„Witold. Wielki książę litewski...” - J. Nikodem - recenzja

Biografie sławnych postaci, które przewijały się na kartach historii, są bardzo prężnie rozwijającym się kierunkiem w historiografii. Kiedyś sztandarowe dzieła wydawano w Ossolineum, lecz, jak wszyscy wiemy, samo wydawnictwo upadło, ale inne wydawnictwa bardzo udanie starają się kontynuować te tradycje. Tak też jest w przypadku najnowszej publikacji Jarosława Nikodema wydanej w Avalonie.

Autor jest znany w środowisku historyków jako badacz późnego średniowiecza polskiego1, a zwłaszcza stosunków Polski z Litwą i z husyckimi Czechami2. Dlatego można śmiało przyjąć, że autor jest specjalistą i znawcą problematyki jagiellońskiej, dzięki czemu wyniki badań prowadzonych przez tego uczonego stanowią dostrzegalny wkład do naszej wiedzy, zwłaszcza o okresie panowania Jagiełły i Witolda.

Należy zauważyć, że do tej pory najlepszą, i jedyną dokładną, biografią wielkiego księcia Witolda, była praca pióra Antoniego Prochaski z 1914 roku3. Publikacja wobec obecnego stanu badań w wielu partiach przestarzała i, co chyba nawet bardziej widoczne, emanująca sympatią autora do bohatera publikacji4. Również Henryk Łowmiański przy okazji rocznicy śmierci Witolda w 1930 roku wydał szkic panowania tego władcy, ale niestety pozbawiony aparatu krytycznego5. Aczkolwiek wiele uwag tego wybitnego uczonego zasługuje na atencje współczesnych badaczy. Obecnie najlepszym opracowaniem tego okresu jest bardzo obszerna rozprawa Grzegorza Błaszczyka6, w której autor przywołuje bardzo obszerną literaturę przedmiotu. Należy zaznaczyć, że praca ta nie jest perfekcyjna, ponieważ w wielu miejscach popełniono błędy w paginacji przypisów, a także przeoczeń i pewnych nadinterpretacji7. Ale nadmiar wykorzystanej literatury przez tego badacza, a zwłaszcza często niedostrzeganej historiografii litewskiej, zbudza podziw i zaufanie do warsztatu tego badacza.

Przed omówieniem pracy, która jest przedmiotem tej recenzji trzeba zauważyć, że wbrew pozorom krytyczne prześledzenie dziejów Witolda Kiejstutowicza nie jest zadaniem łatwym. Ogromne trudności pojawiają się przy lekturze źródeł narracyjnych z epoki, które były pisane dla osiągnięcia określonych celów politycznych, a także propagandowych. Do takich tekstów należy zaliczyć tzw. skargę Witolda, która zawiera dużo informacji źródłowych, ale przedstawionych w korzystnym dla Kiejsutowiczów świetle8. Podobny problem jest z tekstem historiograficznym Jana Długosza, czyli Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego9 gdzie Witold był przedstawiony jako monarcha idealny, a nawet jako wzór dla Jagiełły i lepszy od niego kandydat do korony. Niestety do dnia dzisiejszego nikt przekonywująco nie uzasadnił takiego stosunku obu Litwinów w tekście Długosza.

Jarosław Nikodem przygotował biografie stricte polityczną, w której inne strefy działalności Witolda Kiejstutowicza zostały, z oczywistych przyczyn, pominięte lub zmarginalizowane. Praca została podzielona na 13 rozdziałów, w których badacz chronologicznie przedstawia zawiłe dzieje życia Kiejsutowicza, a także jego najbliższego otoczenia.

Na początku autor przedstawił dzieje Litwy począwszy od XIV wieku, które mają czytelnika wprowadzić do problematyki poruszanej w książce. Skupił się na głównych problemach bieżącej polityki, czyli stosunkach wewnętrznych – odwieczny problem charakteru władzy wielkiego księcia, tj. diarchia czy władza absolutna. Następnie autor przedstawił chronologicznie główne etapy i palące problemy stosunków z sąsiadami, a chodzi przede wszystkim o rejzy krzyżackie na ziemie pogańskie i repliki Litwinów. Uważam, że Autor bardzo udanie przedstawił również stosunki polsko-litewskie, a szczególnie politykę matrymonialną i płynące z tego korzyści dla obu stron.

Sądzę, że Jarosław Nikodem uwypuklił wydarzenia z lat 1377-1382/84, przez co umknęła gdzieś osoba Witolda. To właśnie Jagiełło i Kiejstut zostali potraktowani jako najważniejsze osoby w toczącej się rozgrywki politycznej, a trochę zapomniano o zachowaniu Witolda i jego postawie w trakcie konfliktu. Autor uznał, iż Witold przedstawił się jako pokrzywdzony przez Jagiełłę, ale nie zajął stanowiska w kwestii świadomości decyzji podejmowanych przez Witolda, a także płynących konsekwencji z tych wyborów10. Należy uznać, może na wyrost, że nierozwaga Witolda przyczyniła się do odbicia Wilna przez Hanulona i Jagiełłę. W wyniku tego czytelnik może odnieść wrażenie, że Witold był raczej bohaterem marginesowym, którego działania nie były najistotniejsze w całym splocie konfliktu wewnętrznego na Litwie. A, jak sądzę, ten konflikt zaważył na późniejszej mentalności Witolda i jego roszczeń do ojcowizny. Z kolei Autor publikacji przesuwa, nazwijmy to umownie, ukształtowanie wzajemnego, nieufnego stosunku do siebie kuzynów na wydarzenia po śmierci Kiejstuta. Co też bardzo rzeczowo wyłuszczył.

Czytelnika, którego znudziła problematyka Wielkiej Wojny 1409-1411 i odwiecznego konfliktu, kto dowodził w trakcie Grunwaldu, może ucieszyć fakt, że Jarosław Nikodem szczególnie się nad tym problemem nie rozwodził, a raczej potraktował go bardzo marginesowo i skrótowo. Ale przy tym nie ucierpiała koncepcja całej publikacji.

W dalszej części pracy historyk poruszył najważniejsze problemy polityki Witolda, a także program wschodni Litwina, który porównał do dalekosiężnych planów Olgierda. Również kwestia husycka w polityce obu Litwinów nie została przemilczana prze uczonego, a opracowanie tej problematyki wzbudza zaufanie. Dodatkowym atutem jest ustosunkowanie się krytyczne do osiągnięć historiografii czeskiej.

Konstatując należy uznać, że książka poznańskiego uczonego jest kolejnym solidnym i poprzedzonym wieloletnim zgłębianiem literatury przedmiotu i materiału źródłowego studium historycznym. Autor w bardzo przystępnym wykładzie poruszył najważniejsze problemy panowania Witolda Kiejstutowicza, a także Władysława Jagiełły, dlatego pracę można polecić każdemu czytelnikowi, który chciałbym zgłębić złożoną problematykę polityki XIV i XV wieku.

Plus minus:
Na plus:
+ przystępny styl autora
+ wykorzystana literatura przedmiotu
+ wyważone tezy
Na minus:
- książka o Witoldzie polityku, żadnych rozdziałów o innej działalności księcia
- żadnych fotografii

Tytuł: Witold. Wielki książę litewski (1354 lub 1355-27 października 1430)
Autor: Jarosław Nikodem
Wydawnictwo: Avalon
Rok wydania: 2013
ISBN: 978-83-7730-051-0
Liczba stron: 511
Oprawa: Twarda
Cena: ok. 40 zł
Ocena recenzenta: 9,5/10

1. Zob. rozprawę doktorską J. Nikodem, Zbigniew Oleśnicki w historiografii polskiej, „Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności Wydz. Hist.- Filozof., t. 94, Kraków 2001. Praca zebrała bardzo przychylne opinie w środowisku, zob. np. K. Baczkowski, Zbigniew Oleśnicki a druga unia polsko-węgierska (1440-1444), [w:] Zbigniew Oleśnicki, książę Kościoła i mąż stanu. Materiały z Konferencji Sandomierz 20-21 maja 2005 roku, red. F. Kiryk, Z. Noga, Kraków 2006; przedruk w: Tenże, Polska i jej sąsiedzi za Jagiellonów, Kraków 2012. [↩]
2. J. Nikodem, Jadwiga król Polski, Wrocław 2009; Tenże, Polska i Litwa wobec husyckich Czech w latach 1420-1433. Studium o polityce dynastycznej Władysława Jagiełły i Witolda Kiejstutowicza, Poznań 2004. Zob. recenzje tej pracy pióra Janusz Kurtyka, Jerzy Sperka, „Roczniki Historyczne”, r. 70 (2004), s. 245-250. J. Nikodem, Odpowiedź na recenzję Panów Janusza Kurtyki i Jerzego Sperki, Tamże, r. 71 (2005), s. 309-316; Replika: J. Kurtyka, J. Sperka, Jarosławowi Nikodemowi w odpowiedzi, Tamże, s. 316-319 [↩]
3. A. Prochaska, Dzieje Witołda W. Księcia Litwy, Kraków 1914 (dostępne w ŚBC). Ostatnio wznowiono te publikacje: Tenże Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy, Kraków 2008.
   [↩]
4. J. Nikodem w swojej habilitacji (Polska i Litwa wobec husyckich Czech w latach 1420-1433) uznał nawet, że ta praca była najsłabszą rozprawą tego autora. Ze stanowiskiem tym polemizował G. Błaszczyk (Dzieje stosunków polsko-litewskich, t. 2). [↩]
5. H. Łowmiański, Witold wielki książę litewski, Wilno 1930. Przedrukowano w: „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica”, t. 7 (1997). [↩]
6. G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich. t. 2, cz. 1: Od Krewa do Lublina, Poznań 2007. Uczony w tej pracy również zgłaszał potrzebę napisania nowej biografii Witolda. [↩]
7. Kwestia nadinterpretacji to subiektywna ocena Recenzenta, z pewnością przesadna. [↩]
8. Dis ist Witoldes sache wedir Jagaln vnd Skargaln, [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863. [↩]
9. J. Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. X, X-XI, XI, XI-XII, Warszawa 1981, 1982, 1985, 2004, passim. [↩]
10. A. Prochaska uznał, że Witolda został przedstawiony przez źródła tendencyjnie jako zagubione dziecko. Jednak uczony za wszelką cenę starał się wybronić Kiejstutowicza. [↩]