„Oddziały i akcje Kedywu Okręgu Warszawskiego poza Warszawą...” - oprac. H. Rybicka - recenzja

Wszystko co dobre kiedyś się kończy. Ta myśl idealnie pasuje do tego, co stało się na ostatnich Targach Książki Historycznej w Warszawie. Wtedy to bowiem po raz pierwszy można było zapoznać się z ostatnim już tomem dokumentów Kedywu Okręgu Warszawskiego, wydanym nakładem Wydawnictw Uniwersytetu Warszawskiego.

Szczęśliwa „trzynastka”

Dokładnie 17 lat, tyle minęło od momentu, kiedy opublikowano pierwszy zestaw dokumentów Kedywu OW AK. Mowa oDzienniku bojowym Oddziału Dyspozycyjnego „A” Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Warszawa 1-30 sierpnia 1944, Warszawa 1994, którego opracowania podjęła się Pani Hanna Rybicka, córka dra Józefa Romana Rybickiego „Andrzeja”, drugiego szefa warszawskiego Kedywu. Po przygotowaniu tej pozycji rozpoczęła prace nad kolejnymi materiałami pochodzącymi z archiwum J. R. Rybickiego. I tak od tego czasu ukazały się:

T. Jaegermann, J. Pietrzykowski, Mokotowski Oddział Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej, oprac. H. Rybicka, Warszawa 1997.
Rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj nr 319 (Zatoka/301), oprac. H. Rybicka, Warszawa 2000.
Rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj nr 319 (Sarna, Grzyb), oprac. H. Rybicka, Warszawa 2001.
Oddział kobiecy warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943-1945, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2002.
J. R. Rybicki, Notatki szefa warszawskiego Kedywu, Warszawa 2003.
Rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj nr 319 (Żyto), oprac. H. Rybicka, Warszawa 2004.
Oddział Dyspozycyjny „B” warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1942-1944, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2005.
Kedyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty - rok 1943, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2006.
Oddział Dyspozycyjny „A” warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943-1944, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2007.
Kedyw Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Dokumenty - rok 1944, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2009.
Obwodowe Oddziały Dywersji Bojowej Okręgu AK Warszawa. Dokumenty warszawskiego Kedywu z lat 1943-1945, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2010.

Wszystko to są prace, których znaczenia dla odkrywania kart historii warszawskiej konspiracji lat drugiej wojny światowej nie da się przecenić. Od czasu kiedy swoje książki napisali prof. Tomasz Strzembosz i Henryk Witkowski tematyka podziemia w Warszawie w latach 1939-1944 na polskim rynku wydawniczym była poruszana w stopniu, którego nie można uznać za wystarczający i satysfakcjonujący. Osobną kwestią są tutaj wspomnienia, ale i tych nie opublikowano jakoś specjalnie dużo, oraz wszystko to co związane z Powstaniem Warszawskim, bo tutaj rzeczywiście polski czytelnik miał w czym wybierać.

Jednak praca, jaką w wydawanie kolejnych tomów materiałów archiwalnych wkładała Pani Hanna Rybicka zasługuje na uwagę z jeszcze jednego względu. Kiedy myślimy o działaniach warszawskiego podziemia w okresie okupacji, to pierwsze co przychodzi nam do głowy, to hasła takie jak „Rudy”, „Zośka” i „Alek”, akcja pod Arsenałem, zamach na Kutscherę, harcerze - wszystko to związane jest z Kedywem Komendy Głównej AK. A Kedyw OW AK? Pozostaje w cieniu - niesłusznie. Pozostaje mieć nadzieję, że te wymienione wcześniej publikacje staną się w końcu dla historyków bodźcem, który pobudzi ich do pochylenia się nad losami mjra Jerzego Lewińskiego „Chuchro”, dra J. R. Rybickiego „Andrzeja” i ich ludzi, których nazwiska - jak trafnie zauważył dr Andrzej Chmielarz, niejako współtwórca tej „serii” - jakże często zostały zapomniane1.

Najnowsza praca wydana przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego stanowi idealne ukoronowanie i symboliczne podsumowanie tych 17 lat przywracania pamięci o tych zapomnianych bohaterach lat 1939-1945. Bo tak jak o niektórych akcjach miejskich oddziałów Kedywu OW AK jeszcze czasem się pamięta (jak chociażby akcja „Panienka” czy uderzenia na budy z jesieni 1943 r.), tak już losy tych podwarszawskich oddziałów Kedywu OW AK pozostają niemal całkowicie zapomniane, nie licząc oczywiście lokalnych społeczności. Dzięki Oddziałom i akcjom Kedywu... zainteresowani tematem dostają do ręki materiał, który pozwoli im na uzupełnienie obrazu warszawskiego Kedywu. Samo wydanie książki nastąpiło w bardzo dobrym momencie, bo zaledwie kilka miesięcy po tym, jak opublikowana została praca Sebastiana Rakowskiego Oddział „Skrytego”. Historia prawobrzeżnego Oddziału Dyspozycyjnego Komendanta Kedywu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, Otwock 2011. Co warte podkreślenia, Grupie „Skrytego” w Oddziałach i akcjach Kedywu... poświęcono osobny rozdział.

A w środku...

I właśnie od tej części zaczyna się cały tom. Po krótkim omówieniu historii oddziału czytelnik dostaje sześć osobnych podrozdziałów:

I. Fragmenty sprawozdań Kedywu Okręgu AK Warszawa dotyczące Oddziału Dyspozycyjnego „Skrytego” (J. Czuma): jest to część w zasadzie podsumowująca i zbierająca te materiały, które można znaleźć w tomach z lat 2006 i 2009.
II. Dywersja bojowa - sprawozdania z akcji na niemieckie pociągi poza Warszawą2
III. Dokumenty dotyczące wymiaru sprawiedliwości: uwagę zwracają dokumenty 9 i 10. Są to protokoły z przesłuchań - prowadzili je ludzie „Skrytego” - dwóch Polaków podejrzanych o współpracę z niemiecką żandarmerią.
IV. Dokumenty dotyczące żołnierzy Oddziału Dyspozycyjnego „Skrytego”: tutaj szczególną uwagę zwracają dokumenty 11, 15 i 21. Ten ostatni to dość krótkie, bo zaledwie jednostronicowe wspomnienie o Józefie Czumie „Skrytym”, który został w czerwcu 1944 r. złapany przez Niemców i niedługo później najprawdopodobniej rozstrzelany. Dokument, choć spisany przez „Andrzeja” w krótkich żołnierskich słowach, porusza tym, że nawet podczas pracy konspiracyjnej znaleziono czas, aby wspomnieć o pracy, jaką „Skryty” wykonywał od momentu powrotu do polski (był cichociemnym). A nie jest to tylko suchy wykaz funkcji jakie pełnił zmarły, oraz akcji, jakie wykonał.
V. Uzbrojenie Oddziału Dyspozycyjnego „Skrytego”
VI. Finanse - dokumenty dotyczące Oddziału Dyspozycyjnego „Skrytego”
Aneks. Wnioski awansowe oddziału „Skrytego”

Część druga publikacji poświęcona została Oddziałom Dywersji Bojowej Obwodu VII, czyli powiatu warszawskiego. Tym razem przygotowano cztery podrozdziały i trzy aneksy:

I. Fragmenty sprawozdań Kedywu Okręgu AK Warszawa dotyczące oddziałów w powiecie warszawskim
II. Sprawozdania Obwodu VII - powiat warszawski: tutaj podobnie jak w części pierwszej mamy do czynienia z wyborem odpowiednich fragmentów z dokumentów, które już wcześniej publikowano.
III. Korespondencja i meldunki „Egzekutora” (W. Bałaj) do „Andrzeja” (J. Rybicki) w okresie III-VII 1944 r.: warto zwrócić uwagę na dokument nr 10. Jest to meldunek „Egzekutora” z dnia 17 maja 1944 r., w którym pisał m.in. o organizowaniu akcji przeciwko niemieckiej żandarmerii z Zaborowa. Poruszył tam m.in. kwestię organizacji spotkania z Tadeuszem Wiwatowskim „Olszyną” (w dokumencie jako „Tomaszewski”), który nie stawił się na wcześniej umówione terminy. Ten krótki fragment stanowi ciekawy przyczynek do tego, jak ogólnie organizowano działalność konspiracyjną i co było ważne, aby zapewnić bezpieczeństwo osób zaangażowanych w pracę podziemną.
IV. Dokumenty dotyczące wymiaru sprawiedliwości
Aneks 1. Stan oddziałów Kedywu w Obwodzie powiat warszawski w 1944 r.
Aneks 2. IV pluton OS-V (DB Rembertów)
Aneks 3. Meldunek z akcji Oddziału DB „17” pod Warszawą 16 XII 1943 r.

Część trzecia i ostatnia pracy to głównie wybór fragmentów poszczególnych dokumentów, które wcześniej już publikowano, a dotyczących akcji dywersji bojowej i akcji kolejowych poza Warszawą. Czemu „głównie”? W pierwszym podrozdziale bowiem opublikowano fragmenty sprawozdań grupy kolejowej Tajnej Organizacji Wojskowej (dwa kolejne podrozdziały dotyczą już działalności Kedywu OW AK), w których to znajdujemy informacje nt. sabotażu kolejowego poza Warszawą. Materiały te pochodzą z okresu styczeń-marzec 1943 r., czyli jeszcze zanim TOW została włączona do Armii Krajowej. Jest to dobry sygnał na przyszłość, gdyż dotychczas materiały pochodzące sprzed marca 1943 r. były w zasadzie pomijane. A niewątpliwie zagadnienie działalności Tajnej Organizacji Wojskowej - w tym momencie mam na myśli głównie Warszawę - zasługuje na to, aby poświęcić mu uwagę. W końcu to właśnie z TOW wywodził się największy i najsilniejszy oddział dyspozycyjny szefa Kedywu OW AK - Oddział Dyspozycyjny „A”, przez większą część okupacji znany jako Grupa „Andrzeja”.

Jako niezwykle ciekawy dodatek należy potraktować cztery mapki-szkice, które umieszczono w książce. Pierwsza stanowiła załącznik do rozkazu bojowego „Skrytego” z dnia 25 lutego 1944 r. dt. wykolejenia pociągu w Pogorzeli. Na szkicu widzimy, jak zaplanowano umieszczenie ładunków wybuchowych, a jak rozmieszczenie wzdłuż torów ludzi. Znacząco ułatwia to lekturę samego rozkazu. Natomiast aż trzy podobne dokumenty dołączono do sprawozdania z akcji na pociąg w Pogorzeli z 27 kwietnia 1944 r. Pierwsza mapka przedstawia trasę dojścia z miejsca zbiórki na miejsce akcji i odwrotu (ten musiał być wykonany bardzo sprawnie przy każdej akcji, dlatego ważne było aby trasę „odskoku” mieć dobrze opracowaną), druga prezentuje rozmieszczenie ludzi i sprzętu wzdłuż torów, a trzecia już samo ułożenie przy torach materiałów wybuchowych. Dodatkowo do książki dołączono osobną mapkę okolic Warszawy. Zaznaczono na niej miejsca, gdzie odbyły się poszczególne akcje.

Od strony czysto warsztatowej publikacja została przygotowana tak jak należy. Przypisy wyjaśniają wszystko to co trzeba, a same dokumenty zostały opracowane bez zarzutu.

Wydanie

Również Wydawnictwom Uniwersytetu Warszawskiego należą się słowa uznania za wydanie książki. Przyjemna kolorystyka znana już z wcześniejszych publikacji (choć zabrakło mi tym razem jakiejś „wstawki” z dokumentu, którymi „ozdabiano” okładki poprzednich tomów), druk dzięki któremu nie męczy się wzrok, brak wpadek w postaci „literówek” (a jeśli są, to nie udało mi się ich wyłowić), no i te mapki-szkice. Jest jednak i łyżka dziegciu w tej beczce miodu. Klejenie książki i miękka okładka stanowią tutaj - niestety - powód do zmartwienia. Tego typu publikacje zawierające edycje dokumentów mają bowiem to do siebie, że często sięga się po nie nawet dla sprawdzenia jakiegoś drobnego fragmentu ze sprawozdania, rozkazu, planu... Wobec takiego stanu rzeczy istnieje niebezpieczeństwo, że po jakimś czasie zaczną wypadać kartki, a okładka będzie się gięła. Muszę jednak przyznać, że jak dotąd z żadnym z tomów, które wcześniej wspominałem (a korzystam z nich dość często), nie miałem takich problemów. Więc może i tym razem będzie dobrze?

Komu polecić?

Przede wszystkim zainteresowanym losami Kedywu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, tak historykom jak i amatorom. W dalszej kolejności tym, których ogólnie interesuje Armia Krajowa. Jest to publikacja o tyle cenna, że przede wszystkim porusza zagadnienie, które dotąd nie miało specjalnego powodzenia wśród historyków, a po drugie pokazuje jak działała konspiracja. A do tego nie znajdziemy lepszych materiałów jak oryginalne dokumenty z epoki.

Na zakończenie moje osobiste podziękowania dla Pani Hanny Rybickiej i wszystkich tych (z drem Andrzejem Chmielarzem na czele), którzy przez te wszystkie lata przyczynili się do wydania tych trzynastu tomów dokumentów Kedywu Okręgu Warszawskiego AK. Jak pisał Pliniusz Młodszy Ratowanie od zapomnienia tych, którzy zasługują na nieśmiertelność, wydaje mi się niesłychanie szlachetnym zajęciem - a czym, jak nie ratowaniem pamięci o bohaterach tamtych lat, był ten 17-letni wysiłek? Uwagę zwrócił także na to sam dr Chmielarz. Pozostaje mieć jedynie nadzieję, że ta praca nie pójdzie na marne i doczekamy się kolejnych prac poświęconych warszawskiemu Kedywowi. A może jeszcze sama Pani Rybicka sięgnie po jakieś nieznane dotąd materiały? To jednak, jak pisał z kolei Tukidydes, leży jeszcze pośród spraw niejawnych... ale oby jak najkrócej.

Plus minus:
Na plus:
+ jedna z niewielu prac, w których potraktowano ten temat z taką uwagą
+ krótkie wprowadzenie do każdego rozdziału, dzięki czemu nawet początkujący nie powinni zagubić się w materiałach
+ jasny i przejrzysty układ publikacji
+ przypisy, opracowanie dokumentów - wszystko przygotowane tak jak należy
+ mapki i szkice
Na minus:
- miękka okładka, książka klejona
- niestety ostatni - przynajmniej według aktualnych zapowiedzi - tom w „serii”

Tytuł: Oddziały i akcje Kedywu Okręgu Warszawskiego poza Warszawą. Dokumenty z lat 1943-1944
Autor: Hanna Rybicka (oprac.)
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
ISBN: 978-83-235-0978-3
Stron: 168
Oprawa: miękka
Cena: 29 zł
Ocena recenzenta: 9,5/10

1. Oddziały i akcje Kedywu Okręgu Warszawskiego poza Warszawą. Dokumenty z lat 1943-1944, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2011 - recenzja na tylnej stronie okładki. [↩]
2. Grupa „Skrytego” słynęła właśnie z akcji kolejowych. [↩]