„August III Sas” - J. Staszewski - recenzja

Epoka saska, a szczególnie panowanie Augusta III, w polskiej historiografii traktowana była na ogół jako mroczne czasy w dziejach Rzeczypospolitej. Choć gospodarka rozwijała się pomyślnie, to w kraju panowała anarchia - kolejne sejmy zrywano, a na arenie międzynarodowej państwo miało coraz mniejsze znaczenie. Czy rzeczywiście było tak źle, że gorzej, wyłączając zabory, być już nie mogło? Nowe spojrzenie na ten trudny czas rzuca książka Jacka Staszewskiego August III Sas, której drugie wydanie ukazało się w 2010 roku.

Profesor Jacek Staszewski jest jednym z najwybitniejszych w Polsce i Europie znawców dziejów panowania Wettynów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Od ponad pięćdziesięciu lat związany jest z Instytutem Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Spod jego pióra wyszły takie prace jak O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku1, August II Mocny2, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie3 oraz wiele innych. Jego badania przyczyniły się do zmiany postrzegania epoki saskiej i dynastii Wettynów zarówno w historiografii polskiej, jak i niemieckiej. Recenzowana praca jest drugim, poszerzonym wydaniem książki z 1989 r., przełożonej również na język niemiecki4.

Książka podzielona jest na osiem rozdziałów, zawierających podrozdziały. Zanim poznamy jej głównego bohatera, autor przedstawia poszczególnych członków rodu Wettynów, odgrywających istotną rolę w życiu późniejszego króla Polski. Młody Fryderyk August dzieciństwo spędził u boku babki, Anny Zofii, której powierzono opiekę nad nim. Takie posunięcie miało na celu odcięcie młodego Wettyna od wpływów matki. Po osiągnięciu siódmego roku życia, Fryderyk został wyłączony spod kurateli babki. Kilka lat później ruszył na wyprawę kawalerską po Europie. Najwięcej czasu spędził we Włoszech, szczególnie w ukochanej Wenecji, gdzie rozwijało się jego zamiłowanie do sztuki. Podczas tej wyprawy przeszedł potajemnie na katolicyzm. Po powrocie do Saksonii syn Augusta II Mocnego wziął ślub z córką cesarza niemieckiego Marią Józefą. Razem z ministrami rozpoczął rządy w Saksonii pod nieobecność ojca, będąc jednak pod jego kontrolą.

Śmierć Augusta II stanowiła moment przełomowy w życiu Fryderyka Augusta. Jego elekcja na tron polski nie była wcale oczywista, co pokazało jej rozdwojenie i wybranie na króla polskiego Stanisława Leszczyńskiego. Dopiero później, przy wsparciu wojsk rosyjskich, Fryderyk August uzyskał tron polski. Swoje panowanie rozpoczął od zakończenia sporu elekcyjnego i doprowadzenia do sejmu pacyfikacyjnego. Niestety Rzeczpospolitą rządziły już poszczególne rody magnackie z Potockimi, Lubomirskimi i Czartoryskimi na czele, co powodowało kompletną zapaść życia publicznego i niedochodzenie do kolejnych sejmów. Mimo to król nie ustawał w wysiłkach na rzecz reformy państwa. Głównym jego sojusznikiem i powiernikiem został Henryk Brühl, wieloletni zausznik króla. Brühl, tak znienawidzony później zarówno w Polsce, jak i w Saksonii, skupił w swoim ręku wiele funkcji i zgromadził znaczne majątki. W historiografii na ogół uważa się, że przejął całkiem kontrolę nad Augustem III, który rzekomo miał nie interesować się sprawami publicznymi. Tak w rzeczywistości nie było. Brühl, co dobitnie pokazują badania Jacka Staszewskiego, był podporządkowany królowi, który szukał każdej okazji do umocnienia władzy królewskiej i częściowego zreformowania upadającego kraju. Sukcesem było podporządkowanie królowi Gdańska.

Niedocenianym, a czasami nawet pomijanym aspektem rządów Augusta III w Polsce, był rozwój kulturalny kraju, zwłaszcza Warszawy. Król sprowadzał z Saksonii i Włoch wielu artystów, dokończył budowę tzw. Pałacu Saskiego. Otworzył także publiczny teatr w Warszawie a jego dwór w stolicy, szczególnie w czasie okupacji Saksonii przez Prusy, był niemal przepełniony różnego rodzaju twórcami i intelektualistami.

Jacek Staszewski opisuje jeszcze wiele innych wątków z życia Augusta III. Czyni to w sposób przystępny, choć miejscami nieco skomplikowany. Generalnie książkę czyta się dobrze, a styl autora można zaliczyć do jej zalet.

Główną bazę źródłową pracy Staszewskiego stanowią źródła zgromadzone w Staatliches Archiv w Dreźnie. Często są to materiały nieznane. Wiele źródeł czeka jeszcze na zbadanie, co może przynieść kolejne, zaskakujące odkrycia.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że autor nie dyktuje czytelnikowi swojej wizji historii, raczej zachęca go do zastanowienia się nad przedstawionymi faktami i skonfrontowania ich z własnymi wyobrażeniami. Sam jest niezwykle ostrożny w swoich ocenach. Raczej stawia pytania niż daje odpowiedzi. Autor nie podchodzi jednak bezkrytycznie do źródeł ani nie popada w hiperkrytycyzm, co wymaga od niego dużej samodyscypliny. Oczywiście z korzyścią dla pracy. Cenne są również uwagi Staszewskiego odnośnie opinii istniejących już w historiografii.

Książka została wydana bardzo starannie, w twardej oprawie. Zawiera opis bibliograficzny z komentarzem autora oraz przypisy, które umieszczone zostały, tradycyjnie w serii Biografie Ossolineum, na końcu. Dołączony został również indeks osób i spis ilustracji. Brakuje niestety mapy, która byłaby niezwykle przydatna, zwłaszcza przy omawianiu podróży kawalerskiej Fryderyka Augusta. Warto byłoby dołączyć także drzewo genealogiczne Wettynów.

Podsumowując, choć książka Jacka Staszewskiego jest biografią popularnonaukową, to śmiało może uchodzić za naukową. Polecić można ją wszystkim zainteresowanym historią nowożytną Polski lub stosunkami polsko-niemieckimi a także historią Warszawy. Dobrze mieć jednak podstawową wiedzę o epoce, co z pewnością ułatwi zrozumienie rewelacyjnej książki Jacka Staszewskiego.

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo dobry styl
+ ilustracje
+ starannie wydana
+ nowe fakty
+ krytyczne podejście autora do potocznych opinii w historiografii
Na minus:
- brak mapy i tablicy genealogicznej

Tytuł: August III Sas
Autor: Jacek Staszewski
Wydanie: drugie z 2010r.
Wydawca: Ossolineum
ISBN: 978-83-04-05034-1
Liczba stron: 331
Oprawa: twarda
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 9/10

1. J. Staszewski, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973. [↩]
2. Idem, August II Mocny, Wrocław 1998. [↩]
3. Idem, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław 1986. [↩]
4. Idem, August III. Kurfürst von Sachsen und König von Polen. Eine Biographie, Berlin 1996. [↩]