Wystawa „Aleksander Gierymski 1850–1901”

Wystawą dzieł jednego z najwybitniejszych malarzy polskich drugiej połowy XIX wieku Muzeum Narodowe w Warszawie powraca do tradycji prezentacji twórczości artystów ze środowiska warszawskiego. Jest to pierwszy po 76 latach tak wszechstronny i kompletny pokaz dorobku artystycznego malarza. Wystawą prac Aleksandra Gierymskiego zainaugurowano w 1938 roku działalność Muzeum w nowym gmachu w Alejach Jerozolimskich.

Aleksander Gierymski, Autoportret

Zaprezentowana zostanie niemal cała dostępna spuścizna Aleksandra Gierymskigo – ok. 120 obrazów i szkiców olejnych, ok. 70 rysunków, jeden szkicownik, a także blisko 110 drzeworytów wykonanych według rysunków Gierymskiego oraz zespół fotografii modeli pozujących artyście. Większość prac pochodzi ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, pozostałe wypożyczono z osiemnastu muzeów polskich, dwóch instytucji zagranicznych oraz z wielu kolekcji prywatnych. Układ ekspozycji pozwoli poznać kolejne etapy rozwoju twórczego Gierymskiego. Główny wątek narracji koncentruje się wokół eksperymentów artysty dotyczących analizy zjawisk świetlnych i możliwości ich odwzorowania na powierzchni płótna, a także umiejętności dostosowywania stylistyki oraz cech warsztatowych do charakteru zagadnienia artystycznego, z którym chciał się zmierzyć, tworząc określony obraz. Wokół dzieł o znaczeniu kluczowym dla oceny twórczości Gierymskiego – takich jak: Sjesta włoska, W altanie, Żydówka z pomarańczami (obraz odzyskany w 2011 r. dzięki staraniom MKiDN oraz funduszom przekazanym przez Fundację PZU), Święto Trąbek, Wieczór nad Sekwaną czy Wnętrze bazyliki św. Marka w Wenecji – zestawione zostały szkice przygotowawcze i studia plenerowe, a także inne prace o zbliżonej tematyce. Taki sposób prezentacji pomaga zrozumieć, w jaki sposób artysta dochodził do rozstrzygnięcia problemów malarskich nurtujących jego wyobraźnię w danym okresie życia. Na wystawie, obok powszechnie znanych obrazów, znajdują się również dzieła pokazane publicznie po raz pierwszy od końca XIX wieku. Ich równoczesne wystawienie stworzy okazję do nowego, krytycznego spojrzenia na cały dorobek twórczy artysty. Na uwagę zasługują, dotychczas słabo rozpoznane i niedocenione przez współczesną historię sztuki, a zebrane na ekspozycji w niemal pełnym zakresie, drzeworyty wykonane według rysunków Gierymskiego, dla którego praca ilustratorska stanowiła istotny nurt działalności twórczej i często była jedynym źródłem utrzymania artysty.

Piaskarze, Aleksander Gierymski

Warszawska ekspozycja jest częścią projektu „Bracia Gierymscy„ realizowanego przez Muzeum Narodowe w Warszawie i Muzeum Narodowe w Krakowie, na który składają się: wystawa „Aleksander Gierymski 1850–1901„ (przygotowana przez Muzeum Narodowe w Warszawie i prezentowana w Gmachu Głównym MNW w terminie od 20 marca do 10 sierpnia 2014 roku) oraz wystawa ”Maksymilian Gierymski. Dzieła, inspiracje, recepcja” (przygotowana przez Muzeum Narodowe w Krakowie i prezentowana w Gmachu Głównym MNK w terminie od 25 kwietnia do 10 sierpnia 2014 roku). Obie wystawy stwarzają wyjątkową okazję do podjęcia dyskusji na temat twórczości braci Gierymskich, ich roli w rozwoju sztuki i wzajemnych relacji. Prezentacja twórczości Maksymiliana Gierymskiego (1846–1874) przypada na 140-lecie jego śmierci. Fenomen tego cenionego artysty wciąż pozostaje znany wąskiej grupie odbiorców. Zmarły na gruźlicę w wieku niespełna 28 lat Maksymilian był starszym bratem Aleksandra Gierymskiego (1850–1901). Jeszczew XIX wieku obaj bracia zostali okrzyknięci twórcami nowoczesnej sztuki polskiej.

Program edukacyjny towarzyszący warszawskiej wystawie jest skierowany do różnorodnych grup odbiorców zorganizowanych i indywidualnych. W MNW odbędą się liczne wykłady, spotkania na wystawie, warsztaty, oprowadzania oraz lekcje muzealne, w tym zajęcia dostosowane do potrzeb grup osób z niepełnosprawnościami. Przygotowane zostały publikacje edukacyjne dla dorosłych i dzieci: bezpłatne i atrakcyjne wizualnie druki edukacyjne z zadaniami, ćwiczeniami i informacjami dotyczącymi wybranych dzieł z wystawy oraz bezpłatny, wydany we współpracy z MNK, folder prezentujący „w pigułce” twórczość braci Gierymskich. Program edukacyjny towarzyszący wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie jest powiązany z wydarzeniami zorganizowanymi przez Muzeum Narodowe w Krakowie.

Aleksander Gierymski – artysta

Aleksander Gierymski to jeden z najwybitniejszych malarzy polskich. Tworzył w drugiej połowie XIX wieku, a swą realistyczną sztukę podporządkował zgłębianiu problematyki światła i koloru. Należał do pokolenia artystów, którzy świadomie zerwali z ustanowionym przez Jana Matejkę prymatem malarstwa historycznego, uznanego za domenę jednoczącą naród w kraju podzielonym między trzech zaborców. Różnorodna, bogata w wątki tematyczne twórczość Gierymskiego kształtowała się pod wpływem profesorów Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, a także w kręgu działającej tam polskiej kolonii artystycznej, której głównymi przedstawicielami byli Maksymilian Gierymski (starszy, przedwcześnie zmarły brat artysty), Józef Brandt, Adam Chmielowski (późniejszy św. Brat Albert), Alfred Wierusz-Kowalski czy Władysław Czachórski. Aleksander Gierymski bardzo szybko wyzwolił się jednak z dominujących w malarstwie szkoły monachijskiej konwencji tematycznych i stylistycznych. Od wczesnej młodości wyróżniała go bezkompromisowa postawa eksperymentatora, narażonego na momenty zwątpienia zarówno w swoje umiejętności, jak i w słuszność obranej drogi twórczej, jednak wytrwale poszukującego własnych rozwiązań, uwrażliwionego na przemiany zachodzące w tym czasie w sztuce europejskiej. Gierymski jest uważany za jednego z najbardziej świadomych prekursorów realizmu w malarstwie polskim. Prowadzone przez niego eksperymenty w dziedzinie obserwacji zjawisk optycznych i ich rejestracji na płótnie, zwłaszcza w okresie pracy nad cyklem dzieł z kręgu Altany, zbliżyły go do poszukiwań impresjonistów. Natomiast pod koniec życia artysta w sposób intuicyjny nawiązał do problematyki symbolizmu, realizując takie dzieła, jak Morze, Wnętrze bazyliki św. Marka w Wenecji czy Jezioro po zachodzie słońca.

Żydówka z pomarańczami, Aleksander Gierymski

Różnorodność gatunków występująca w malarstwie Aleksandra Gierymskiego oraz bogactwo środków warsztatowych, jakimi się posługiwał, sprawiają, że wystawa jego twórczości staje się interesująca zarówno dla szerokiej publiczności, jak i historyków czy krytyków sztuki. W jego oeuvre dominują: pejzaże, we wczesnym okresie twórczości sceny rodzajowe o stylizacji historycznej, w późniejszym ukazujące codzienne życie ówczesnych miast, a także studia portretowe charakterystycznych typów ludzkich. W tej kategorii mieszczą się przejmujące siłą wyrazu, pogłębione psychologicznie studia postaci do obrazu Trumna chłopska, a także wizerunek Żydówki z pomarańczami, utracony przez Muzeum Narodowe w czasie II wojny światowej i szczęśliwie odzyskany w 2011 roku. Obraz W altanie, a przede wszystkim zespół studiów plenerowych towarzyszących jego powstawaniu, to dzieła zaliczane do najwybitniejszych osiągnięć Gierymskiego. Były one pierwszą w twórczości artysty, tak świadomie i konsekwentnie przeprowadzoną próbą wykorzystania środków warsztatowych do przetransponowania na płótno wrażenia światła słonecznego i jego barwnych refleksów modelujących formy w naturalnej przestrzeni. Poczynając od powtórzonego w trzech wersjach kompozycyjnych (zachowały się tylko dwie) obrazu Święto Trąbek, emanującego nastrojem kontemplacyjnej zadumy, artysta kilkakrotnie powracał do zagadnienia światła studiowanego nad wodą w porze zmierzchu.

Znaczącą część spuścizny Gierymskiego stanowią pejzaże zarówno ze sztafażem postaciowym, jak też pozbawione obecności człowieka. Wśród nich wyróżnia się specyficzna grupa nokturnów miejskich powstałych w Monachium i Paryżu, które zwracają uwagę ogromną ekspresją kontrastów sztucznego światła lamp rozpraszającego gęsty mrok ulic czy placów, a pod względem warsztatowym świadczą o najdalej posuniętych eksperymentach w zakresie różnicowania materii malarskiej. Artysta tworzył również kompozycje przedstawiające wnętrza zabytkowych kościołów, niekiedy ożywione drobnymi postaciami ludzi, których obecność podkreśla nastrój modlitewnego skupienia i powagi. Tę różnorodność motywów odnajdujemy także w rysunkach, szkicach wykonanych tuszem i gwaszem oraz w studiach olejnych będących nieodzownym etapem opracowywania ostatecznej wersji dzieła.

Twórczość Aleksandra Gierymskiego oraz jego kontakty z grupą literatów i krytyków z redakcji czasopisma „Wędrowiec„ odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu teoretycznych podstaw estetyki realizmu w sztuce polskiej. Dla Antoniego Sygietyńskiego i Stanisława Witkiewicza obrazy obydwu braci Gierymskich stały się istotnym argumentem w ich walce o uznanie walorów malarskich za najważniejsze kryterium decydujące o ocenie dzieła, a w ślad za tym – o zrozumienie i uznanie przez społeczeństwo uniwersalnej wartości sztuki „nieobciążonej„ żadną ideą, narodową, społeczną czy religijną. Aleksander Gierymski współpracował jako ilustrator z „Wędrowcem„, a także z innymi czasopismami warszawskimi: „Tygodnikiem Powszechnym”, ”Kłosami”, ”Tygodnikiem Ilustrowanym”. Gierymski, który całe swoje życie podporządkował wyłącznie twórczości artystycznej sam był tej twórczości najsurowszym recenzentem i krytykiem, który – niezadowolony z ostatecznej formy dzieła – potrafił z pełną świadomością je zniszczyć. Jest to jedna z przyczyn zachowania stosunkowo skromnej liczby jego prac, powstających w wyniku żmudnego, często długotrwałego procesu zmagania się z materią i formą malarską. Nie bez znaczenia jest fakt, że życie malarza upłynęło głównie za granicą – w Monachium, Rzymie, Paryżu – i tam, w kolekcjach prywatnych, pozostała zapewne część jego dorobku artystycznego. Wpisane w dramatyczne losy Polski dzieje rodzimego kolekcjonerstwa również przyczyniły się do tego, że po upływie stulecia możemy podziwiać jedynie fragment oeuvre tego wybitnego malarza, ale różnorodność i artystyczna jakość tych dzieł wciąż świadczą o mistrzostwie oka i pędzla.

Ekspozycję dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz mecenasów wystawy: PKO Banku Polskiego i PZU.

Projekt „Bracia Gierymscy” realizowany przez Muzeum Narodowe w Warszawie i Muzeum Narodowe w Krakowie

Kurator wystawy „Aleksander Gierymski 1850–1901”: Ewa Micke-Broniarek