Z pamiętnika warszawskiego szewca

Wojenna historia mojego pradziadka jest jedną z wielu, które przydarzyły się setkom tysięcy osób w czasie II wojny światowej. Jednakże postanowiłem podzielić się nią i napisać artykuł o jego losach na podstawie pamiętnika, który spisał już po powrocie z obozu koncentracyjnego.

Michał Kamiński

Michał Kamiński urodził się 29  października 1904 r. w Warszawie. Ukończył jedną z carskich podstawówek na Pradze1. W dwudziestoleciu międzywojennym odbywał służbę w 3 Pułku Szwoleżerów. Po powrocie do cywila uzyskał tytuł mistrza w szewstwie i założył własny zakład przy ul. Targowej 36 w Warszawie. W czasie wojny zajmował się głównie naprawą butów. Jego los diametralnie zmienił się w czasie Powstania Warszawskiego. Niestety na Pradze Niemcy szybko stłumili wszelkie walki i rozpoczęły się łapanki i wywózki. Mojego pradziadka złapano w pierwszym tygodniu sierpnia na ul. Objazdowej w młynie. Jego i innych ukrywających się znaleźli granatowi policjanci i zaprowadzili na Dworzec Wschodni. Stamtąd wywieziono go do Pruszkowa, gdzie znajdował się obóz przejściowy, do którego zwożono osoby z Warszawy i okolic. „Umieszczono nas w hali nr 5, były tam puste stoiska betonowe po maszynach, gdzie się spało na gołym betonie w okropnych warunkach sanitarnych”. Po kilku dniach Niemcy nakazali wejść ludziom do wagonów transportowych mówiąc, że jadą do Torunia kopać okopy. W czasie drogi pilnowali ich funkcjonariusze Służby Kolejowe tzw. Bahnschutz. W Toruniu transport przejęli SS-mani, którzy zdecydowali, że pradziadek i jego towarzysze pojadą dalej, na Pomorze. W Gdańsku przesiedli się do kolejki wąskotorowej i dojechali do obozu koncentracyjnego Stutthof.

„Po przyjeździe kazali nam prędko wychodzić z wagonów i pogonili nas do głównej bramy, za którą stali kapo z pałkami. Bili kogo popadli. Wyglądało to tak jakby bydło zapędzali do rzeźni. Na placu, który był między barakami trzymano nas trzy dni i stopniowo wpuszczano do baraku, gdzie SS-mani spisywali, skąd przybył »bandyta«. Zabierali wszystko, a później już nago szło się do lekarza, który był tak samo więźniem. Po zbadaniu do fryzjera, potem kąpiel pod prysznicem i zastrzyk. Dano nam do ubrania pasiaki oraz przydzielono numery obozowe. Otrzymałem nr 78800 i od tej chwili byłem tylko numerem, człowiekiem bez znaczenia”.

Następnie pradziadka przydzielono do baraku nr 3, gdzie spano w pięć osób na jednej pryczy. W całym baraku znajdowało się 1400 więźniów. Pieczę nad wszystkim sprawował sztubowy, „Niemiec podobny do żaby, nazywali go żabka. Był to sadysta. Każdego wieczoru musiał chociaż jednego więźnia wytłuc pałką, a następnie kazał kroić chleb i rzucał w wygłodniałych więźniów. Oni rzucali się na chleb jak wilki, a on leżał na łóżku i się śmiał”. Racje żywnościowe były minimalne, trochę chleba i gorzka kawa. „Przyszedł na mnie czas i jadłem obierki od kartofli.

3. Pułk Szwoleżerów, Michał Kamiński siedzi pierwszy z lewej

Na szczęście pradziadek spotkał w obozie swojego starego klienta, który  poradził mu jak żyć w takich warunkach. „Powiedział, żeby chodzić do roboty i myć się. Kto chodził do roboty, to miał normę w jedzeniu, bo posiłki były o stałej porze„. Pradziadek poszedł pracować przy wyładunku węgla, stawianiu murków i karczowaniu lasu. „ Do karczowania szliśmy komandem. SS-mani z psami nas obstawiali, żeby nikt nie uciekł. Ścinało się drzewa i obcinało korzenie. Były to duże i ciężkie buki„. Po kilkunastu dniach pradziadka przetransportowano do Polic, podobozu KL Stutthof. „Na wagony ładowali nas po 60-ciu, co wskazywało, że wiozą nas na roboty. Jak ładowali po 120-tu to wiadomo było, że na wykończenie. Warunki jazdy były okropne, nie było mowy, żeby się położyć, tylko na stojąco lub w kuckach. Środek wagonu był wolny dla SS-manów. W trakcie jazdy odbywały się rewizje.„ Gdy transport dotarł do obozu, na placu przeprowadzono kolejną rewizję. ”Ja miałem na sobie dwa swetry, które zszyłem w wagonie. Rewidował mnie sam kapo Kozłowski. Gdy zobaczył, że mam połączone swetry, zacząłem mnie bić. Uratował mnie drugi kapo, który nie był tak brutalny”. Do listopada pradziadek pracował przy bunkrach i kopaniu rowów. Później przenieśli go do obozu pracy w Mścięcinie. ”Po kwarantannie i odwszeniu każdy dostał swoje łóżko. Ja spałem na trzecim górnym. Tam można było spokojnie coś zrobić, bo było bliżej światła. Reperowałem więc drewniaki, żeby ktoś za to coś dał.” W ten sposób pradziadek dostawał chleb i zupę, bo zaprzyjaźnił się z pomocnikiem kucharza, któremu naprawił buty.

Pod koniec roku w obozie obchodzono Boże Narodzenie. „Niemcy kazali na placu apelowym ustawić choinkę i obwiesić elektrycznymi żarówkami. My zaś przynieśliśmy choinkę na blok, którą łatwo było nam zdobyć, ponieważ do roboty chodziliśmy przez las. Choinkę postawiliśmy na stole w baraku i zawiesiliśmy pudełka po papierosach, szklaną watę oraz innymi rzeczami, które udało nam się zdobyć„. Niemcy nawet rozdali prezenty. „Komendant kazał wziąć blokowym chleb i rozdać po kawałku. Dali nam też trochę wina i po 10 papierosów„.  1 stycznia 1945 r. był wyjątkowy, bo wolny od pracy. Jednakże jeden z SS-manów szukał chętnych do dodatkowej roboty. Mój pradziadek się zgłosił. ”Kazał nam wziąć łopaty i odgarniać śnieg wokół lagru”. Następnie przenieśli go do pracy w komando elektriken. „Miałem tam lekką pracę, pilnowałem magazynu, który mieścił się w kuchni„. Nowy Rok przyniósł również zmiany w organizacji obozu. „W styczniu zaczęły się ciężkie dni. Ruszył front z nad Wisły, a komendę nad nami objęło wojsko„. W związku z tym warunki znacznie się pogorszyły. ”Podczas pracy nie wolno było robić w płaszczu, mimo że były wielkie mrozy. Gdy Niemcy zauważyli, że ktoś nie pracuje, zapisywali numer i na apelu taki więzień otrzymywał 25 albo 50 batów na gołą dupę. Wyglądało to tak: przynosili z baraku stołek i kładli się na nim, a dwóch SS- manów biło na przemian”.

W styczniu alianci przeprowadzili jeden z poważniejszych nalotów na fabrykę benzyny syntetycznej. „O godzinie 1-szej nastąpił ciężki nalot, nad nasze baraki nadleciał samolot angielski, który lecąc nisko nad drzewami zrzucił bomby zapalające, a po wieżyczkach puścił serię pocisków fosforowych. Niemcy nawet nie strzelali. Huk był taki, że ziemia się trzęsła, mimo że odległość od spadających bomb wynosiła ok. 2 km. W baraku pękła ściana. Fabryka została zniszczona”. Następnego dnia Niemcy zorganizowali specjalne komando Bomben, którego zadaniem było odkopanie bomb z zapalnikiem czasowym. Niektóre nie wybuchły i utkwiły w podmokłym terenie. Oprócz tego nakazano więźniom wycinać drzewa, które ucierpiały w czasie nalotu. „Przydzielono do naszego komando więźnia, który był magazynierem w kuchni. Pracował z grupą pięciu Rosjan, młodych i leniwych chłopaków. SS-man kazał mu nosić ścięte 5 metrowe drzewa, ale człowiek ten nie był zbyt silny i ciągle padał pod ich ciężarem. Kiedy upadł czwarty raz, SS-man kazał mu stanąć pod zagajnikiem, zdjął rozpylacz i zabił go serią kul. Podbiegli do niego Rosjanie i zabrali resztki jedzenia, które miał w kieszeniach. Niemiec nas pogonił rzucając kamieniami. Mnie trafił w ramię”. Następnie hitlerowcy kazali kopać rowy przeciwczołgowe i zapory na szosach. Tempo pracy było szybkie, ponieważ Armia Czerwona był coraz bliżej.

Pradziadek w swoim pamiętniku opisuje również egzekucję, której dokonali Niemcy na pewnym Rosjaninie za próbę ucieczki. „Kiedy go złapali pierwszy raz, to na apelu dostał 50 batów, postawili go przy bramie na cały dzień i założyli na plecy trzy kolorowe kółka, co oznaczało, że chciał uciec. Podczas drugiej ucieczki poszedł do Niemki z nożem w ręku i zażądał, aby dała mu cywilne ubranie. Szwabka wrzeszczała i złapali go. Trzymali go w karcerze, a potem odbył się sąd. Przyjechali ze Stutthofu SS-mani i skazali go na śmierć przez powieszenie. Zrobili szubienicę, z jednej strony sosna, a z drugiej drabina. Przerzucili sznur i zawiązali pętlę. Tego dnia wszystkie komanda prosto z roboty szły na plac apelowy i ustawiały się w trójkąt. Nasze komando stało ok. 3 m od szubienicy. Przyprowadzili więźnia i postawili na szubienicy. Następnie jeden z Rosjan odczytał wyrok w trzech językach: niemieckim, polskim i rosyjskim. Jeden z kapo założył skazanemu pętle na szyję i kopnął deskę spod jego nóg. Chwilę później lekarz stwierdził zgon”.

W lutym 1945 r., kiedy Rosjanie zbliżali się do obozu Niemcy zarządzili selekcje więźniów. „Ustawili nas w jednym szeregu. Nadszedł komendant lagru, a z nim kapo Kozłowski. Komendant przechodził i szpicrutą wskazywał, kto ma iść na lewo, a kto na prawo. Nie wiadomo było, która strona lepsza. Mnie wskazano prawo, ale gdy komendant odszedł, kapo Kozłowski chwycił mnie za kark i pchnął na lewo. Wpadłem między chłopaków, którzy mówili, że chyba jedziemy na rozwałkę. Sytuacja robiła się coraz bardziej nerwowa, ale po selekcji kazano nam rozejść się na bloki. My żyjemy, a tych z prawej strony zostawili na placu apelowym. Stali tam kilka nocy, kilkunastu zmarło. W końcu podjechał transport i ich wywieziono nie wiadomo gdzie. Nikt nie wrócił„. Pradziadek próbował domyślić się dlaczego kapo pchnął go do grupy, która ocalała. ”Muszę wspomnieć, że ten Kozłowski to ludzi uśmiercał. W Stutthofie to nawet swojego rodzonego brata zabił stołkiem. Kozłowski był z zawodu rzeźnikiem z Gdyni. Przypuszczam, że mnie zapamiętał, bo zawsze gdy szedł, to mu się kłaniałem. Raz nawet poprosiłem go, żeby wziął mnie do warsztatów SS-mańskich, bo jestem szewc z Warszawy, ale nie przyjęli mnie”. Po selekcji i wywózce jednej z grup, Niemcy przed ewakuacją nakazali sprzątać obóz.

23 kwietnia 1945 r. odbył się ostatni obozowy apel. „Wydano nam po dwie pary klomp, dwa koce, dwa onuce, kawałek mydła, bochenek chleba i pół kostki margaryny. Spaliśmy w tartaku na deskach. Jeden kacap ukradł mi chleb spod głowy, ale kolega podzielił się ze mną swoim. Następną noc spędziliśmy w owczarni. Rano ustawiliśmy się do wymarszu. Tych, którzy nie byli wstanie chodzić prowadzono do lasu i rozstrzeliwano. Po drodze kacapy zabili psa, obdarli ze skóry i zjedli surowego, bo nie było czasu na gotowanie. Przed ostatnim marszem, który był bardzo ciężki jeden z kolegów osłabł i nie mógł już dalej iść. Ja i drugi kolega ujęliśmy go pod ręce i prowadziliśmy ok. 3 km, ale już padał. SS-mani kazali go zostawić. Kolejną noc spędziliśmy w stodole. Kozłowski stał z kijem i ubijał, żeby wszyscy weszli do środka. Każdy spał, gdzie popadło. Rano jak zwykle apel i ostatni marsz. Kiedy maszerowaliśmy, to podchodzili do nas Polacy, którzy byli na wolnych robotach i mówili, że niedługo będziemy wolni tak jak oni. Jednak 30 IV przybyliśmy do kolejnego lagru, wszystkich wpędzono za druty. Noc spędziliśmy pod gołym niebem. Rano wyruszyliśmy dalej i przeszliśmy ok. 50 km. Następnie komendant spytał się nas czy chcemy czekać na Rosjan czy iść dalej. Zdecydowaliśmy, że idziemy, bo nie chcemy mieć do czynienia z kacapami. Niemcy pędzili nas szosą, na której spotykaliśmy innych ewakuowanych z obozów. Podczas postojów grzebaliśmy w ziemi na pobliskich polach w poszukiwaniu ziemniaków. Następnego dnia uciekło 150 osób, ale Niemcy już nie reagowali. Po kilku kilometrach, na głównej drodze do Rostocku hitlerowcy nas zostawili, bo już było słychać strzelanie rosyjskich żołnierzy. Poszliśmy dalej, aby być jak najdalej od frontu. Ja i jeszcze sześciu kolegów poszliśmy szukać jakiejś posiadłości, aby się przenocować. Trafiliśmy do stodoły. Następnego dnia, 2 V znalazłem spodnie, marynarkę i płaszcz. W końcu mogłem zdjąć pasiak. Wieczorem przyszli Rosjanie, oficer i kilku żołnierzy, i kazali nam szykować się do wymarszu. Rano zebrali nas i pognali razem z jeńcami, było nas ok. 400 osób. Następnie zatrzymaliśmy się przy jakimś majątku. Polaków oddzielono, zapisywano na listę i powiedziano, że pójdziemy do wojska, ale ostatecznie nas puszczono”.

3 maja pradziadek mógł wracać do domu. „Zorganizowaliśmy konia i bryczkę. Pojechaliśmy w pięciu. Po drodze spotkaliśmy rosyjski patrol, który rewidował wszystkich napotkanych. Jeden pijany oficer podszedł do mnie, przystawił pistolet do mojej piersi  i powiedział, że zaraz będę leżał w rowie. Krzyknąłem, że jestem Polakiem, a on zaczął się śmiać i powiedział, że żartował. Następnego dnia dojechaliśmy do Odry. Musieliśmy zostawić konie, bo przez most pontonowy można było przedostać się tylko pieszo. Za rzeką znaleźliśmy porzucony wóz i konia, dzięki czemu dojechaliśmy do Stargardu. Tam udaliśmy się na dworzec. Po drodze Rosjanie zabrali nam wszystko, co znaleźliśmy w wozie. Na pociąg czekaliśmy dwa dni, śpiąc na dworcu. W końcu dojechaliśmy do Bydgoszczy, gdzie zarejestrowaliśmy się w Czerwonym Krzyżu, dostaliśmy chleb i bezpłatny bilet na powrót do Warszawy. 17 V dotarliśmy do Łodzi, a tam przesiedliśmy w pociąg do stolicy. Przyjechaliśmy na Dworzec Zachodni, a na Pragę przedostaliśmy się samochodem, który zorganizowała znajoma. 18 V spałem już w swoim łóżku”.

Mój pradziadek przeżył straszne czasy. Kiedy przyszedł na świat, Polski nie było na mapie, później po chwilowej wolności dwudziestolecia międzywojennego nastały lata dwóch totalitaryzmów. Dopiero po 1989 r. znów mógł cieszyć się z niezależności naszego państwa. Cieszył się nią niecałe dziesięć lat. Zmarł w 1998 r. w wieku 94 lat.

1. Mam świadectwa ukończenia kolejnych klas, ale nie jestem wstanie zlokalizować tej szkoły. [↩]