„Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon” - T. Michałowska - recenzja

Profesor Teresa Michałowska należy do grona czołowych badaczy średniowiecznego piśmiennictwa polskiego. Jest autorką wielu kapitalnych prac dotyczących literatury staropolskiej, w tym cenionego podręcznika pt.  wydanego w serii Wielka Historia Literatury Polskiej. Niniejszy leksykon to najnowsze dzieło w dorobku pani profesor, efekt Jej wieloletniej pracy.

Pomysł na tę książkę narodził się zaraz po wydaniu Średniowiecza, czyli w roku 1995. Autorka mając świadomość, że wielu kwestiom, które są zaledwie wspominane w jej pracy, należy się zdecydowanie szerszy komentarz, postanowiła opracować leksykon zawierający hasła dotyczące literatury polskiego średniowiecza. Wspomniane wcześniej dzieło stało się podstawą, dzięki której pani profesor sporządziła listę haseł dotyczącą utworów literackich i twórców. Jednakże trudności pojawiły się kiedy Autorka weszła w sferę teorii literatury, zmuszona zatrzymać się przy niej na kilka kolejnych lat, aby dokładnie zgłębić to trudne zagadnienie. Wynikiem tychże badań była książka Średniowieczna teoria literatury w Polsce (Rekonesans)1, która stała się bazą problemową dla haseł teoretycznych niniejszego leksykonu. Zakończywszy wreszcie przygotowania i usystematyzowawszy swą wiedzę Autorka przystąpiła do opracowywania kolejnych haseł, czego w finałem jest to potężne dzieło, któremu właśnie się przyglądamy.

Dokonanie wyboru utworów zamieszczonych w leksykonie także nie było zadaniem łatwym. Pani profesor musiała zarówno mieć na uwadze pewne oczekiwania  czytelników, a także określić, które utwory spełniają średniowieczne kryteria literatury pięknej (tzn. trzymają się pewnych wypracowanych zasad ówczesnej retoryki, poezji itd.), a tym samym kwalifikują się do Leksykonu, i są to teksty pisanie zarówno po łacinie, jaki i po polsku, czasem też mieszane. Innym ważnym zagadnieniem są ramy czasowe. Za początek omawianego okresu przyjęto wiek koniec wieku XI i powstanie tzw. Modlitewnika Gertrudy, którego autorką była Gertruda, córka Mieszka II, uważana za pierwszego polskiego pisarza. Rzecz ma się zupełnie inaczej z datą końcową, której według Autorki nie da się ustanowić. Utwory średniowieczne spotykamy nawet w drugiej połowie XVI wieku, a dzieła mające znamiona rodzącego się humanizmu odnajdziemy przecież w wieku XV. Dlatego też wielu autorów pojawiających się na kartach Leksykonu jeszcze w XVI stuleciu z powodzeniem tworzyło dzieła z ducha średniowieczne.

Pora teraz przyjrzeć się układowi wewnętrznemu książki. Pojawiają się w niej cztery typy haseł ułożonych alfabetycznie, każdy opracowany w nieco inny sposób, dotyczą one: gatunków literackich, pojęć z zakresu teorii literatury, utworów oraz pisarzy. Postaram się pokrótce scharakteryzować sposób, w jaki Autorka opracowywała każdy z podanych wyżej typów.

Najdłuższe, najbardziej wyczerpujące są hasła dotyczące teorii i gatunków literackich, i to one są najbardziej nowatorską, najciekawszą pod względem naukowym częścią omawianej pracy. Wśród nich możemy znaleźć wszelkie artes np. ars dictaminis, ars praedicandi, ars rhetorica, liczne odmiany literatury: annales, gesta, heroicum carmen, i wiele innych haseł dotyczących średniowiecznych dokonań w dziedzinie twórczości pisarskiej. Autorka prezentuje rozwój danych zagadnień od starożytności, przez średniowiecze na Zachodzie, po ich recepcję na grunt polski przez rodzimych twórców, podpiera się przy tym licznymi cytatami z klasyków teorii (np. Arystoteles, Kasjodor, Diomedes Gramatyk).

Biogramy autorów i opracowania utworów są zdecydowanie krótsze, jednakowoż „wyciśnięto” z nich maksymalną ilość treści potrzebnej w takim leksykonie, bez zbędnego rozwlekania się nad wątkami, które do tej pracy nie należą. W przypadku dzieł odnajdziemy informacje o istniejących rękopisach bądź pierwodrukach, warianty nazw, także incipit, czyli pierwsze słowa, które w przypadku średniowiecznych utworów (szczególnie poetyckich) pełnią tożsamą rolę do współczesnych tytułów i są de facto uważane za nie. Ponadto pojawia się tam także spis pełnych, bądź cząstkowych wydań danego tekstu.

Do wszystkich haseł zamieszczonych w Leksykonie dodano najbardziej reprezentatywną bibliografię, która w niektórych przypadkach może być całkiem obszerna. Uważam tę kwestię za drugi bardzo duży plus omawianej pracy. Tak rozbudowany spis lektur może znacznie ułatwić książkowe poszukiwania dodatkowych informacji, tym bardziej, że pojawiają się tutaj także najnowsze pozycje. Każde z haseł opatrzone jest w rozbudowany system odsyłaczy, ułatwiający operowanie dziełem w poszukiwaniu konkretnych informacji, które mogą być rozrzucone w kilku wpisach. Pomocne są także adnotacje podane na marginesie przy danej partii tekstu, mówiące czego ona dotyczy. W penetrowaniu Leksykonu pomagają też indeksy, jeden ogólny i pięć szczegółowych: biograficzny, utworów w języku łacińskim, utworów powstałych w języku polskim, haseł o gatunkach oraz o pojęciach z zakresu teorii. Wszystko to powoduje, że obcowanie z dziełem pani profesor Michałowskiej nie sprawi nikomu trudności.

Wygląd zewnętrzny książki może robić wrażenie. Poza faktem, że liczy ona sobie prawie tysiąc stron, wpływa na to także twarda oprawa, znakomity papier, szycie i duża przejrzystość tekstu, także dzięki zastosowaniu żywej paginy - nieodzownej w tego typu pozycjach. Poza tym jest ona praktycznie pozbawiona błędów edytorskich.

Grupą docelową, do której książka ta jest skierowana, są oczywiście studenci i specjaliści zajmujący się zawodowo tą tematyką. Mimo to, właściwie każdy może sięgnąć po Leksykon w poszukiwaniu interesujących go informacji z zakresu polskiej literatury średniowiecznej. Nie będzie miał problemów z ich odnalezieniem, a bibliografia skieruje go do bardziej szczegółowych pozycji. Historyk i miłośnik wieków śrenich znajdzie tutaj wyjątkowy zasób wiedzy z dziedziny szeroko pojętej historii kultury.

Plus minus:
Na plus:
+ pozycja przyjazna dla przeciętnego czytelnika (np. wszystkie cytaty z łaciny tłumaczone)
+ świetne wydanie – papier, szycie, twarda oprawa
+ rozbudowana sieć odsyłaczy między hasłami
+ bardzo dobrze opracowane hasła dotyczące teorii literatury średniowiecznej, jej kierunków i pojęć
+ przy każdym haśle pomocne bibliografie
Na minus:
- brak

Tytuł: Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon
Autor: Teresa Michałowska
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
ISBN: 978-83-01-16675-5
Stron: 934
Oprawa: twarda
Cena: ok. 70 zł
Ocena recenzenta: 10/10

1. T. Michałowska, Średniowieczna teoria literatury w Polsce (Rekonesans), Wrocław 2007. [↩]