Kto zjednoczył Starożytny Egipt?

Starożytny Egipt to cywilizacja znana dobrze ze swoich osiągnięć. Każdy słyszał o Wielkim Sfinksie i Piramidach z Gizy, czy chociażby o mumifikowaniu zmarłych. Nie ulega wątpliwości, że przez 3500 lat swojego panowania, Egipcjanie dokonali wielu odkryć i wybudowali mnóstwo monumentów, które zadziwiają do dziś. Jaki był jednak początek tej wielkiej cywilizacji? Komu zawdzięczamy powstanie Starożytnego Egiptu?

Piramida Cheopsa. Zdjęcie z XIX wieku

Starożytny Egipt przed zjednoczeniem dzielił się na Dolny, obejmujący deltę Nilu i Górny, mniej żyzny, w którego skład wchodziły m.in. część Pustyni Arabskiej i Pustyni Libijskiej. Jednak nie ma wątpliwości, że to właśnie władca Egiptu Górnego podbił Egipt Dolny. Tym samym zjednoczył oba kraje, dając początek Starożytnemu Egiptowi- potężnej i prężnie rozwijającej się cywilizacji aż do 642r. n.e. Wówczas Egipt został podbity przez Arabów. Problemem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: kto był tym władcą?

Mamy jedynie parę źródeł na temat początków Starożytnego Egiptu i są to głównie Listy Królów na różnego rodzaju papirusach, kamieniach, itp. Problematyczne jest ustalenie ich kolejności i wiarygodności, a tym samym odpowiedź na pytanie, który z faraonów był tym „pierwszym”. Panowanie władców Starożytnego Egiptu- Faraonów dzieli się bowiem na dynastie. I o ile w późniejszych dynastiach występuje więcej inskrypcji i popierających je źródeł historycznych w postaci grobowców lub podpisanych przedmiotów codziennego użytku, we wczesnym okresie panowania (koniec dynastii 0, początek I dynastii- ok. 3000r.p.n.e.) pismo hieroglificzne dopiero wchodziło do użytku. Spopularyzowało się ono dopiero ok. 3100 r.p.n.e. Tak więc archeolodzy nie posiadają zbyt wielu źródeł pisanych z tamtego okresu.

Drugą przeszkodą jest fakt, że wówczas pałace władców i domy zwykłych ludzi budowano z tego samego materiału: cegieł suszonych na słońcu, mułu rzecznego i sieczki czy gipsu i trzciny. Nie trzeba tu chyba wyjaśniać, dlaczego większość z nich nie zachowała się do naszych czasów.

Kolejnym utrudnieniem jest sama kultura Starożytnego Egiptu. Faraon, jako władca absolutny, był ucieleśnieniem boga. Utożsamiano go z Horusem- bogiem przedstawianym jako mężczyznę z głową sokoła, który według mitologii miał odzyskać tron odebrany jego ojcu Ozyrysowi przez podstępnego Setha. Jako reinkarnacja Horusa, każdy faraon otrzymywał dwa imiona- swoje i horusowe. Ponadto z horusowego imienia często tworzono różne wariacje. Z czasem zaczęto nadawać mu kolejne imiona- miało to jednak miejsce w późniejszych dynastiach. Musimy się też liczyć z możliwością, że faraon zmieniał swoje imię po zjednoczeniu Egiptu.

Kandydatów do tytułu mamy kilku. Otóż, na liście królów z Abydos, jako pierwsze pojawia się imię Menesa. Jest on wymieniony jako pierwszy faraon pierwszej dynastii, panujący ok. 3000 lat p.n.e. i pasuje do opisu „zjednoczyciela Starożytnego Egiptu”. Jego imię wymienione jest również w papirusie Turyńskim (jako Meni). Jedynym zastrzeżeniem jest ich datowanie- Lista królów z Abydos została spisana na zlecenie Faraona Setiego I, który był jednym z władców XI Dynastii, Papirus Turyński natomiast jest datowany na okres panowania faraona Ramzesa II, a więc jeszcze później. Jest on również wspomniany u Herodota, greckiego historyka, jako założyciel późniejszej stolicy Memsis, i jako główny bohater legendy spisanej przez Diodora Sycylijskiego. Opowiada ona o tym, jak Menes, będąc uratowanym przez krokodyla, w imię wdzięczności miał ufundować Krokodilopolis, najstarsze miejsce kultu Sobka (bóstwa Niu, płodności i siły królewskiej przedstawianego jako mężczyzna z głową krokodyla). Jednak znów z powodu datowania (Herodot tworzył w V w. p.n.e., Diodor w I w. p.n.e.) jest to nie tylko niewystarczająco przekonujący dowód, iż to rzeczywiście Menes był pierwszym faraonem i to on stał za zjednoczeniem Egiptu. Tak późne pojawienie się informacji o Menesie stawia pod znakiem zapytania same jego istnienie. Być może Menes był jedynie legendą lub symbolem zjednoczenia Egiptu, która z czasem wykształciła się w kulturze staroegipskiej.

Niektórzy archeolodzy sądzą, że pierwszym faraonem zjednoczonego Egiptu był Hor-Aha, który na papirusie Turyńskim pojawił się jako drugi w kolejności. Powodem tego jest tabliczka Nagada- na której „Hor-Aha„ pojawiło się jako imię horusowe, zaś jego imię królewskie i nadane przy narodzinach to ”Men”. Jednak przez kolejność na różnych papirusach, kamieniach i pieczęciach większość archeologów skłania się do teorii, że był on synem lub następcą Menesa. Nie wyklucza to jednak tej możliwości.

Innym, również bardzo popularnym wśród egiptologów poglądzie, jest ten przedstawiający Narmera jako pierwszego władcę Egiptu. Jako dowód można potraktować Kamień z Palermo1, na którym także był on przedstawiony pod tym tytułem. Ponieważ lista ta została sporządzona w czasach panowania piątej dynastii, może stanowić w miarę wiarygodne źródło. Ponadto współcześni naukowcy dysponują dowodami na faktyczne istnienie tego władcy. Najważniejszym z nich jest tzw. „Paleta Narmera”. Przede wszystkim stanowiła ona pierwszy i najstarszy zabytek przedstawiający faraona noszącego koronę zarówno Górnego jak i Dolnego Egiptu (Narmera- jego imię znajduje się w górnej części Palety i po obu stronach jest otoczone przez krowie łby- symbol bogini Hathor). Na rewersie widać zwycięstwo2. Górnego Egiptu nad Dolnym (Faraona trzymającego w ręku maczugę uniesioną nad jeńcem wojennym, przypuszczalnie Waszem, władcą Dolnego Egiptu). Po prawej widzimy sokoła (Horusa- symbol faraona) trzymającego w szponach łódź z głową człowieka i papirusem- symbolem Dolnego Egiptu. Na awersie w samym centrum widzimy dwa stwory ze splecionymi ze sobą głowami symbolizującymi zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu. Data powstania Palety jest szacowana na ok. 3200 r. p.n.e., jest więc w miarę wiarygodnym źródłem.

Narmer występuje również na znalezionej w Kom al Akhmar głowie buławy. Przedstawia ona faraona w koronie górnego Egiptu, ubranego w długie szaty. Nad baldachimem widać unoszącego się sępa- prawdopodobnie boginię Nekhbet. Przed nim widać postać kobiety, również ubranej w długą szatę. Być może jest to bogini lub księżniczka przedstawiana królowi do ślubu.

Tu rodzi się jednak kolejna wątpliwość, ponieważ w tym samym miejscu znaleziono głowę buławy datowaną na mniej więcej ten sam okres, należącą do króla Skorpiona. Przedstawia ona faraona w koronie Dolnego Egiptu. Niżej umieszczone są martwe czajki (plebs) i dziewięć strzał (wrogów Egiptu). Możliwe jest zatem, że Król Skorpion rozpoczął ataki na Dolny Egipt. Niektórzy uznają przez to Skorpiona II za drugie imię Narmera.

Jak więc widzimy, mimo że wciąż dokonywane są nowe odkrycia, historia Starożytnego Egiptu nie została do końca poznana. Może w niedalekiej przyszłości znajdziemy chociaż częściową odpowiedź na „drążące nas„ pytania. Do tego czasu pozostaje jedynie czekać i domyślać się, jak zaczęła się historia jednej z największych cywilizacji starożytnego świata. Niektórzy uważają, że Narmer i Menes to jedna i ta sama osoba. Inni uznają Skormipna za Narmera. Jeszcze inni podejrzewają, że Menes to tytuł, przydzielany władcy niczym tytuł ”Pana Obydwu Krajów”. Być może nigdy nie dowiemy się prawdy. Jednak bez względu na tajemnice otaczające dzieje Starożytnego Egiptu, jego historia i dokonania nadal będą nas pasjonować, zadziwiać i budzić kontrowersje, jak ma to miejsce od setek lat.

Artykuł powstał jako efekt warsztatów dziennikarstwa historycznego poprowadzonych podczas Międzyrzeckiej Majówki Historycznej (maj 2012 r.). Chcemy w ten sposób zachęcić licealistów do tego, by próbowali pisać artykuły i publikować je.

1. Fragment Kamienia z Annałami Staroegipskimi w Palermo, Włochy [↩]
2. Paleta Narmera rewers i awers, znajdują się w Royal Ontario Museum w Toronto, Kanadzie. [↩]