„Sztuka rzymska: język obrazowy jako system semantyczny” – T. Hölscher – recenzja

Nakładem Wydawnictwa Poznańskiego ukazała się niedawno niepozorna pod względem wizualnym i gabarytowym, bo licząca 173 strony, książka autorstwa niemieckiego archeologa klasycznego, Tonio Hölschera. Mowa o pracy Sztuka rzymska: język obrazowy jako system semantyczny.

Czym jest semantyka? Termin ten kryje się pod kilkoma dziedzinami, ale nas powinna zainteresować definicja, jaką posługują się językoznawcy:

„Dyscyplina językoznawcza zajmująca się analizą treści wyrażeń językowych w celu określenia charakteru zależności między treścią a formą wyrażenia„1

Ale również i przedstawicieli logiki:

„Dział semiotyki zajmujący się badaniem związków, jakie zachodzą między wyrażeniami języka a przedmiotami, do których się odnoszą„2

Jak jednak przekuć ten termin3 na archeologię, historię sztuki i interpretacje dzieł antycznych? W tym właśnie pomocny nam będzie Hölscher.

Zanim jednak podejmiemy się lektury zasadniczej treści recenzowanej książki, przyjdzie nam zmierzyć się z tekstem Lechosława Olszewskiego pt „Co rzymskiego jest w sztuce rzymskiej?”, czyli o koncepcji języka obrazowego jako systemie semantycznym Tonio Hölschera. Autor tego, bądź co bądź artykułu, jest jednocześnie tłumaczem publikacji, w tytule parafrazuje dawne pytanie postawione przez wybitnego Otto J. Brendela – „What is Roman in Roman art?„4. Ten znakomity tekst spełnia podwójną rolę. Po pierwsze, zapoznaje niezorientowanych czytelników, o czym będzie traktowała książka, przedstawia historię badań nad sztuką grecką i rzymską, zestawia najważniejszych jej przedstawicieli pośród badaczy oraz najpilniejszą literaturę. Po drugie, przedstawia osobę Tonio Hölschera, jego działalność naukową, a przede wszystkim koncepcję, która stała się kamieniem milowym w jego dociekaniu w interpretacji przedstawień w sztuce klasycznej, a która złożyła się na treść niniejszej książki.

Następnie jest wprowadzenie potraktowane jako rozdział pierwszy. Rozdział drugi to zaś rozważania Autora nad greckim wzorem postawy życiowej. Rozdział trzeci składa się na tekst poświęcony pytaniu jak działa język, którym określamy dzieło sztuki. Rozdział czwarty zarezerwowany został na interpretacje scen batalistycznych według tradycyjnego hellenistycznego patosu, zaś rozdział piąty traktuje o scenach batalistycznych jako recepcje w Rzymie. Szósty rozdział oscyluje wokół interpretacji dzieł, które przedstawiają ceremoniał państwowy. W siódmym rozdziale Autor odnosi się do systemu semantycznego i elementów jego zastosowania występującego w pełnoplastycznej rzeźbie figuralnej, dekoracji rzeźbiarskiej Villa dei Papiri oraz na reliefach Ołtarza Pokoju Augusta z 9 r. n.e. Rozdział ósmy traktuje podobnie, tyle tylko, że wyszczególnione zostały założenia i struktura systemu semantycznego na dwóch przykładach: teoretycznych poglądach na sztukę oraz praktyki rzeźbiarskiej. W dziewiątym rozdziale Autor podejmuje się wyjaśnienia narodzin systemu semantycznego na podstawie dynamiki i statystyki. Rozdział dziesiąty poświęcony został na przedstawienie języka obrazowego i stylu jaki dominował w sztuce rzymskiej. Jedenasty rozdział traktuje o systemie formy i stylu w kontekście teorii oraz w sztukach plastycznych. Ostatni rozdział potraktowany jako zakończenie, w którym Hölscher przedstawia znaczenie języka obrazowego w kontekście kultury imperialnej.

Całość kończą kolejno: tablice chronologiczne, słownik pojęć greckich i łacińskich, słownik pojęć niemieckich, wykaz skrótów, bibliografia, spis ilustracji oraz indeks.

Ta mała objętościowo publikacja okazuje się być w przeważającej części wykładem wygłoszonym przez jej Autora w Akademie der Wissenschaft w Heidelbergu 16 czerwca 1984 r. Stąd też musimy spodziewać się, że sięgać będziemy po tekst wybitnie naukowy, opatrzony w wyjątkową literaturę tak źródłową, jak i w opracowania współczesne. Dodatkowo narracja oscylować będzie wokół sztywnego języka akademickiego, opatrzonego w specjalistyczne pojęcia, hasła i terminy.  Hölscher to badacz wywodzący się ze szkoły niemieckiej i zajmujący się dziedziną nauki, która w krajach niemieckojęzycznych od samego początku, cieszyła się dużą popularnością. Jego badania krążą w przewadze wokół głównych założeń szkoły niemieckiej, której zawdzięczamy również terminologię. Rzecz jasna Hölscher ją stosuje, ale tutaj wkracza z pomocą tłumacz, który dokonuje każdorazowego przekładu na język polski. W tym miejscu na uwagę zasługują też słowniki pojęć, które Wydawca umieścił przy końcu publikacji. Są to wykazy pojęć z języka niemieckiego uchwytne w nauce, jaką para się Tonio Hölscher, a także pojęcia greckie i łacińskie. Oczywiście to znacznie upraszcza korzystanie z publikacji, gdzie możemy w każdej chwili zerknąć do któregoś ze słowników nie martwiąc się o niezrozumienie omawianego w tekście hasła. To wielki plus na korzyść tej książki.

Nie inaczej jest z potężną literaturą, jaka składa się na spis bibliograficzny. Hölscher zebrał absolutnie całą dostępną w tej materii bazę publikacyjną. Świadczy to jedynie, jak wielkim erudytą jest, znawcą tematyki oraz prawdziwym autorytetem w zagadnieniu systemu semantycznego, którym analizuje się klasyczne dzieła. Polski czytelnik dodatkowo wzbogacony jest o literaturę, którą zawarł w swym tekście (w przypisach) Olszewski. Epatowane przeze mnie hasło o małych rozmiarach książki, w istocie, jest ona „wielka” pod względem bibliografii w niej znajdującej się.

Przystępując do lektury recenzowanej tutaj publikacji, trzeba nastawić się też ogrom materiału, jaki przedstawiany jest na jej kartach. Szybko jednak zorientujemy się, że jest to tylko swojego rodzaju zarys tematyczny, wyłożenie przez jej Autora podstawowych myśli, jakie składają się na analizę sztuki rzymskiej przy pomocy systemów semantycznych. Pamiętać trzeba, że treść książki, to rozbudowany nieco wykład akademicki. Szerzej wyjaśniona koncepcja znajduje się w publikacjach Autora, które jeszcze nie zostały przetłumaczone na język polski. Wydaje się, że powinien to być asumpt dla wydawców, aby lepiej wprowadzić polskiego czytelnika w zagadnienie, jakim zajmuje się Tonio Hölscher.

Podstawowym źródłem dla Autora są rzecz jasna wybrane obiekty sztuki greckiej oraz rzymskiej. Stąd też w książce znajduje się spora liczba ilustracji (dokładnie 52). Fotografie są niestety czarno-białe, ale to najmniejszy problem, gdyż jakość ich pozostawia wiele do życzenia. Publikacja ma format „zeszytowy”, okładkę miękką z wymowną ilustracją, dlatego po jakimś mogą być widoczne ślady użytkowania.

Jeśli ktoś preferuje analizę źródeł ikonograficznych, dzieł mistrzów klasycznych – greckich i rzymskich – powinien sięgnąć do tej publikacji. Hölscher wyjaśnia stawiane od lat pytania, skąd wywodzi się sztuka rzymska? Czy artyści rzymscy kopiowali, jak się to utarło powszechnie, dzieła greckich twórców? A jeśli tak, to czy stawali się kontynuatorami kultury  materialnej z Półwyspu Peloponeskiego, jednocześnie tracąc swoje poczucie i wyraz artystyczny? A może odwrotnie, Rzymianie będąc kontynuatorami wielkiej myśli artystycznej Grecji klasycznej i hellenistycznej, otrzymując niejako w spadku, dodatkowo upiększali ją, stając się ostatnim bastionem, jej odbiciem lustrzanym? Na te i inne kwestie otrzymamy odpowiedź czytając Sztukę rzymską… Mnie jej lektura wciągnęła i zmobilizowała do przemyślenia kilku spraw. Może i spowoduje to samo wśród osób, które sięgną po nią?

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka
+ wartość merytoryczna i poznawcza
+ bibliografia
+ pomocne słowniki
+ duża liczba ilustracji
+ tłumaczenie
+ tekst L. Olszewskiego
Na minus:
- wydanie
- jakość ilustracji
- nie lekka tematyka

Tytuł: Sztuka rzymska: język obrazowy jako system semantyczny
Autor: Tonio Hölscher
Przekład: Lechosław Olszewski
Wydawca: Wydawnictwo Poznańskie
Rok wydania: 2011
ISBN: 978-83-7177-801-8
Liczba stron: 173
Okładka: miękka
Cena: 26 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10

1. Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczyka, t. III, Warszawa 1983, s. 195. [↩]
2. Tamże. [↩]
3. Zob. też znaczenie „semantyki” w oparciu o Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. H. Ziółkowskiej, t. XXXVIII, Poznań 2002, s. 167. [↩]
4. O.J. Brendel, Prolegomena to the Study of Roman Art, New Heven-London 1979; zob. przyp. 1, [w:] T. Hölscher,Sztuka rzymska…, s. 11. [↩]