„Tito. Zagadka stulecia” - P. Simič - recenzja

Nakładem Wydawnictwa Dolnośląskiego w serii „Wojny i konflikty” ukazała się biografia jugosłowiańskiego komunistycznego dyktatora Josipa Broz Tity. Praca niezwykle ważna, bowiem likwidująca poważną „białą plamę” na polskim rynku wydawniczym.

Do tej pory Czytelnik mógł sięgnąć po niemłodą już pracę Jerzego Woydyłło Tito jakiego nie znamy (Warszawa 1991)1 lub też audiobooka Jarosława Kaniewskiego (Josip Broz Tito - kim był? w serii „Ludzie którzy zmieniali świat”), które nie wypełniały jednak poważnej luki. Wprowadzenie do polskiego wydania napisał dr hab. Tadeusz Czekalski z Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, ekspert w dziedzinie historii Bałkanów.

Pero Simič urodził się w Bośni i Hercegowinie w 1946 r. Z wykształcenia ekonomista, od 1973 roku dziennikarz. Mimo że nie jest historykiem, jest jednym z najbardziej uznanych badaczy życia i działalności Josipa Broz Tity, o którym napisał kilka książek i wiele artykułów. Pozycja, którą omawiam w niniejszej recenzji, została już przetłumaczona na wszystkie języki byłej Jugosławii, a także na polski i niemiecki, a wkrótce ma zostać wydana w wielu innych krajach Europy i świata. Bez wątpienia plusem pracy jest fakt, że Autor brał osobiście udział w kilku spotkaniach z Titą.

Publikacja, jak przystało na kompletną i ułożoną chronologicznie biografię, omawia całe życie Josipa Broz Tity, od jego narodzin w chorwackim Kumrovcu, do śmierci w Lublanie. W aneksie, oprócz krótkiego dziennika dyktatora, Autor zamieścił, specjalnie dla polskiego Czytelnika, dodatek dotyczący kontaktów Tity z Polską.

Już pierwsze minuty spędzone przy lekturze przywodzą na myśl prace Roja A. Miedwiediwa czy Jurija Boriewa o Stalinie i jego otoczeniu2. Pero Simič bardzo często wplata w narrację anegdoty, czasami nawet możemy odnieść wrażenie, że nieco na siłę, bowiem nie do końca wiadomo co wnosi w danym miejscu akurat ta konkretna anegdota. Narrację momentami rwie podział rozdziałów na śródtytuły, które mają bardzo różną długość i czasami sprawiają wrażenie nieco chaotycznych.

Z książki dowiemy się mnóstwa interesujących rzeczy - już pierwsze fragmenty o problemach z ustaleniem prawdziwej daty urodzin przyszłego dyktatora pokazują, jaka to była postać. Co intrygujące i zarazem kontrowersyjne, rys charakterologiczny Tity Autor zamieścił praktycznie na końcu swojej pracy. Bardzo ciekawe są fragmenty o zarobkach marszałka, chociaż nie są to dane tak szokujące jak te, które możemy znaleźć odnośnie innych komunistycznych przywódców, choćby Nicolae Ceaușescu3. Sporo dowiemy się o kobietach w życiu dyktatora, szczególnie o jego dwóch pierwszych żonach. Pero Simič często nie ukrywa swojego negatywnego stosunku do Tity, szczególnie gdy bez wahania odkrywa jego rolę w stalinowskich czystkach i udział w śmierci wielu jugosłowiańskich komunistów. Donosicielstwo Tity i jego gorliwa współpraca są na kartach pracy Simiča bezlitośnie naświetlane i uwypuklone, tak samo jak fakt wieloletnich - i długo bezskutecznych! - starań Tity o uznanie Moskwy. To bardzo klarowne ukazanie okrucieństw reżimu jak i samego dyktatora, może być o tyle istotne dla współczesnego Czytelnika, że Autor podkreśla swoisty renesans zainteresowania postacią Tity, czy nawet odradzające się (a może jeszcze nie obumarłe?) elementy swoistego kultu.

Frapujące są też fragmenty ukazujące powojenne problemy Jugosławii z dążeniami odśrodkowymi, separacyjnymi, które Tito zwalczał lub lekceważył. Autor porusza też problem Kosowa, co uświadamia nam, jak długi i złożony jest to konflikt.

Plusem książki jest pełniące rolę podsumowania zakończenie, bardzo wyraziste z mocnym i jasnym przekazem.

Praca nie jest jednak pozbawiona wad. Podstawowym jej mankamentem jest brak przypisów odsyłających Czytelnika do źródeł, z jakich korzystał Autor. Jest to poważny zarzut bowiem Autor niezwykle często posługuje się cytatami, których pochodzenia nie jesteśmy w stanie zweryfikować. Chcąc odnieść się do danych prezentowanych przez Pero Simiča trzeba by było poświęcić masę czasu na osobistą kwerendę. Ten całkowity brak odwołań do źródeł jest niekiedy mocno konfundujący jak np. podrozdział „Zabójstwo Mustafy Golubicia” (s. 104), w którym Autor sugeruje, że to prawdopodobnie sam Tito lub też ktoś z jego polecenia doniósł gestapo o radzieckim szpiegu - Golubiciu. Nie mamy bowiem żadnej możliwości sprawdzenia czy tak faktycznie było, czy też są to jedynie przypuszczenia Autora.

Fragment książki dotyczący drugiej wojny światowej wydaje się zbyt krótki. Nie dowiemy się wiele o działaniach zbrojnych, ani na temat niemieckiego przeciwdziałania wobec ruchu oporu. Co gorsza niewiele też informacji zbierzemy o Czetnikach i Ustaszach, stosunkach narodowościowych w czasie okupacji i relacji  obywateli do partyzantki w poszczególnych państwach Jugosławii. Nie dowiemy się też zbyt wiele na temat zbrodni wojennych, Autor zaledwie wspomina o pewnych problemach, zdawkowo napominając o „obozach śmierci” czy też o zbrodni wojsk Tity na jeńcach. Szkoda, że ten - zapewne bolesny - temat, został potraktowany nieco po macoszemu. Momentami natomiast możemy zagubić się wśród nazwisk i postaci, które pojawiają się i znikają, a Autor nie poświęca im więcej uwagi. Nieocenione byłyby bez wątpienia biogramy działaczy czy dowódców (np. w postaci aneksu).

Czytając fragmenty na temat wydarzeń na Bałkanach w czasie drugiej wojny światowej cały czas rozbrzmiewał w mojej głowie fragment piosenki Kazika pt. 12 groszy (z płyty pod tym samym tytułem): „Partyzanci Broz Tity wyzwolili Jugosławię bez pomocy Sowietów”, bowiem Autor obala to dosyć powszechne przekonanie brutalnie rozprawiając się z mitem potęgi komunistycznej partyzantki i podkreślając wagę radzieckiej pomocy militarnej.

Największą wadą opracowania jest w mojej ocenie płytkie potraktowanie przełomowego momentu w życiu i karierze Tity, to znaczy zerwania ze Stalinem. Nie do końca wiemy co było tego powodem - kwestia albańska? Domniemane „wypaczenia” Komunistycznej Partii Jugosławii? Czy też może konflikt wokół wszechwładnych i wszechobecnych „doradców” radzieckich, którzy po wojnie przebywali w Jugosławii? Zagadnieniu temu należało poświęcić o wiele więcej uwagi, szczególnie, że wcześniej Autor wielokrotnie podkreśla silne związki Tity z radzieckim dyktatorem. Tymczasem omówienie tej zmiany kursu nie zostało dostatecznie pogłębione, nie zostały wystarczająco wyjaśnione Czytelnikowi motywy obu stron, ich reakcje, a następnie opinie i wspomnienia odnośnie tamtych wydarzeń.  Moment, który zadecydował o dalszej karierze Tity i roli Jugosławii na arenie międzynarodowej w drugiej połowie XX wieku nie został moim zdaniem wystarczająco naświetlony. Szczególnie, że to właśnie zerwanie ze Stalinem i rola Jugosławii w ruchu państw niezaangażowanych otworzyły przed Titą nowe międzynarodowe możliwości i prawie dały mu Pokojową Nagrodę Nobla. Ponadto zastanawia zagadnienie - dlaczego Stalin dopuścił do tego swoistego usamodzielnienia się Jugosławii? Co spowodowało, że Armia Czerwona nie interweniowała jak później na Węgrzech czy w Czechosłowacji? Na te pytania nie poznamy niestety odpowiedzi.

Książka została wydana w serii Wojny i konflikty, w charakterystycznej dla tej serii oprawie graficznej. Zaletą książki są zdjęcia, szerszemu gronu Czytelników z pewnością wcześniej nieznane. Minusem jest brak indeksu osobowego, który znacząco ułatwiłby lekturę i odnajdywanie się w prawdziwym gąszczu nazwisk.

Reasumując, praca Pero Simiča jest bez wątpienia warta polecenia, bowiem likwiduje kolejną białą plamę na polskim rynku wydawniczym. Jest to opracowanie nowe, aktualne i przygotowane przez uznanego na świecie eksperta z tej dziedziny. Pero Simič poświęcił bez mała dwadzieścia lat na wnikliwe przebadanie archiwów, do których uzyskał dostęp (w tym, co szczególnie istotne, do zasobów radzieckich i archiwum Josipa Broz Tity). Dodatkowo Autor specjalnie dopracował polskie wydanie swojego dzieła. Jednakże praca nie jest pozbawiona wad, o których wspominałem powyżej. Czasem w czasie lektury można mieć uczucie niedosytu, a z kolei niektóre inne fragmenty wydają się być nieco przegadane. Czytelnik sięgający po tę książkę powinien mieć świadomość, że Autor posługuje się stylem anegdotycznym, bardzo często sięgając do cytatów. Omawiana publikacja nie jest z pewnością pracą naukową, jednakże autorytet i wiedza Pero Simiča, uznawanego za „największego titologa na świecie”4 powinny przykryć pewne niedociągnięcia i wady tej pozycji.

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo potrzebna praca na polskim rynku wydawniczym
+ aktualne, wnikliwe, krytyczne opracowanie
+ Autor jest uznanym znawcą życia i działalności Josipa Broz Tity
+ estetyka wydawnictwa
+ zdjęcia
Na minus:
- absolutny brak przypisów, odwołań do źródeł i opracowań
- niektóre anegdoty wydają się być wstawiane w konkretne fragmenty nieco na siłę
- rwany styl narracji
- zdecydowanie za płytkie potraktowanie okresu II wojny światowej oraz rozłamu na linii Jugosławia-ZSRR
- brak indeksu osobowego

Tytuł: Tito. Zagadka stulecia
Autor: Pero Simič
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwo Dolnośląskie
ISBN: 978-83-245-9034-6
Stron: 334
Oprawa: twarda
Cena:  47 zł
Ocena recenzenta: 8/10

1. Interesująca recenzja tej książki pod adresem: http://www.puls-swiata.subnet.pl/biblioteka.php?id_art=884&ID_dzial=2 [↩]
2. R.A. Miedwiediew, Ludzie Stalina, Warszawa 1989 i J. Boriew, Prywatne życie Stalina, Warszawa 1989. [↩]
3. Zob. m. in. M. Kuczewski, Rumunia. Koniec złotej epoki, Warszawa 2008. [↩]
4.  Silvin Ejlec na konferencji „After Tito, Tito - 30 years later”, Lublana 2010. [↩]