„Nie pytajcie, czy warto”. Recenzja filmu Andrzeja Wajdy „Wałęsa. Człowiek z nadziei”

Dobry film straconej szansy… Gdyby moje zadanie polegało na wywołaniu zamieszania, nie powinienem niczego więcej dodawać. Jestem jednak zobowiązany do wyjaśnienia początkowej tezy.

Nikogo nie może dziwić powierzchowność najnowszego dzieła Andrzeja Wajdy. Już na etapie pisania scenariusza przez Janusza Głowackiego głośno było o wierności (niewierności?) wobec prawdy historycznej. Problem tego, co będzie przedstawione w filmie zaistniał z konieczności. Zwłaszcza, że od kilku lat widzowie mają dostęp do książki autorstwa Sławomira Cenckiewicza i Piotra Gontarczyka SB a Wałęsa. Przyczynek do biografii (2008). Cóż, jest to najbardziej drażliwa kwestia, na którą mamy znikomy wpływ. Pastwienie nie przyniesie żadnych korzyści. Pozostają jedynie nocne rodaków rozmowy.

Słowo się rzekło, a więc przyznaję, że to nie jest słaby film. Być może takie stwierdzenie powinno być nadrzędne w stosunku do krytyki, której podlega obraz Wajdy. O jednym i drugim widzowi nie wolno zapomnieć. Gdyby nie Robert Więckiewicz Wałęsa byłby dziełem o połowę gorszym, a gdyby nie Andrzej Wajda prawdopodobnie o połowę lepszym. Zygmunt Kałużyński – krytyk wybitnie inteligentny – napisał kiedyś, że talent Wajdy wyczerpał się wraz ze zrealizowaniem Człowieka z marmuru (1976). Kałużyński oczywiście grubo przesadził. Trzy lata po opowieści o losach Mateusza Birkuta powstało przecież jedno z kilku arcydzieł reżysera - Panny z Wilka. Przy całej swej kontrowersyjności wypowiedź ta po części zgadza się z prawdą. Mówimy o latach 70-tych. Wałęsę Wajda realizuje jako 87-latek. Nie można oczekiwać od tak wiekowego twórcy eksperymentów formalnych, czy przede wszystkim podejmowania ryzyka. Zmierzenie się z postacią legendarną to pożywka dla sztuki. Ktoś powie: „tematy leżą na ulicy”. Racja, ale czasem trzeba się zastanowić, jakiż jegomość po nie sięga. Dwa razy już gdybałem, teraz gdybam po raz trzeci. Gdyby Wałęsę. Człowieka z nadziei kręcono w Hollywood, to świadomy fan kina może być pewien – pozostali niech uwierzą na słowo – że biografia legendy zostałaby wykorzystana do maksimum. Mam na myśli tzw. „momenty”.

Zabrakło w tym filmie wielu scen, ale w szczególności jednej. Fabuła zatrzymuje się w 1989 roku. Zaprzepaszczono szansę na „moment”, składający się z dyskretnego obrazka ze współczesnego wizerunku Lecha Wałęsy lub, jeszcze lepiej, ze współczesnej Rzeczpospolitej Polskiej, kraju borykającego się ciągle z karykaturą państwa demokratycznego, o którego ideały walczyli ludzi z nadziei...

Nikt nie będzie miał problemów z sformułowaniem głównego zarzutu. Nie jest wartością samą w sobie uwiecznienie na taśmie filmowej powszechnie znanych fragmentów życiorysu Lecha Wałęsy. Widz w czasie projekcji nie dowie się niczego, o czym by nie wiedział wcześniej. Z jednej strony jest to działanie charakterystyczne dla tworzenia gatunku biograficznego, z drugiej jednak świadomość straconej bezpowrotnie szansy na wpisanie w dzieło pewnej kontrowersji, polemiki, konfliktu jest zadziwiająca. Nie tylko ci najbardziej pamiętliwi przypominają sobie Obywatela Kane’a, ci najbardziej pamiętliwi wspomną pewnie Obywatela Michnika (pomysł na scenariusz takiego filmu autorstwa znanego krytyka Krzysztofa Kłopotowskiego, 2008). Wałęsa. Człowiek z nadziei – Obywatel Wałęsa? Tytuł mógł być nieco efektowniejszy.
Należy postawić duży plus dla mistrza za znakomity autocytat z Człowieka z żelaza, wprowadzony w odpowiednim, dynamicznym tempie. Niskie ukłony również za świetny dobór piosenek, potęgujących nastrój i klimat całości. Ścieżka dźwiękowa Wałęsy odświeża wiele zakurzonych nagrań kultowych kapel lat 80-tych (Brygada Kryzys, Tilt, Chłopcy z Placu Broni).

Robert Więckiewicz po raz kolejny zdeklasował młodszych kolegów po fachu. Żaden z polskich aktorów nie zagrałby Wałęsy lepiej. Pasjonujące naśladowanie barwy głosu, mimika twarzy, gestykulacja… długo by wymieniać, ponieważ nie zabrakło niczego z wizerunku medialnego byłego prezydenta. Więckiewicz w sposób rewelacyjny oddał na ekranie przemianę bohatera. Wałęsa w czasie rozmowy z włoską dziennikarką Orianą Fallaci jest zupełnie innym człowiekiem niż chociażby podczas strajków w Stoczni Gdańskiej. Butność, pewność siebie, arogancja cechują Wałęsę, mającego już sukcesy na koncie. Bohater wie, że przekroczył pewną granicę. Ma świadomość bycia wodzem i potrafi z tego przywileju umiejętnie czerpać korzyści. Jeszcze raz brawa dla Roberta Więckiewicza. Pojedynek słowny filmowego Wałęsy z Fallaci świetnie sprawdził się jako motyw przewodni dzieła, zapewniając chyba największą atrakcję dla odbiorcy.

Scenariusz pióra Janusza Głowackiego powinien ucieszyć zwłaszcza uszy widzów. Głowacki nie zapomniał o sile swojej specyficznej frazy. Skłonność do wypełniania dialogów humorem i groteskowym przejaskrawieniem sprawdziła się w tym wypadku nienagannie. Polecam fragment wywiadu z Fallaci, kiedy Głowacki nie oszczędził odrobiny pikanterii w barwnej opowieści Wałęsy o pożyciu z małżonką Danutą.

Pora pokusić się o kilka słów podsumowania. Najnowszy obraz Andrzeja Wajdy przypomina kino lektur szkolnych, które dominowało na przełomie lat 90-tych i XXI wieku. Wałęsa. Człowiek z nadziei dołączył do tej – nie tak elitarnej skądinąd – grupy dzieł zapomnianych. Przepraszam, grupy dzieł filmowych. Kino lektur szkolnych. Cóż, trzeba zobaczyć. W szkole pani od polskiego nas przepyta.

Tytuł: „Wałęsa. Człowiek z nadziei”
Reżyseria: Andrzej Wajda
Scenariusz: Kordian Piwowarski
Zdjęcia: Paweł Edelman
Scenografia: Janusz Głowacki
Muzyka: Paweł Mykietyn
Czas: 127 min.
Premiera: 5 września 2013 (świat), 4 października 2013 (Polska)