, bardziej maksymalistycznym podejściu do rekonstrukcji wydarzeń biblijnych.

W krótkim Epilogu, umieszczono kilka uwag odnośnie wyboru dat przełomowych - wielkich cezur historiograficznych, czy okresu ukształtowania się judaizmu w IV w. p.n.e.. Dwa różne podejścia (tradycjonalistyczne i krytyczne) w studiach nad historią Izraela zostały zarysowane w jednym z podpunktów.

Końcowa bibliografia oraz indeksy zajmują aż sześćdziesiąt dwie strony. Zostały przygotowane niezwykle starannie. Literatura przedmiotu, z której autor korzystał, jest bardzo obszerna. Przy niektórych publikacjach znajdziemy krótkie wskazówki ułatwiające ewentualne szukanie interesującej nas treści. Wyszczególnienie w indeksach terminów, czy też cytatów źródłowych, umożliwia szybkie dotarcie do potrzebnej nam informacji.

Jak przystało na książkę będącą monografią historii starożytnego Izraela, dzieło Mario Liveraniego jest pozycją bardzo obszerną. Omówione przeze mnie w recenzji rozdziały, przedstawiają tylko część zagadnień, które uznałem za najistotniejsze. Pracę włoskiego uczonego cechuje przejrzystość wywodu i dość obiektywne podejście do posiadanego materiału. Nie tylko Biblia… reprezentuje nurt minimalistyczny w podejściu do źródeł ze Starego Testamentu. Dlatego z częścią występujących tu tez, niektórzy bibliści mogą się nie zgadzać. Nie zmienia to faktu, iż jest to tytuł obowiązkowy dla wszystkich zainteresowanych tematyką dziejów Izraela.

Plus minus:
Na plus:
+ ciekawa monografia historii starożytnego Izraela
+ obszerna tematyka
+ obfity materiał źródłowy (historyczny i archeologiczny)
+ przejrzystość wywodu
Na minus:
- brak

Tytuł: Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela
Autor: Mario Liverani
Przekład: Jakub Puchalski
Data wydania: 2011
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Liczba stron: 442
ISBN/EAN: 978-83-235-0622-5
Oprawa: Miękka
Cena: ok. 35 zł
Ocena recenzenta: 10/10