„Zbrodnia Katyńska. Mord, kłamstwo, pamięć” - A. Przewoźnik, J. Adamska - recenzja

„Dzięki tej książce każdy, niezależnie od wieku i zainteresowań, może poznać prawdę i zrozumieć, czym jest dla Polski Katyń” - to zdanie ma zachęcić czytelników do zapoznania się z najnowszą, wydaną pośmiertnie, publikacją Andrzeja Przewoźnika dotyczącą Zbrodni Katyńskiej.

Mnie jednak to zdanie promujące książkę nie zachęciło do przeczytania świeżo wydanego dzieła wieloletniego sekretarza generalnego Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, zatytułowanego Zbrodnia Katyńska. Mord, kłamstwo, pamięć. Pomimo tego sięgnęłam po tą książkę, ponieważ została napisana przez Andrzeja Przewoźnika, który w zeszłym roku wydał niezwykle cenną monografię katyńską. Sądziłam, że recenzowana pozycja będzie prezentowała podobny poziom, albo nawet i wyższy. Niestety tak nie jest.

Książka wydana nakładem Wydawnictwa Literackiego jest pozycją o charakterze popularno - naukowym. W następujących po sobie pięciu rozdziałach autorzy poprawnie przedstawili faktografię dotyczącą omawianej zbrodni. Omówili jej przyczyny, mechanizm, zakłamywanie jej w latach 1943-1989. Opisali także wszystkie cmentarze, począwszy od zbudowanego przez członków Komisji Technicznej PCK, biorących udział w pracach ekshumacyjnych w 1943 roku kończąc na współczesnych cmentarzach wojennych powstałych dzięki wieloletniemu i osobistemu zaangażowaniu  jednego z autorów.

Jednym z plusów recenzowanej publikacji jest omówienie najnowszych wydarzeń związanych ze zbrodnią NKWD popełnioną w kwietniu-maju 1940 roku na polskich oficerach i funkcjonariuszach policji. Przy czym w tym rozdziale przedstawiono wydarzenia (m.in. przekazanie 137 tomów akt ze śledztwa prowadzonego przez rosyjską Główną Prokuraturę Wojskową), które miały miejsce po katastrofie samolotu prezydenckiego pod Smoleńskiem w której zginął Andrzej Przewoźnik. W związku z tym najprawdopodobniej ostatni rozdział został napisany przez współautorkę Jolantę Adamską. Nigdzie nie jest powiedziane który z autorów napisał jaką część publikacji, więc nie ma żadnej pewności, że wcześniejsze rozdziały zostały napisane przez Andrzeja Przewoźnika. Jest to o tyle istotne ponieważ na str. 254 wystąpił błąd mówiący, że funkcjonariusze policji zostali zamordowani w Miednoje1. Ta pomyłka wynika oczywiście z niepoprawnego skrótu myślowego, w którym jeńców z Ostaszkowa automatycznie łączy się z ich miejscem pochówku, które nie jest w tym przypadku jednoznaczne z miejscem mordowania.  Jest to o tyle dziwne, że na wcześniejszych stronach zostały poprawnie omówione miejsca kaźni i pochówku zamordowanych. Jeńców z Kozielska funkcjonariusze NKWD mordowali nad grobami w lasku katyńskim i najprawdopodobniej w piwnicach więzienia NKWD w Smoleńsku. Oficerów ze Starobielska mordowano w więzieniu w Charkowie i w tym samym mieście ich pochowano, natomiast policjantów z Ostaszkowa zabijano strzałem w tył głowy w więzieniu w Kalinine (wcześniej Twer), a ich zwłoki przewożono ciężarówkami do pobliskiej wsi - Miednoje. Nie ma żadnych dowodów na to, że jakaś część jeńców Ostaszkowa mordowana była bezpośrednio nad mogiłami.

Moim zdaniem największym minusem omawianej publikacji jest jej rok wydania, mianowicie 2011. Wcześniej wspomniałam, że Andrzej Przewoźnik w zeszłym roku wydał monografię, która ma bardzo podobny tytuł do jego najnowszego dzieła2. Publikacja z 2010 roku posiada wszystkie znamiona pracy o charakterze naukowym, natomiast recenzowana książka zawiera przedstawienie faktów, które mają być wprowadzeniem dla osób, które nie orientują się w Zbrodni Katyńskiej. Prawie identyczne tytuły do tego krótki okres oddzielający wydanie obu publikacji może wywołać sytuacje, w której czytelnik chcący zapoznać się z monografią, trafi na recenzowaną pozycję i podejrzewam, że może się poważnie rozczarować głębią informacyjną zawartą w omawianej pozycji.

Natomiast największym plusem omawianego wydawnictwa jest jego forma wydania. Książka została zaopatrzona licznymi czarno-białymi fotografiami, prezentującymi wydarzenia zarówno z prac ekshumacyjnych w 1943, w latach 90. XX wieku i z lat 2000-2007, a także z uroczystości oddania cmentarzy w Katyniu, Charkowie, Miednoje i pochówku w Bykowni. Autorzy zamieścili także faksymile najważniejszego dokumentu - notatki Berii do Stalina z 5 marca 1940 roku proponującej zastosowanie dla 14 700 oficerów WP i  11 000 więźniów znajdujących się z we więzieniach na terenie tzw. Zachodniej Białorusi i Ukrainy najwyższego wymiaru kary - rozstrzelanie. Zawiera także podobiznę pierwszej listy wywózkowej jeńców Kozielska z dnia 8 kwietnia 1940. Wszystkie zamieszczone zdjęcia są znane z literatury przedmiotu, jednak ich ilość i jakość stanowią pomocne uzupełnienie treści. Między rozdziałami znajdują się wiersze, które stanowią swego rodzaju przejście od jednego rozdziału do drugiego, oddając przy tym popularny charakter publikacji.

Zbrodnia Katyńska. Mord, kłamstwo, pamięć została wydana w twardej oprawie bez obwoluty. Wydrukowano ją na dobrym papierze, estetyczną czcionkę. Publikacja zawiera bibliografię selektywną, w której większość podanych pozycji została wydana po 14 października 1992 roku czyli po przekazaniu uwierzytelnionych kopi dokumentów sowieckich w m.in. z decyzją Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940. Ponadto dołączono kalendarium ważniejszych dat dotyczących Zbrodni Katyńskiej do roku 2007 zebrane przez Marcina Stasiaka, które pomaga w ogólnej orientacji. Recenzowana pozycja posiada również indeks osobowy.

Podsumowując, recenzowana przeze mnie publikacja nie wnosi nic nowego do obecnego stanu badań. Powstało już wystarczająco dużo publikacji popularno-naukowych traktujących o mordzie NKWD na przeszło 20 tys. Polaków, dlatego nie widzę potrzeby publikowania jeszcze jednej pozycji o takim charakterze. Najnowsze dzieło Andrzeja Przewoźnika i Jolanty Adamskiej należy uznać jedynie za swego rodzaju wprowadzenie do zagadnienia Zbrodni Katyńskiej, stąd moja ocena 4 na 10.

Plus minus:
Na plus:
+ liczne fotografie
+ omówienie najnowszych wydarzeń dot. sprawy katyńskiej
Na minus:
- data wydania
- tytuł
- charakter popularnonaukowy publikacji

Tytuł: Zbrodnia Katyńska. Mord, kłamstwo, pamięć
Autor: Andrzej Przewoźnik, Jolanta Adamska
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwo Literackie
ISBN: 978-83-08-04634-0
Oprawa: twarda
Liczba stron: 280
Cena: 39,90 zł
Ocena: 4/10

1. Ten sam błąd popełnił autor innej recenzowanej przeze mnie publikacji:https://www.historia.org.pl/index.php/recenzje/recenzje/-ii-wojna-wiatowa/2009-qzatajony-katyq-t-a-kisielewski-recenzja.html [dostęp 21.04.2011] [↩]
2. A. Przewoźnik, J. Adamska, Katyń. Zbrodnia, prawda, pamięć, Warszawa 2010. [↩]