„Archeologia starożytnego Bliskiego Wschodu” - A. Smogorzewska, F.M. Stępniowski (red.) - recenzja

Recenzowana książka ukazała się w 2009 r. Jest to ósmy tytuł w serii podręczników akademickich, które zostały wydane nakładem Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jak zaznaczono w przedmowie podręcznik „(…) został napisany głównie z myślą o studentach I roku studiów archeologicznych”. Autorami są naukowcy zatrudnieni i związani z tym Instytutem oraz osoby z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW.

W podręczniku obszar Bliskiego Wschodu został potraktowany szeroko. Oprócz Mezopotamii omówiono również kultury Syro-Palestyny, Anatolii i Iranu. Wyznaczone w książce ramy chronologiczne obejmują czas od pojawienia się neolitu do końca imperium Achemenidów. Jest okres trwający kilka tysięcy lat, w którym nieprzerwanie zachodziły dynamiczne zmiany cywilizacyjne. W tego typu publikacjach w pierwszych rozdziałach autorzy starają się zazwyczaj przybliżyć czytelnikowi geografię fizyczną Bliskiego Wschodu.  W omawianej pracy szczegółowo scharakteryzowano czynniki kształtujące środowisko naturalne, uwzględniając między innymi panujące w przeszłości zmienne warunki klimatyczne, które oddziaływały na szatę roślinną oraz faunę (zwierzęta udomowione i dzikie). Oczywiście zróżnicowane na tak szerokim obszarze warunki ekologiczne, w tym nierównomierne występowanie zasobów naturalnych, wielkość opadów, rodzaje gleb, miały decydujący wpływ zarówno na kierunek i tempo przemian  gospodarczych, jak i  na związane z nimi  różny tryb życia mieszkańców poszczególnych regionów.

W następnym krótkim rozdziale zajęto się kalendarzem babilońskim oraz występującymi na Bliskim Wschodzie systemami rachuby czasu. W tym miejscu bardzo pomocną dla czytelnika jest tabela zamieszczona na stronie 44, która zbiorczo przedstawia rekonstrukcję chronologii na podstawie źródeł archeologicznych i historycznych. Dodajmy, iż w książce przyjęto tzw. chronologię średnią.

Rozdział czwarty - Początki cywilizacji traktuje o pojawieniu się neolitu w rejonie „Żyznego Półksiężyca”. Przedstawiono najważniejsze zmiany tej największej rewolucji w dziejach ludzkości - wprowadzenie gospodarki wytwórczej (uprawa roślin, hodowla zwierząt) i osiadły tryb życia. Następnie szczegółowo omówiono poszczególne kultury  młodszej epoki kamienia: kulturę natufijską zaliczaną jeszcze do mezolitu bliskowschodniego, która rozwijała się na obszarze Lewantu; neolit preceramiczny – z jego dwiema fazami (A i B);  oraz neolit ceramiczny w Mezopotamii  reprezentowany przez następujące po sobie trzy kultury: Hassuna, Samarra i Halaf.  Ponieważ neolit charakteryzuje się przede wszystkim stopniowym poszerzaniem udziału rolnictwa (uprawy i hodowli) wskazano na te zmiany  gospodarcze, które miały wpływ na rodzaje osadnictwa i zachowaną kulturę materialną. Z uwagą przyjrzano również się ceramice, ponieważ jest ona jednym z głównych wyznaczników kulturowych. W drugiej części omawianego rozdziału scharakteryzowano okres Ubaid (ostatni długi okres prehistoryczny w Mezopotamii) oraz kulturę Uruk (m.in. początek urbanizacji południowej Mezopotamii; przełomowy moment wynalezienia pisma około 3300 p.n.e.).

Początek III tysiąclecia p.n.e. wyznacza przełom w historii cywilizacji bliskowschodnich. Poszczególne organizmy polityczne – państwa lub miasta-państwa posiadają już w miarę dobrze udokumentowaną historię swoich dziejów. Dlatego, w następnych trzech rozdziałach możemy prześledzić kolejne okresy historyczne z ich reprezentatywną sztuką i architekturą na większym (wydzielonym kulturowo) terytorium. Będą to: obszar Międzyrzecza (z uwzględnieniem podziału na północ i południe) – od okresu wczesnodynastycznego, poprzez okres dynastii amoryckich do momentu panowania Kasytów w Babilonie i istnienia państwa Hurytów w górnej Mezopotamii. Następnie Anatolia – m.in. stanowiska wczesnej epoki brązu (początkowe fazy Troi), asyryjskie kolonie kupieckie, imperium hetyckie z centrum w Hattusa oraz Iran – głównie federacyjne państwo elamickie rozwijające się w granicach obecnej prowincji Chuzestan. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż historię Bliskiego Wschodu przedstawiono tutaj pobieżnie, lecz jest to uzasadnione tematem pracy.

W tej części podręcznika na uwagę zasługuje staranność opisu poszczególnych stanowisk archeologicznych i zabytków ruchomych oraz dobrze dobrane ilustracje w formie zdjęć, przerysów, map lub planów danych obiektów. Z pewnością ułatwią one szybkie przyswajanie  materiału przez studentów.

W obszernym ósmym rozdziale potraktowano oddzielnie wielkie imperia wczesnej epoki żelaza: Asyrię (X-VII w.), Królestwo Urartu, Babilonię  (VI w.), a także późniejsze państwo perskie. Nie zabrakło również mniejszych jednostek politycznych, takich jak np. księstwa aramejskie, czy dwa niezależne królestwa żydowskie. Pominięto jednak królestwo frygijskie, co trochę zaskakuje.

Dwa ostatnie rozdziały mają charakter uzupełniający. Ich tematem są bliskowschodnie pieczęcie cylindryczne i ceramika. Jeśli chodzi o pieczęcie, możemy dowiedzieć się sporo o ich typologii oraz funkcji (jako świadectwo wiarygodności, czy środek zabezpieczający), o materiałach, z których je wytwarzano. Autorzy przedstawili także szereg odcisków przedstawiających różne sceny charakterystyczne dla danego okresu historycznego. Z kolei przy omawianiu ceramiki czytelnik zaznajomi się z technologią wytwarzania, różną funkcją naczyń oraz rozwojem ich produkcji.

Jak już wcześniej wspomniałem, książka jest bogato ilustrowana. Spis ilustracji znajduje się na stronach 305-315. Przy każdej ilustracji podano jego dokładne źródło pochodzenia, co jest rzeczą bardzo przydatną.

Trochę rozczarowuje zamieszczona na stronach 316 i 317 raczej skromna bibliografia podstawowa wraz z niewielkim zbiorem dodatkowych wybranych pozycji. Nie ma to jednak wpływu na ocenę książki.

Podręcznik Instytutu Archeologii UW jest pozycją dobrą. Wszystkie rozdziały zostały napisane w sposób przystępny, zaś zawarta w nich wiedza stoi na wysokim poziomie merytorycznym. Książka ta przyda się każdemu, komu potrzebny jest tytuł, który wprowadzi go w podstawowe zagadnienia dotyczące archeologii i sztuki Bliskiego Wschodu. Być może któryś z rozdziałów, lub też podrozdziałów, zachęci czytelnika do dalszych poszerzonych studiów nad wybraną specjalistyczną problematyką.

Plus minus:
Na plus:
+ dobry tytuł wprowadzający w tematykę archeologii i sztuki Bliskiego Wschodu
Na minus:
- skromna bibliografia

Tytuł: Archeologia starożytnego Bliskiego Wschodu
Autor: Anna Smogorzewska (red.) i Franciszek M. Stępniowski (red. nauk.)
Wydawnictwo: Instytut Archeologii UW
Rok wydania: 2009
Liczba stron: 317
Oprawa: miękka
ISBN: 978-83-61376-24-8
Cena: ok. 50 zł
Ocena: 7.5/10