„Dzieje Żydów gdańskich” – S. Echt – recenzja

W 1972 roku w Leer ukazała się książka Samuela Echta Die Geschichte der Juden in Daznig. Było to pierwsze kompleksowe spojrzenie na historię gdańskich Żydów, począwszy od średniowiecza, a kończąc na tragicznych wydarzeniach II wojny światowej. Po ponad 40 latach nakładem Maszoperii Literackiej i Wydawnictwa Oskar, książka ta ukazała się w języku polskim. 

Samuel Echt to jedna z najwybitniejszych postaci w dziejach gminy żydowskiej na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Gdy rozpoczynał swoją „przygodę” z Gdańskiem jako nauczyciel historii i języka niemieckiego w publicznej szkole podstawowej dla chłopców, pod wezwaniem św. Piotra i św. Pawła, z pewnością nie spodziewał się, iż odegra tak istotną rolę w dziejach społeczności starozakonnej w tym mieście. Przez 16 lat działalności pełnił on funkcje nie tylko nauczyciela w gdańskich szkołach powszechnych, ale również tych podległych gminie żydowskiej. Był członkiem zarządu Nauczycieli Religii Prus Wschodnich oraz sekretarzem Centralnego Związku Obywateli Gdańskich Wyznania Mojżeszowego. W 1939 roku odpowiedzialny był za transporty dzieci żydowskich do Anglii w ramach tzw. Kindertransportów na terenie Wolnego Miasta Gdańsk. Publikacja Dzieje Żydów gdańskich, to jedna z jego najważniejszych prac.

Żydzi w Gdańsku do I wojny światowej

Echt swoją opowieść na temat gdańskich Żydów rozpoczyna od czasów średniowiecza. Zwraca uwagę przede wszystkim na dwa główne czynniki kształtujące sytuację starozakonnych w mieście nad Motławą. Pierwszy to niewątpliwie polityka Zakonu Krzyżackiego, który począwszy od 1309 roku prowadził działania mające na celu całkowity zakaz osadnictwa żydowskiego na terenach mu podległych. Drugim czynnikiem był negatywny stosunek mieszczaństwa względem starozakonnych, którzy postrzegani byli w głównej mierze jako rywal na płaszczyźnie ekonomicznej. Model ukształtowany w średniowieczu przetrwał, jak słusznie zauważył to Echt, do początku XIX wieku, kiedy to pod wpływem haskali oraz polityki państwa pruskiego sytuacja Żydów uległa znacznym przeobrażeniom. Co ciekawe, czytając fragment poświęcony dziejom starozakonnych do końca XVIII wieku, odnosi się wrażenie, że znaczna część tekstu to kalka z pochodzących z drugiej połowy XIX wieku publikacji rabina Abrahama Steina1.

Autor stosunkowo dużo miejsca, omawiając okres oświecenia żydowskiego, poświęca aspektom związanym nie tylko z prawodawstwem pruskim, ale również z dążeniem do zjednoczenia działających w tym czasie  na terenie Gdańska i jego okolic gmin żydowskich. W bezpośrednim sąsiedztwie istniało w tym czasie pięć gmin: Stare Szkoty, Chełm, Winnica, Wrzeszcz i Mattenbuden,  co miało ogromy wpływ nie tylko na ich sytuację ekonomiczną, ale również prawną w obrębie Prus. Efektem finalnym zjednoczenia były pierwsze wybory do wspólnej gminy wyznaniowej w 1883 roku oraz budowa nowej synagogi w 1887 roku, która stanęła przy An den Reitban, dzisiejszej ulicy Bogusławskiego.

Okres międzywojenny

Najwięcej miejsca jednak w publikacji Samuel Echt poświęcił okresowi międzywojennemu. Wydaje się to zresztą bardzo naturalne, gdyż, w przypadku większości wydarzeń, był on uczestnikiem bądź ich inicjatorem. Bardzo ciekawym aspektem publikacji jest także spojrzenie Autora, niemieckiego Żyda; co sam zresztą wielokrotnie podkreśla, na dzieje Wolnego Miasta Gdańska. Zwraca on uwagę na wielowiekowe przywiązanie gdańskich Żydów do tradycji i kultury niemieckiej. Służą do tego między innymi bardzo skrupulatnie przygotowane opisy działalności kulturalnej gdańskiej gminy oraz różnego rodzaju stowarzyszeń i towarzystw. Wyrazem tego przywiązania miała być również obecność gdańskich starozakonnych w armii niemieckiej podczas I wojny światowej, co w późniejszym okresie zaowocowało powstaniem w Gdańsku oddziału Żydowskiego Związku Żołnierzy Frontowych w Rzeszy (RjF). Ów punkt widzenia wpływa również na postrzeganie przez Echta sytuacji starozakonnych w II Rzeczpospolitej, które, delikatnie rzecz ujmując, nie zawsze jest obiektywne. I tak czytelnik może się dowiedzieć:

„W 1936 r. sytuacja Żydów w Polsce była zła, niewiele lepsza niż w Niemczech. Powody były jednak różne. O ile Żydzi mieszkający w Niemczech zostali za pomocą ustaw i terroru wykluczeni z życia kulturalnego i gospodarczego, a w efekcie czego pozbawieni praw obywatelskich, Żydzi w Polsce cieszyli się obywatelskim równouprawnieniem. Mimo to nie znaleźli prawnego miejsca w polskim życiu gospodarczym ani nie wpasowali się w zbyt szerokim zakresie w polskie życie duchowe i kulturalne. Pozostali mniejszością religijno-narodową, która – podobnie jak inne mniejszości w Polsce –żyła pod uciskiem kręgów sprawujących władzę w kraju...2”

Jak widać, Echt, pisząc swą pracę, nie do końca orientował się w położeniu prawnym oraz roli w kulturze Żydów polskich. Pewne sprostowanie i wyjaśnienie tej sytuacji znajdziemy w przypisie pod tym stwierdzeniem, jak również w słowie wstępnym, którego autorem jest Mieczysław Abramowicz. Warto w tym miejscu dodać, iż równie pobieżnie potraktowane są relacje pomiędzy Wolnym Miastem Gdańsk, a Polską.

Bardzo interesujący wydaje się wątek zmieniającej się sytuacji społeczno-politycznej starozakonnych w Wolnym Mieście Gdańsk. Okres tuż po zakończeniu I wojny światowej można traktować jako „złoty wiek„ gdańskich Żydów. Wówczas zauważalne były nie tylko zjawiska wzrostu gminy i zwiększenia pozycji gospodarczej, ale również rozwój życia kulturalnego i naukowego. Sytuacja zmieniła się po 1933 roku, gdy do głosu w Gdańsku doszli naziści. Powolne ograniczanie znaczenia starozakonnych w życiu miasta oraz propaganda hitlerowska doprowadziły  m. in. do likwidacji żydowskich szkół oraz stowarzyszeń kulturalnych. Jej efektem były również ekscesy antyżydowskie do jakich doszło w Gdańsku w wyniku ”nocy kryształowej” oraz zniszczenie Wielkiej Synagogi w maju 1939 roku. Warto zauważyć, iż w wyniku polityki nazistów znaczna część społeczności żydowskiej wyemigrowała z Gdańska jeszcze przed rozpoczęciem II wojny światowej. Doskonałym przykładem tego typu działań były współorganizowane przez Samuela Echta Kindertransporty.

II wojna światowa

Niewątpliwym minusem publikacji jest stosunkowo pobieżne potraktowanie losu tych, którzy wraz z rozpoczęciem II wojny światowej pozostali w mieście. Echt skoncentrował się w publikacji głównie na emigracji, czy to do krajów Europy Zachodniej, czy też Palestyny. W książce pojawiają się relacje tych, którzy trafili z Gdańska do Theresienstadt, jednakże na próżno szukać w niej informacji o tych, którzy wraz z pierwszymi transportami trafili do obozu koncentracyjnego Stutthof.

Konkluzja

Publikacja Samuela Echta pomimo tego, iż została wydana po raz pierwszy ponad 40 lat temu, to jednakże ciągle pełni rolę pracy fundamentalnej dla osób zajmujących się dziejami starozakonnych w Gdańsku. Oczywiście wiele z ustaleń Echta zostało już uzupełnionych przez badaczy dziejów „grodu Neptuna”. Warto tu chociażby wspomnieć o pracach, które ku mojemu zdziwieniu nie znalazły się w zestawieniu przygotowanym przez M. Abramowicza w wykazie literatury przedmiotu, a od lat w takowej już funkcjonują. Mowa tu przede wszystkim o pracach Marii Boguckiej3 i Edmunda Kizika4. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż niewątpliwym plusem publikacji jest materiał źródłowy, który przez Echta cytowany jest w pokaźnych fragmentach. Są to nie tylko dokumenty archiwalne, ale również prasa żydowska i, co najciekawsze, korespondencja autora z ocalałymi z zagłady gdańskimi Żydami. W przeciwieństwie do wydania niemieckojęzycznego tekst obrazowany jest również bogatym materiałem ikonograficznym, który pochodzi w większości ze zbiorów redaktora tomu i Biblioteki PAN w Gdańsku.

Książka Samuela Echta Dzieje Żydów gdańskich pomimo pewnych nieścisłości i braków, to niezwykle interesująca lektura, nie tylko dla zawodowych historyków, ale również wszystkich pasjonatów tego przedmiotu.

Plus minus:
Na plus:
+ interesująca tematyka
+ ciekawa narracja i stosunek autora do wielu wydarzeń
+ bogaty materiał źródłowy
+ wielowątkowość
+ szczegółowe i bardzo wnikliwe omówienie sytuacji starozakonnych w Wolnym Mieście Gdańsk,
+ bogaty materiał ikonograficzny
Na minus:
- słabe rozeznanie autora w polskich realiach okresu międzywojennego
- pobieżne potraktowanie tematu II wojny światowej i Zagłady
- brak szczegółowej literatury przedmiotu

Tytuł: Dzieje Żydów gdańskich
Autor: Samuel Echt
Wydanie: 2012
Wydawca: Maszoperia Literacka i Wydawnictwo Oskar
ISBN: 978-83-62129-82-9
Stron: 534
Oprawa: twarda
Cena: 69 zł
Ocena recenzenta: 8/10

1. A. Stein, Die Geschichte der Juden in Danzig. Seit ihrem ersten Austreten in dieser Stadt bis die auf neueste Zeit, Danzig 1860;  Zur Geschichte der Juden in Danzig, „Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums” 1857 Jg. 6: nr 6, s. 205-214; nr 7, s. 241-250; nr 9, s. 321-331; nr 11, s. 401-411. [↩]
2.  S. Echt, Dzieje Żydów gdańskich, Gdańsk 2012, s. 324-325. [↩]
3. M. Bogucka, Kupcy żydowscy w Gdańsku w pierwszej połowie XVII w., „Przegląd Historyczny” 1989, t.80, z. 3, s. 791-799. [↩]
4. E. Kizik, Mieszczaństwo gdańskie wobec Żydów w XVII-XVIII w., „Kwartalnik Historii Żydów ” 2003,  nr 207/3, s. 416-434; idem, Żydzi przed gdańskim Sądem Wetowym w połowie XVIII w., w: Z przeszłości Żydów polskich. Polityka– gospodarka –kultura –społeczeństwo, pod red. J. Wjaczki, G. Miernika, Kraków 2005, s. 49-64. [↩]