„Konstantynopol. Nowy Rzym. Miasto i ludzie…” - red. nauk. M.J. Leszka, T. Wolińska - recenzja

Nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN ukazała się ostatnio książka Konstantynopol. Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, praca zbiorowa pod redakcją Mirosława J. Leszki i Teresy Wolińskiej - książka z wielu względów szczególna nie tylko na polskim rynku wydawniczym. Poniżej spróbuję przedstawić, dlaczego moim zdaniem warto sięgnąć po tę książkę!

 Autorzy

Powstała ona jako dzieło zbiorowe kilku autorów - historyków związanych z Katedrą Historii Bizancjum Uniwersytetu Łódzkiego, jednego z czołowych bizantynistycznych ośrodków naukowych w naszym kraju1, już samo to daje czytelnikowi gwarancję, że za pióro chwycili ludzie przygotowani merytorycznie do podjęcia tematyki dziejów późnoantycznego Konstantynopola.

Redaktorami omawianego tomu (oraz autorami części tekstów) są: Teresa Wolińska i Mirosław J. Leszka. Teresa Wolińska zajmuje się dziejami wczesnego i średniego okresu Cesarstwa Wschodniorzymskiego, szczególnie kwestiami panowania bizantyńskiego w Italii i na Sycylii, stosunkami między papiestwem a Konstantynopolem (zwłaszcza za pontyfikatu Grzegorza Wielkiego).

Mirosław J. Leszka interesuje się historią polityczną Bizancjum epoki wczesnej i średniej oraz stosunkami bizantyńsko-bułgarskimi, czy może szerzej bizantyńsko-słowiańskimi.

W polu zainteresowań badawczych Macieja Kokoszki znajdują się: fizjonomika antyczna i bizantyńska; historiografia bizantyńska; opisy portretowe w historiach i kronikach bizantyńskich; medycyna antyczna i bizantyńska; dietetyka i kuchnia antyku i Bizancjum.

Małgorzata B. Leszka zajmuje się szczególnie wczesnym okresem dziejów Cesarstwa, jej  zainteresowania badawcze skupiają się wokół roli duchowieństwa na dworze cesarskim i w życiu politycznym wczesnego Bizancjum, Konstantynopola w okresie wczesnobizantyńskim oraz postaci cesarzowych w okresie wczesno- i średnio-bizantyńskim.

Sławomir Bralewski skupia swoje badania na problematyce dziejów Kościoła, religijności chrześcijańskiej w późnym antyku oraz historiografii kościelnej tego okresu.

Paweł Filipczyk prowadzi badania nad okresem wczesnobizantyńskim, szczególnie kwestiach buntów i niepokojów społecznych w miastach w tym okresie oraz dziejach Antiochii.

Kyrił Marinow interesuje się dziejami średniowiecznej Bułgarii, szczególnie okresem XII-XIV w., relacjami bizantyńsko-słowiańskimi, historią wojskowości Bizancjum.

Zainteresowania natomiast Andrzeja Kompy skupiają się wokół dziejów wczesnego i średniego Cesarstwa - historii politycznej, społecznej i kulturalnej.

Treść

Recenzowana książka dotyczy dziejów Konstantynopola w późnym antyku, zasadniczo okresu 324 do 602 r. AD., niekiedy jednak autorzy wykroczyli poza tak ustalone ramy czasowe, gdy zachodziła potrzeba dla lepszego wyłożenia podejmowanych zagadnień.

W rozdziale 1. Powstanie Konstantynopola i jego dzieje od IV do VII w. Paweł Filipczak omówił topografię i środowisko naturalne Konstantynopola, M.J. Leszka oraz Teresa Wolińska przedkonstantyńskie, antyczne dzieje miasta Byzantion. Uwarunkowania działalności Konstantyna, założenie przez niego Konstantynopola na miejscu dawnego Byzantion, następnie ewolucję statusu miasta w ciągu IV w. i rozwój idei Konstantynopola – Nowego Rzymu oraz wreszcie zarys dziejów stolicy cesarstwa w l. 337-602 przedstawili M. B. Leszka i M. J. Leszka.

Rozdział 2. Kształt urbanistyczny miasta składa się z uwag wstępnych, następnie poszczególni autorzy omawiają zagadnienia szczegółowe – w części poświęconej obiektom świeckim M.J. Leszka przedstawił wielki pałac i dzieje innych rezydencji cesarskich na terenie miasta, natomiast T. Wolińska omówiła hipodrom, łaźnie Zeuksipa, bazylikę oraz budynek senatu. Tematyką kościołów Konstantynopola zajął się Sławomir Bralewski, a Kirył Marinow obok problematyki portów stolicy cesarstwa poruszył szeroko kwestie fortyfikacji - murów Konstantyna, Teodozjusza, nadmorskich na szerokim tle systemu obrony Konstantynopola.

W ramach rozdziału 3. Mieszkańcy Konstantynopola Andrzej Kompa przedstawił społeczną strukturę miasta, natomiast T. Wolińska przybliżyła czytelnikom fakcjonistów, członków tzw. stronnictw cyrkowych: błękitnych, białych, zielonych i czerwonych.

Na rozdział 4. recenzowanej pracy składają się teksty M.J. Leszki i T. Wolińskiej, którzy omówili problematykę związaną z osobą cesarza, drogi do tronu i ceremonię koronacji, koncepcję i symbole władzy we wczesnym Bizancjum, wreszcie kontakty cesarza z poddanymi, czy to na hipodromie, czy w czasie uroczystości o różnym charakterze. Tutaj znalazło się też omówienie roli cesarzowych oraz dostojników dworskich i urzędników państwowych.

Rozdział 5. w całości został napisany przez P. Filipczaka, który opracował problematykę władz Konstantynopola - prerogatywy poszczególnych urzędów, sposób ich funkcjonowania, obsadę personalną owych stanowisk, wreszcie organizację - chodziło tu o prefekta Konstantynopola, prefekta annony Konstantynopola, prefekta wigilów, pretora ludowego, kwezytora. Na koniec zostały omówione szczegółowo niepokoje i rozruchy społeczne we wczesnobizantyńskim Konstantynopolu ze zwróceniem uwagi na działania poszczególnych urzędników.

Małgorzata B. Leszka w kolejnym rozdziale zajęła się ukazaniem Kościoła konstantynopolitańskiego i jego wpływu jako instytucji na życie mieszkańców miasta.

Natomiast w rozdziale 7. S. Bralewski wśród zagadnień ich życia religijnego omówił kwestie obecności pogan w mieście, stopniowej chrystianizacji przestrzeni miejskiej, rzutowanie sporów teologicznych późnego antyku na podziały wśród ludności, wreszcie formy i miejsca kultu - m.in. Krzyża, męczenników i relikwii oraz Matki Boskiej - by w końcu zająć się mnichami nadbosforskiej stolicy imperium.

Zaopatrzeniem w wodę, ze szczegółowym studium akweduktów miejskich, zbiorników na wodę i łaźni zajęła się T. Wolińska w ramach rozdziału 8., traktującego o aprowizacji, w którym znalazł się również tekst dot. zaopatrzenia Konstantynopola w żywność, napisany przez wspomnianą uczoną i Macieja Kokoszkę.

Ten ostatni natomiast opracował kolejną część, która przedstawia czytelnikom zwyczaje dietetyczne Bizantyńczyków, różnego rodzaju składniki ich pożywienia, wreszcie mody i teorie żywieniowe późnego antyku.

W rozdziale 10. Andrzej Kompa zajął się problematyką edukacji mieszkańców Konstantynopola, poczynając od retorycznej czy religijnej, skończywszy na medycznej. Poruszył przy tym kwestie kręgów intelektualnych Konstantynopola,  życia codziennego uczonych i uczniów, a nawet kwestie związane choćby z produkcją książek,

Część merytoryczną zamyka tekst o rozrywkach ludności Konstantynopola - teatrze, tańcach, muzyce, balecie, różnych świętach, wreszcie rozrywkom hipodromowym: wyścigom rydwanów, biegom, występom scenicznym, walkom zwierząt i ludzi ze zwierzętami, pokazom zwierząt, a także innym atrakcjom.

Tekstom merytorycznym towarzyszą dodatki w postaci: map - konkretnie dwóch: planu regionów Konstantynopola i ogólnego planu miasta; imponującego zestawienia bibliografii, na który składa się wykaz skrótów, wykaz źródeł podstawowych i wybór opracowań; przedstawienia uproszczonych zasad wymowy nazw greckich i tureckich; wreszcie następują indeksy (osób, nazw geograficznych i etnicznych, nazw konstantynopolitańskich) oraz spisy map i ilustracji.

Plus/Minus
Prezentowana publikacja niesie ze sobą jednak kilka kwestii problematycznych dla piszącego te słowa. Spolszczanie tytułów i imion autorów źródeł w przypisach z jednej strony dać może czytelnikowi wrażenie przystępności tekstu, jednak zrywa jednak pewną tradycję piśmienniczą stosowania nomenklatury łacińskiej w aparacie naukowym, co dawało choćby możliwość szybkiej identyfikacji danych tekstów źródłowych, których wydania krytyczne z reguły opatrywane są tytułami łacińskimi. Powiedzmy jednak, że jest to kwestia umowy - omawiana praca jest zaopatrzona w zestawienie źródeł, które spokojnie umożliwia identyfikację podstawowych wydań przekazów źródłowych.

Niekonsekwencja pojawia się w stosowaniu odsyłacza do dzieła cytowanego danego autora - czasem dla jednego autora i jednego tytułu w zależności od rozdziału stosuje się skrót od tytułu, innym razem „dz. cyt.”; w zdecydowanej większości przypadków powtórnego cytowania jakiejś pracy autorzy stosują właśnie „dz. cyt.”, co samo w sobie powoduje konieczność szukania, o którą to pracę chodzi w tekście poprzedzających przypisów, bo bibliografia zawiera np. kilka rzeczy danego uczonego. Zdarzyły się też błędy w korekcie, szczególnie w tekście przypisów2. Wobec tego, że książka stanowi kompendium wiedzy o późnoantycznym Konstantynopolu, dziwi brak indeksu rzeczowego, choć w pewnej mierze zastępuje go indeks nazw konstantynopolitańskich.

Omawiana praca zbiorowa zawiera aneks z mapami, na który składają się dwa plany Konstantynopola - pierwszy przedstawia rozmieszczenie poszczególnych regionów miasta z oznaczeniem portów, głównych ulic, placów i budynków, właściwie w granicach do murów Konstantyna; drugi natomiast ogólny plan miasta, przy czym granicą są już mury teodozjańskie. Wobec tego, że tematyka książki wykracza czasem poza problematykę Konstantynopola i jego dziejów, szkoda, że nie znalazła się ogólna mapa cesarstwa w okresie 330-602, przynajmniej Pars Orientis, albo mapa przedstawiająca zaplecze obronne i otoczenie geograficzne stolicy cesarstwa (zdjęcie satelitarne Bosforu niestety nie zapełnia tej luki).

W recenzowanej książce niestety nie potraktowano szerzej choćby kwestii tak kluczowej dla miasta i jego ludności jak klimat, pojawiają się pewne uwagi na ten temat przy okazji omawiania roli warzyw w zaopatrzeniu ludności Konstantynopola w żywność, ale trudno uznać je za wystarczające (s. 467 rec. książki)3.

Powyższe uwagi dotyczą jednak kwestii marginalnych i nie mogą w szerszej perspektywie rzutować na wysoką ocenę prezentowanego wydawnictwa. Niewątpliwą zaletą tej książki jest rozmaitość podejmowanej tematyki - wychodząc od dziejów politycznych, czytelnik otrzymuje konkretny zarys nie tylko ustroju miejskiego, problemów dworu cesarskiego, ale też różnych aspektów życia mieszkańców późnoantycznego miasta – i tego duchowego, i codzienności. Autorzy prac zamieszczonych w tomie bazują na imponującej znajomości źródeł oraz olbrzymiej ilości literatury przedmiotu, w przytłaczającej mierze obcojęzycznej.

Mocną stroną recenzowanego wydawnictwa jest ilość i dobór materiału ilustracyjnego - kolorowych fotografii różnych zabytków konstantynopolitańskich. Świetnie uzupełniają i urozmaicają one lekturę. Książka została opatrzona twardą okładką, blok szyciem, jeśli jeszcze popatrzymy na skład, można powiedzieć, mimo wspomnianych problemów redakcyjno-korektorskich, że Wydawnictwo Naukowe PWN dostarczyło produkt na świetnym poziomie edytorskim.

Książkę można polecić osobom zainteresowanym dziejami Późnego Antyku i Wczesnego Cesarstwa Bizantyńskiego, życiem miast późnoantycznych, demografią, różnymi aspektami życia codziennego ówczesnych ludzi - ich dniem codziennym, pracą, rozrywkami, kuchnią, kulturą intelektualną i duchową. Z uwagi na rozpiętość tematyczną zawartych w tomie prac, różnice w stylu autorów, trudno oczekiwać łatwej lektury, czytelnik za to dysponować będzie podręcznym kompendium późnoantycznego Konstantynopola, dzięki któremu będzie mógł poznać blaski i cienie życia jego mieszkańców.

Plus minus
Na plus:
+ zespół autorski;
+ rozmaitość podejmowanej tematyki;
+ wykorzystanie źródeł i literatury przedmiotu;
+ wkładki z kolorowymi fotografiami;
+ forma edytorska książki.
Na minus:
- skromna ilość planów i map;
- drobne potknięcia redakcyjno-korektorskie;
- nieuwzględnienie problematyki klimatu.

Tytuł: Konstantynopol. Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim
Autorzy: M.J. Leszka, T. Wolińska, M.B. Leszka, M. Kokoszko, S. Bralewski, P. Filipczak, A. Kompa, K. Marinow
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
Rok wydania: 2011
ISBN: 9788301165215
Liczba stron: 752
Oprawa: twarda
Cena: 79,90
Ocena recenzenta: 9.5/10

1. Dzieje Katedry Historii Bizancjum UŁ, zob. http://www.bizancjum.uni.lodz.pl/index.php?strona=historia. Sylwetki autorów prac składających się na recenzowany tom, wraz z ich curriculum vitaei bibliografią, zob. http://www.bizancjum.uni.lodz.pl/index.php?strona=pracownicy [↩]
2. Np. w przyp. 331 na s. 77 recenzowanej pracy czytamy: „Na temat datowania tych wydarzeń wypowiadali się B. Croke […] (cezar w 572 r.; august w listopadzie 573 r.) i R. Kosiński […] (cezar w październiku 573 r., august wkrótce potem - listopad 573 r.)”. Chodzi o Leona II, prawidłowe daty to oczywiście 472 i 473 r. [↩]
3. Por. P. Schreiner, Konstantinopel. Geschichte und Archäologie, München 2007, s. 17 n., gdzie zresztą zawarto większą ilość map i planów, a wydawnictwo to jest popularną broszurką. [↩]