„Podróż w świat historii Polski” – J. Pilikowski – recenzja

W 2010 roku nakładem wydawnictwa WAM ukazała się książka Jerzego Pilikowskiego Podróż w świat historii Polski. Jest to kolejna podróż, po podróżach w światy filozofii i politologii1, w jaką proponuje nas zabrać autor, przy czym kieruje się własnymi, jemu znanymi  ścieżkami.

Jerzy Pilikowski, wieloletni nauczyciel historii i wiedzy o społeczeństwie, jest autorem wielu publikacji historycznych, podręczników i pomocy szkolnych. Swoje książki adresuje głównie do młodzieży szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich, choć również osobom starszym, a historią zainteresowanym z pewnością przypadną do gustu jego dzieła, szczególnie „podróże”.

Ci, którzy szukają książki szczegółowo omawiającej dzieje Polski od czasów najdawniejszych po współczesne, powinni, przynajmniej na razie, odłożyć dzieło Pilikowskiego na półkę. Nie jest to bowiem wykład dziejów Polski, ale raczej refleksja nad nimi. Autor zabiera nas w podróż własną trasą, niekiedy prowadząc objazdami, czasami zatrzymując się na dłużej przy jakimś zjawisku, pragnąc je szerzej opisać. Niektóre zagadnienia pozostawia niewyjaśnionymi, odsyłając czytelnika do innych swoich książek, szczególnie doPodróży w świat politologii.

Pilikowski podchodzi to tematu w sposób lekki i zdystansowany. Stara się pozyskać sympatię czytelnika, często zwracając się doń bezpośrednio, przeważnie w przypisach. Zazwyczaj czyni to w iście belferskim stylu:

„Nie omawiam szczegółów dotyczących pacyfikacji kopalni <> czy zamordowania księdza Popiełuszki. Zakładam, że wiesz coś o tych sprawach. A jeżeli nie wiesz, to się dowiedz!”2.

Można posądzić autora o pewien brak szacunku do czytelnika. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że książka skierowana jest głównie do uczniów, zostaje Pilikowski częściowo usprawiedliwony. I nie chodzi tu bynajmniej o to, że do czytelnika-ucznia można mieć mniej szacunku, ale o to, żeby jasno wskazać, co ów powienien wiedzieć, ewentualnie jaką wiedzę uzupełnić. Dużo bardziej kontrowersyjne może być takie stwierdzenie:

„Uczeni twierdzą, że plemiona słowiańskie, których potomkami (teoretycznie) jesteśmy, przybyły na ziemie nad Wisłą i Wartą prawdopodobnie w VI wieku, czyli pod koniec wielkiej wędrówki ludów we wczesnym średniowieczu, że polańskie państwo w rejonie Gniezna ukształtowało się w połowie VIII wieku, gdyż na to wskazują pozostałości ośrodków władzy, Mieszko musiał być kontynuatorem dzieła ojców i dziadów, a nie <>... Profesorowie mogą sobie takie mądrości pisać w książkach i głosić na wykładach, a my i tak wiemy, że wszystko zaczęło się od Mieszka i Dąbrówki”.

Odnoszę wrażenie, że chcąc zaskarbić sobie przychylność czytelnika, czyniąc zeń swego rodzaju „kumpla”, a także prowadząc „podróż” w mocno subiektywny sposób, wykazał się Pilikowski po prostu ignorancją (o ile nie arogancją). Z drugiej strony, jeśli miał on na celu pokazanie, iż na potrzeby książki na prostszym, nieakademickim poziomie informacyjnym, to zrobił to dość niefortunnie.

Książka posiada układ chronologiczny, dzieli się na trzy części składające się z mniejszych rozdziałów. Część pierwsza - Dawno - rozpoczyna się naturalnie od początku dziejów Polski i kończy wraz ze śmiercią Jana III Sobieskiego. Druga część - W Międzyczasie - trwa od śmierci tegoż króla do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Od tego roku zaczyna się część trzecia - Teraz. O ile cezura między drugą a trzecią partią książki jest w miarę zrozumiała, o tyle może budzić zdziwienie granica między pierwszą a drugą. Autor, jak sam wskazuje, opiera się na tezie przedstawionej w wydawnictwie Cambrige History of Poland - rok 1696 miał być początkiem procesów modernizacyjnych Polski, w ramach których odbywać się miało przejście z epoki staropolskiej do nowoczesnej3. Można zadać sobie pytanie, kiedy nastąpił ów początek końca epoki staropolskiej? Był to przede wszystkim proces długotrwały, dla którego jednak, moim zdaniem, bardziej znaczącym wydarzeniem jest trzeci rozbiór Polski, niż śmierć Jana III. Jest to kwestia wielce dyskusyjna, na którą nie ma tu miejsca.

Autor, mimo niekiedy irytującego belferskiego stylu (patrz wyżej), stara się pokazać czytelnikowi różne opinie i stanowiska na temat poszczególnych zagadnień, pozostawiając osąd w gestii czytelnika, dając swobodę wyrobienia sobie własnego zdania. Robi to w sposób wyważony, dystansując się od wszelkich ideologii, starając się przedstawić omawiane zagadnienia w sposób jak najbardziej obiektywny. Stara się również ukazać historię nie z perspektywy bohatera dziejów ale zwykłego człowieka, który znalazł się w takiej a nie innej sytuacji w określonym momencie dziejowym.

Książka zawiera przypisy gwiazdkowe, w których autor m.in. wyjaśnia znaczenie niektórych słów, każe czytelnikowi dowiedzieć się czegoś na jakichś temat, oraz liczbowe, w których szerzej wyjaśnia omawiane zagadnienia. Zamiast map znajdziemy schematy kartograficzne, przy których autor zawsze odsyła czytelnika do map właściwych w celu porównania schematu z mapą. Do książki dołączona jest bibliografia, osiagająca niekiedy szczyty ogólności, co jednak usprawiedliwone jest odbiorcą, do którego pragnie dotrzeć autor (uczeń). Znajdziemy w niej zarówno książki, w tym podręczniki, monografie oraz beletrystykę (Sienkiewicz, Bratny), jak i czasopisma (Mówią Wieki, Biuletyn IPN) oraz filmy (trylogia Jerzego Hoffmana, filmy Andrzeja Wajdy i innych). Książka nie zawiera żadnych ilustracji (prócz na okładce) i indeksów.

Podsumowując, Podróż w świat historii Polski to książka skierowana głównie do młodych czytelników, uczących się histori lub pragnących się nią bardziej zainteresować. Lepiej jest mieć podstawową wiedzę o dziejach Polski, nim przystąpi się do lektury dzieła Pilikowskiego. A jest ono, mimo niektórych wad i kontrowersji, niezwykle inspirujące i wciągające. Autor podchodzi do omawianej tematyki z dystansem i lekkością ale również z szacunkiem i refleksją.

Plus minus:
Na plus:
+ lekkie i zdystansowane podejście do tematu
+ próba spojrzenia na historię z perspektywy zwykłego człowieka
+ przystępnie napisana
+ przypisy i bibliografia
+ dobra inspiracja do zgłębiania wiedzy o historii Polski
Na minus:
- niekiedy irytujący, belferski styl
- brak ilustracji

Tytuł: Podróż w świat historii Polski
Autor: Jerzy Pilikowski
Wydanie: 2010
Wydawca: WAM
ISBN: 978-83-7505-4444-6
Stron: 301
Oprawa: miękka
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 8/10

1. J. Pilikowski, Podróż w świat filozofii, Kraków 2008; idem, Podróż w świat politologii, Kraków 2009. Do momentu pisania niniejszej recenzji, a po ukazaniu się recenzowanej ksiażki, ukazały się: J. Pilikowski,Podróż w świat etyki, Kraków 2010; idem, Podróż w świat Europy, Kraków 2011. [↩]
2. J. Pilikowski, Podróż w świat historii Polski, Kraków 2010, przyp. s. 263. [↩]
3. Ibidem, s. 100. [↩]