„Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe”, tom 1 - B. Trencsényi, M. Kopeček (pod red.) - recenzja

Wraz z wytworzeniem się pierwszych struktur przyszłej Unii Europejskiej, a szczególnie od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wzrosło w Europie zapotrzebowanie na publikacje komparatystyczne porównujące zbliżone aspekty rozwoju poszczególnych narodów europejskich na metapoziomie wychodzącym poza klasyczną historiografię narodową.

Przykładem tego rozwoju może być powstanie takich instytucji jak Central European University, dziś z siedzibą w Budapeszcie czy szczególnie założony w 1972 roku przez sześć państw założycielskich Unii Europejskiej European University Institut z siedzibą we Florencji.

Będący wynikiem szeroko zakrojonego projektu komparatystycznego, mającego na celu przybliżenie i udostępnienie czytelnikom, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie głównych tekstów konstruujących zbiorową tożsamość (collective identity) tom pierwszy publikacji pod tytułem Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770–1945) (Dyskursy dotyczące tożsamości narodowej w Europie Środkowej i Południowo–Wschodniej <1770-1945>) dotyczący późnego Oświecenia jest pierwszym z czterech zaplanowanych przez wydawców tomów1. Autorzy edycji postawili przed sobą ambitne zadanie przygotowania swoistego rodzaju antologii, zbierającej nie tylko teksty uznawane ogólnie za należące do klasycznego kanonu, ale także te, które były częścią alternatywnych dyskurów i częściowo popadły w zapomnienie. Celem edytorów było więc zmuszenie czytelników do przemyślenia na nowo zakurzonych i zastałych trendów myśli narodowych, których rozkwit, oczyszczony z wszelkich kontradyskursów sprawiać może wrażenie ewolucyjnego i linearnego procesu rozumianego często w duchu oświeceniowej teorii rozwoju2. W założeniu redaktorów tego czterotomowego dzieła powinno ono służyć jako podręcznik/przewodnik, reader lub antologia na Wschodzie i na Zachodzie. Dzięki temu, iż publikacja jest w całości anglojęzyczna jest to w dużym stopniu możliwe.

Prace nad projektem antologii zebrały naukowców pochodzących z 14 krajów Europy Środkowo–Wschodniej (Austria, Albania, Bośnia i Herzegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Grecja, Węgry, Macedonia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, ale także Turcja), a więc głównie teksty źródłowe z lat 1770–1945 autorów z tych krajów znalazły się w readerze. Warte uwagi jest włączenie do edycji tekstów autorów osmańskich i tureckich, zgodnie z relatywnie nowym trendem historiograficznym włączającym tradycje osmańskie i tureckie w krąg europejskiego spadku kulturowego (w tomie pierwszym autorzy edycji wydali m. in. edykt imperialny Gülhane z 1839 roku, który rozpoczął w Imperium Osmańskim epokę reform). Zrezygnowanie z klasycznych dychotomii Orient–Okcydent przy jednoczesnym zastosowaniu metod komparatystycznych sprawia, iż reader posiada świeży charakter w porównaniu do innych prac tego typu. Redaktorzy włączyli do antologii także przedstawicieli ruchów regionalnych (m. in. ruchu transylwańskiego czy dziewiętnastowiecznego ruchu macedońskiego), zrezygnowali jednak z przedstawiania mechanizmów tworzenia się wspólnej tożsamości narodów bezpaństwowych. O ile zrozumieć można tego typu decyzję w przypadku Romów czy Ormian, nie stanowiących przynajmniej pod względem liczebnym znaczącego czynnika w Europie Południowej i Środkowo–Wschodniej o tyle brak tekstów dotyczących Żydów daje się dotkliwe odczuć. Wraz z końcem osiemnstego wieku, wzrostem znaczenia ruchów hasydzkich, a szczególnie późniejszym, szybkim rozwojem ruchu syjonistycznego narodowy dyskurs żydowski przybrał na znaczeniu. Warto także zwrócić uwagę na fakt, iż ludność żydowska właśnie w tej części Europy stanowiła do końca drugiej wojny światowej znaczny odsetek populacji, a dziedzictwo kultury żydowskiej do dziś stanowi tam ważny element świadomości.

Pierwszy tom serii wydawniczej poprzedzony został aż trzema wstępami: intertekstualnym wstępem metodologicznym (pomyślanym jako wstęp do całej serii) oraz dwoma dotyczącymi bezpośrednio Oświecenia, pierwszym pióra László Kontlera (Central European University, Budapeszt) oraz drugim pióra Paschalisa M. Kitromilidesa (National Hellenic Research Foundation, Ateny). Pierwszy z autorów zwraca w swoim tekście uwage na kompleksowość historii polskiego i węgierskiego Oświecenia w porównaniu do przykładów austriackiego czy czeskiego. Należy się zgodzić z autorem, iż złożoność tego problemu wynika z ciągłości polskich i węgierskich tradycji parlamentarnych z czasów nowożytnych. O ile wstęp Kontlera ma charakter przekrojowy Paschalis M. Kitromilides przytacza dużą licznę przykładów, głównie greckich i jest to właściwy wstęp do pierwszego tomu. Autor w ciekawy sposób zwraca uwagę, iż przykładowo Rumuni włączyli do swojej tradycji narodowej dorobek Greka ze stambulskiej dzielnicy Fanar Nicolae Mavrocordata. Do przykładów wyliczonych przez Kitromilidesa dodać można by wszechstronnie wykształconego humanistę i posiadacza sporej biblioteki, działającego w hospodarstwie wołoskim Constantina Cantacuzino. Tego typu przykłady można by mnożyć. Kitromilides zwraca uwagę czytelnika głównie na dwa problemy: „reformę języka” i desekularyzację nauki w trakcie Oświecenia. Przez pierwsze należy rozumieć stopniowe zastępowanie łaciny i greki językami narodowymi, szczególnie, zdaniem Kitromilidesa, w latach 1770–1820. Wydaje się jednak, że zwłaszcza w Europie Środkowo–Wschodniej proces ten zaczął następować wcześniej, a wspomniane lata są częścią długiego trwania tego samego zjawiska.

Redaktorzy całej serii w sposób świadomy poświęcili sporo miejsca przykładowi polskiemu i austriackiemu. W omawianym pierwszym tomie publikacji redagowanym przez Balázsa Trencsényi’ego (Central European University, Budapeszt) oraz Michala Kopečeka (Institut of Contemporary History, Praga) pojawiło się m. in. sześć tekstów autorów greckich i polskich, cztery austriackich, ale tylko jeden tekst zaliczany do słowackiego Oświecenia. Sporą liczbę autorów greckich wytłumaczyć można ogromnym znaczeniem kultury greckojęzycznego Oświecenia na Bałkanach. Wszystkie teksty źródłowe zostały przetłumaczone na język angielski. Dodatkowo każdy z nich został poprzedzony krótkim danymi bibliograficznymi publikowanego tekstu, biogramem autora oraz wykazem jego głównych dzieł, a dzięki niedługiemu wstępowi osadzony w szerszym kontekście. Warto zwrócić uwagę na wyszczególnienie tłustym drukiem we wspomnianych biogramach i wstępach wszystkich nazwisk autorów pojawiających się w antologii, a także podanie przy każdym tekście języka oryginału.

Tom pierwszy dzieli się na cztery rozdziały. W pierwszym z nich odnoszącym się do tranformacji geografii symbolicznej znalazło się dziewięć tekstów (trzech Greków, Chorwata, Austriaka, Czecha, Rumuna, Serba i Albańczyka). Z polskich przykładów znalazł się w tym rodziale tekst Stanisława Staszica O statystyce Polski.

W rozdziale drugim dotyczącym dyskursów kulturowych i historiograficznych zawarte zostały teksty jedenastu autorów (dwóch Rumunów, Austriaka, Greka, Węgra, Słowaka, Czecha oraz Turka), w tym dwóch Polaków (Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane Franciszeka Salezego Jezierskiego i Mazurek Dąbrowskiego pióra Józefa Wybickiego).

Rozdział przedstawiający proces tworzenia oświeconej sfery publicznej zbiera teksty dziesięciu autorów (Austriaka, dwóch Czechów, Greka, Serba, Chorwata, Węgra, Bułgara, Macedończyka i Albańczyka).

Czwarty i ostatni rozdział składa się z czternastu tekstów (Austriaka, Węgra, Polaka – Boże, coś Polskę Alojzego Felińskiego–dwóch Greków, Chorwata, Serba, Rumuna, Turka i Bośniaka) w tym trzech o autorach zbiorowych (Akt konfederacji targowickiej, Supplex Liberum Valachorum–będący listem intelekualistów transylwańskich rumuńskiego pochodzenia wysłanym do cesarza Leopolda II w 1791 roku–oraz albański Program Ligii Pryzreńskiej).

Kategorie narodowe użyte w trakcie wyszczególniania treści recenzowanej pracy są moją prowokacją. Każdy czytelnik powinien bowiem zapomnieć w trakcie lektury tej edycji źródłowej, choć na chwilę, o kategoriach narodowych. Wystaczy spojrzeć na życiorysy poszczególnych autorów tekstów źródłowych, aby zauważyć, że najczęściej rodzili się w jednym kraju, a umierali w innym. Czy w dzwudziestym pierwszym wieku, kiedy strefa Schengen otworzyła w Europie granice nie jest w przypadku wielu biografii podobnie? Czy kategorie narodowe nie są umownym i w gruncie rzeczy sztucznym tworem?

Przyjrzyjmy się bliżej kilku autorom tekstów źródłowych tej inspirującej antologii. İbrahim Şinasi (1826–1871), którego dwie ody znalazły się w rozdziale drugiem (a którego powyżej określiłem słowem „Turek„) był w gruncie rzeczy osmańskim urzędnikiem, przestawicielem powstającej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych nowej osmańskiej inteligencji posługującej się (jakże by inaczej) językiem osmańskim będącym mieszanką tureckiego z licznymi arabskimi i perskimi ”makaronizmami”.

Tekst „Czecha” Bernarda Bolzano (1781–1848) pod tytułem O związku obydwu ludów Bohemii znajdujący się w rozdziale trzecim napisany został po niemiecku. Sam Bolzano był synem włoskiego kupca i niemieckiej prażanki, a sam siebie uważał za „bohemskiego„ patriotę. W wydanym tekście konstantował m. in. wolniejszy rozwój ducha czeskiego, zachęcając jednocześnie Czechów do nauki niemieckiego, a Niemców do nauki czeskiego. ”Czech” Josef Dobravský (1753–1829) wychował się w mieście Bischofteinitz (czeski Horšovský Týn) w niemieckim środowisku. Pisał po niemiecku i łacinie i choć twierdził, że język czeski nie powinien znajdować zastosowania w kulturze wysokiej swoimi niemieckojęzycznymi pracami położył podwaliny pod jego współczesny rozwój.

Znany szeroko na Zadzodzie dzięki francuskim, angielskim i włoskim publikacjom Pashko Vasa (znany też jako Wassa Efendi lub Vasa Pasha, 1825–1892) urodził się w znajdujacym się dziś w Albanii mieście Shkodra, w trakcie swojej kariery sprawował liczne urzędy w administracji osmańskiej, a zmarł w Bejrucie. Znał biegle nie tylko wymienione już języki, ale także m. in. serbski i osmański. Zamieszczony zaś w recenzowanym tomie tekst pod tytułem Prawda o Albanii i Albańczykach ukazał się po raz pierwszy po angielsku.

Naum Rȃmniceanu (1764–1839) uważany za jednego z najważniejszych propagatórów twierdzenia o dackim pochodzeniu Rumunów urodził się i zmarł na Wołoszczyźnie, ale wydane w recenzowanym tomie dzieło pod tytułem Znaczący traktat napisał po grecku. Johann Pezzl (1756–1823) spędził dużą część swego życia na terytorium dzisiajszych Niemiec, ale jego dzieło pod tytułem Szkic wiedeński (powstałe między 1786 a 1790 rokiem) zaliczane jest do austriackiego Oświecenia.

Na koniec warto ponownie zadać pytanie: czy kategorie narodowe nie są umownym i w gruncie rzeczy sztucznym tworem? Odpowiedź każdy czytelnik znaleźć może sam w readerze Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe.

Plus minus:
Na plus:
+ interesujący temat
+ szczegółowość
+ krótkie biogramy autorów tekstów źródłowych
+omówienie kontekstu przed każdym tekstem źródłowym
+ staranne i profesjonalne wydanie
+ ciekawy dobór tekstów źródłowych
+wyszczególnienie najważniejszych dzieł każdego autora tekstu źródłowego
+ przekrojowy charakter publikacji
Na minus:
– brak indeksów
– brak bibliografii

Tytuł: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 1, Late Enlightenment. Emergence of the Modern „National Idea”
Redaktorzy: Balázs Trencsényi, Michal Kopeček
Wydanie: 2006
Wydawca: Central European University Press, Budapest–New York
ISBN: 978-963-7326-52-3
Stron: 351
Oprawa: twarda
Cena: ok. 40 €
Ocena recenzenta: 9/10

1. Dotychczas ukazały się trzy tomy: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 1: Late Enlightenment. Emergence of the Modern „National Idea”, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček; vol. 2: National Romanticism. The Formation of National Movements, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček; vol. 3, part 1: Modernism. The Creation of Nation-States, edited by Ahmed Ersoy, Maciej Górny and Vangelis Kechriotis; vol. 3, part 2: Modernism. Representations of National Culture, edited by Ahmed Ersoy, Maciej Górny and Vangelis Kechriotis, Budapest – New York 2006 – 2010. [↩]
2. Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770 – 1945). Texts and Commentaries, vol. 1: Late Enlightenment. Emergence of the Modern „National Idea”, edited by Balázs Trencsényi and Michal Kopeček, Budapest – New York 2006, s. 21. [↩]