„I będziem iść przez Polskę Szarymi Szeregami…”- o konspiracyjnej organizacji Harcerzy ZHP słów kilka

27 września 1939 r., dzień przed kapitulacją Stolicy przed wojskami niemieckimi, powołano Polskie Państwo Podziemne. Nie był to zwykły twór konspiracyjny. Było to jedyne na świecie państwo, które w warunkach podziemnych wykształciło struktury zarówno cywilne, jak i wojskowe. W jego ramach grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej podjęło decyzję o przejściu do konspiracji struktur harcerskich pod kryptonimem Szare Szeregi.

Szare Szeregi opierały się na przedwojennej strukturze Związku Harcerstwa Polskiego. W ramach organizacji posługiwano się kryptonimami:

• „Pasieka” – Komenda Główna
• „Ul” – chorągiew
• „Rój” – hufiec
• „Rodzina” – drużyna
• „Pszczoła” – zastęp.

Tak samo jak w przedwojennym ZHP na czele „Pasieki„ stał Naczelnik. Jako pierwszy tą funkcję pełnił Florian Marciniak ps. „Szary„, a po jego aresztowaniu Stanisław Broniewski ps. „Stefan Orsza”. Ostatnim Naczelnikiem Szarych Szeregów, po kapitulacji Powstania Warszawskiego, został Leon Marszałek ps. ”Adam”.

W okresie największego rozwoju „Pasieka„ koordynowała pracę 20 ”Uli”. Dzieliły się one na cztery Wydziały:

Wydział Zachodni „Z^”, w ramach którego funkcjonowały „Ule”:

•  „Linia” – chorągiew pomorska
• „Przemysław” – chorągiew wielkopolska
• „Kominy” – chorągiew łódzka
• „Barbara” – chorągiew zagłębiowska
•  „Huta” – chorągiew śląska
•  „Chrobry” – skupiał harcerzy z terenów zachodnich przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa;

Wydział Wschodni „W^” z „Ulami”:

• „Biały” – chorągiew białostocka
• „Brama” – chorągiew wileńska
• „Błota” – chorągiew poleska
• „Las” – chorągiew nowogródzka
• „Gleba” – chorągiew wołyńska
• „Złoty” – chorągiew skupiająca harcerzy z terenów wschodnich przebywających w GG;

Polska Centralna „C^” obejmująca „Ule”:

• „Wisła” – chorągiew warszawska
•  „Puszcza” – chorągiew mazowiecka
•  „Rady” – chorągiew radomska
• „Zboże” – chorągiew lubelska;

Polska Południowa „P^” z „Ulami”:

• „Skała” – chorągiew kielecka
•  „Warta” – chorągiew częstochowska
•  „Smok” – chorągiew krakowska
•  „Lew” – chorągiew lwowska.

Kryptonim 

Bardzo ciekawa jest historia kryptonimu Szare Szeregi. Do powszechnego użytku wszedł on dopiero w 1940 r. Jego początków można doszukać się w akcji poznańskich harcerzy. Roznosili oni do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez Niemców z Litwy, Łotwy i Estonii ulotki informujące o przymusowym wysiedlaniu Polaków z terenów Kraju Warty. Ulotki podpisano skrótem SS, który został rozwinięty jako Szare Szeregi. Z czasem polecono żeby kryptonim ten stał się obowiązujący na terenie całego kraju.

Warto zaznaczyć, że kryptonim Szare Szeregi dotyczy tylko męskiej części przedwojennego ZHP. Osobno działała Organizacja Harcerek, nosząca kryptonim „Bądź gotów„ i „Związek Koniczyn„, która zorganizowała Pogotowie Harcerek. Działało one w ścisłym porozumieniu z ”Pasieką” i Szarymi Szeregami.

Walczący harcerze

Początkowo Szare Szeregi miały obejmować tylko młodzież powyżej 17 roku życia. Jednak narastający problem z „zagospodarowaniem„ energii młodszych harcerzy spowodował, że wprowadzono trzy grupy wiekowe. Harcerze w wieku 12 – 14 lat skupiały oddziały „Zawiszaków„. Nie brały one bezpośredniego udziału w walce, przygotowując się do pełnienia funkcji pomocniczych, a także do życia w Odrodzonej Ojczyźnie (m.in. poprzez nacisk na uczestnictwo w tajnych kompletach). Najbardziej chlubną kartą ”Zawiszaków” jest zorganizowana podczas Powstania Warszawskiego Harcerska Poczta Polowa. Jednak wielu młodych harcerzy brało czynny udział w działaniach powstańczych, walcząc i ginąc na pierwszej linii barykad. To właśnie Zawiszaka” przedstawia Pomnik Małego Powstańca.

Starsi chłopcy, w wieku 15-17 lat, zrzeszeni zostali w Bojowych Szkołach. W Warszawie BS-y określano mianem Organizacji „Wawer-Palmiry„. Trudnili się oni tzw. małym sabotażem polegającym na prowadzeniu działań propagandowych, oddziaływujących na morale zarówno Polaków, jak i Niemców. W ramach swoich działań rozklejali plakaty, wykonywali napisy i rysunki na murach (słynne „Pawiak pomścimy„, rysunki kotwicy etc.), zrywali niemieckie flagi, rozprowadzali konspiracyjne wydawnictwa. Do najgłośniejszy akcji małego sabotażu należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika. Drużyny BS-ów brały również udział w zbieraniu informacji wywiadowczych dotyczących niemieckich wojsk, dyslokacji oddziałów. W ramach przygotowywania do powstania chłopcy z BS-ów odbywali przeszkolenie wojskowe, a także podobnie jak ”Zawiszacy” brali udział w tajnych kompletach.

Młodzież powyżej 18 roku życiu skupiały Grupy Szturmowe, podporządkowane Kierownictwu Dywersji (Kedywowi), pełniły działalność w ramach tzw. wielkiej dywersji. Polegała ona na przeprowadzaniu akcji zbrojnych, ataków na niemieckie obiekty, odbijanie więźniów, a także likwidacji konfidentów i wyjątkowo zbrodniczych Niemców (tzw. akcja „Główki„). Ich szkolenie odbywało się w ramach Szkoły Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola„. Do najsłynniejszych akcji GS-ów należała akcja pod Arsenałem (a właściwie Akcja Meksyk II), podczas której doszło do odbicia przewożonego z Pawiaka Janka Bytnara „Rudego„, zamach na Kutscherę i Akcja Koppe. W Powstaniu Warszawskim szczególnie wsławiły się dwa bataliony harcerskie ”Zośka” i ”Parasol”, które poniosły straty sięgające prawie 80 % stanu osobowego. Często określa się ich mianem komandosów Armii Krajowej.

Wychowanie poprzez walkę było naczelną zasadą działania Szarych Szeregów. Program wychowawczy oparty na programie „Dziś, Jutro, Pojutrze” czyli przetrwanie pod okupacją, okres walki zbrojnej i życie w Wolnej Polsce. Instruktorzy harcerscy dużą wagę przywiązywali do uchronienia młodzieży przed wojenną demoralizacją. Nie pozwalali na zaniedbywanie nauki, propagowali samokształcenie i studiowanie w warunkach konspiracji. Dbali o zachowanie standardów przedwojennego harcerstwa. Walczyli – szczególnie w okresie Powstania Warszawskiego – z nadużywaniem alkoholu.

Do utrwalenie legendy Szarych Szeregów przyczyniła się głównie wydana już podczas wojny książka Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec”. Opisane w nich losy czterech członków Grup Szturmowych przyczyniły się do zbudowania etosu harcerza walczącego o Niepodległość.

Szare Szeregi to jeden z fenomenów Polskiego Państwa Podziemnego. W żadnym kraju okupowanej Europy nie powstała tak ściśle powiązana ze społeczeństwem organizacja zrzeszająca młodzież. Dokonania dzielnych harcerzy są doskonałym materiałem na cykl artykułów, bowiem działalności Szarych Szeregów nie sposób streścić w jednym krótkim tekście.