Rozwój i odmiany merkantylizmu w okresie nowożytnym

Merkantylizm od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku stanowił jedną z głównych tendencji w myśli ekonomicznej. Termin merkantylizm pojawił się już w dziele Jeana Baptiste’a Colberta O zasadach merkantylizmu. Pojęcie merkantylizmu pochodzi on od łacińskiego słowa mercari (tłum. handlować) i włoskiego mercante. W odróżnieniu od epoki średniowiecza, merkantylizm dążył do wzbogacenia danego kraju. Ponadto, zjawisko to jest często nazywane kapitalizmem kupieckim lub epoką kupiecką. Wywodzi się ono z bulionizmu zakładającego, że posiadanie szlachetnych metali jest równoznaczne z bogactwem. Co ważne, merkantylizm jako samodzielny kierunek myśli ekonomicznej był pozbawiony charakteru religijnego.

Jean Baptiste Colbert

Należy zauważyć, że w merkantylizmie kapitał kupiecki był podstawą, nie tylko międzynarodowej i krajowej wymiany handlowej, ale również środkiem umożliwiającym rozwój kapitalistycznego przemysłu manufakturowego. W szerszym zakresie merkantylizm można interpretować jako swoistą ideologię ekonomiczną klasy nowych posiadaczy kapitału (przede wszystkim bankierów, przemysłowców, mieszczaństwa, kupców) w okresie akumulacji kapitału.

Podstawowe założenia merkantylizmu

Merkantyliści sądzili, że państwa wciąż konkurują ze sobą. Co więcej, pewne działania ekonomiczne są ważniejsze od innych, a także, że kruszec srebrny i złoty świadczą o zamożności. Ponadto warto zauważyć, że wzrost bogactwa w danym kraju – charakteryzujący się posiadaniem odpowiedniej ilości kruszcu można tylko osiągnąć kosztem innych państw. Według przedstawicieli tego kierunku handel mógł być korzystny tylko dla jednej ze stron.

Co więcej, handel międzynarodowy stanowił dla merkantylistów zbiór zamknięty, gdzie źródłem dobrobytu może być eksport gotowych towarów. Merkantyliści nie zezwalali na eksport półproduktów i wrogo odnosili się do importu surowców, które w świetle ich teorii należało uzyskiwać na miarę możliwości samodzielnie. Jeśli kraj był pozbawiony danego surowca należało kolonizować tereny, w których jest on dostępny. Co więcej, zdaniem merkantylistów kraj powinien stwarzać korzystną politykę celną, budować kanały, drogi, dbać o edukację oraz organizować stałe linie komunikacyjne. Ponadto, państwo powinno posiadać manufaktury, które można by potem prywatyzować i wzbudzać przedsiębiorczość u swoich mieszkańców.

Rozwój „epoki kupieckiej”

Warto zauważyć, że merkantylizm dzielił się zasadniczo na dwa okresy. Pierwszy z nich merkantylizm wczesny zwany też bulionizmem, skupiał się na wzroście zasobu kruszcu przez korzystną wymianę handlową. Podczas niego państwo dążyło do ograniczenia importu towarów. Co ciekawe według bulionistów państwo mogło zdobyć bogactwo dzięki polityce dodatniego bilansu płatniczego, którą kraj mógł osiągnąć dzięki m.in. prowadzenie polityki monetarnej i zakazowi wywozu kruszców. Jednym z przedstawicieli tego nurtu był Gerard de Malynes, który głosił, że przyczyną kłopotów w Anglii był napływ towarów zagranicznych. Natomiast za prekursora merkantylizmu uważano Thomasa Muna żyjącego w latach 1571-1641. W rozprawie Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym z 1621 roku wskazał, że drenaż Anglii ze z metali szlachetnych przez spółkę w ostatecznym rozrachunku jest korzystny. Ponadto jako pierwszy zauważył znaczenie bilansu łącznego w wymianie handlowej ze wszystkimi państwami. Następnym z okresów był merkantylizm właściwy, który wiązał się z produkcją manufakturową i proeksportową. Mówi on o dodatnim bilansie handlowym oraz o tym, aby eksport przewyższał import.

Zgłębiając pojęcie merkantylizmu warto zauważyć, że rozwinął się on najwcześniej we Włoszech, a idee tego kierunku stały się popularne szczególnie w Portugalii i Hiszpanii. Kraje te odegrały ważną rolę w okresie odkryć geograficznych, zdobywając kolonie w Ameryce Południowej i Środkowej. Liczne wojny pomiędzy tymi krajami miały również na celu opanowanie szlaków morskich.

Odmiany merkantylizmu

Elżbieta I Tudor

Co więcej, warto zauważyć, że merkantylizm ma kilka odmian. Jedną z nich jest merkantylizm włoski. Rozwijał się on głównie w bogatych miastach takich jak m.in. Wenecja. Florencja i Genua. Bulioniści włoscy opowiadali się za zakazem wywozu kruszcu. Jednym z przeciwników tego poglądu był Antonio Serra. Sądził, że prawna regulacja kursu waluty jest błędna, gdyż decyduje o nim bilans realny wymiany handlowej. Warto wspomnieć, że Serra uważał, że produkcja rzemieślnicza jest ważniejsza od rolniczej. Według niego państwo powinno dążyć do utrzymania porządku w kraju, dbając o ludność i wysokie kwalifikacje kupców i rzemieślników.

Kolejną odmianą merkantylizmu jest merkantylizm angielski, który przybrał postać merkantylizmu handlowego. Jest on uważany za dojrzałą formę merkantylizmu. Rozwój tego zjawiska zaczyna się w drugiej połowie XVI wieku. Anglia, jako kraj zdobywający coraz większe wpływy w światowym handlu wdaje się w otwartą wojnę z Holandią. Warto zauważyć, że w funkcjonowaniu merkantylizmu angielskiego dużą rolę odgrywała Korona, która nadawała monopole i przywileje na produkowanie i sprzedawanie towarów na rynku zagranicznym i krajowym. Rozdawanie monopoli nastąpiło w drugiej połowie XVI wieku, w szczególności podczas panowania królowej Elżbiety I, u schyłku drugiej połowy XVI wieku. Ważnym dokumentem w historii angielskiego merkantylizmu skierowanym głównie przeciwko Holandii był Akt nawigacyjny Cromwella z 1651 roku, na mocy którego towary importowane z krajów pozaeuropejskich przywożone mogły być tylko przy użyciu statków angielskich. Akt też zabezpieczał handel międzynarodowy floty angielskiej. Głównym towarem, który wywożono była wełna. W zakładach przemysłowych pracowali wolni robotnicy angielscy co prowadziło to tego, że przy coraz lepszej wydajności robotników produkcja wzrastała. Akt nawigacyjnyy przestał obowiązywać dopiero w XIX wieku. Ostatnim merkantylistą angielskim był James Denham-Steuart.

Z kolei merkantylizm francuski miał charakter wytwórczy. Na początku XVI wieku politykę Franciszka I w tym kraju kontynuował Ludwik XII. Kładziono nacisk na rozwój górnictwa i żeglugi. Budowano mosty i drogi oraz ujednolicano prawo. Pod koniec XVI wieku merkantylizmem we Francji zajął się Henryk IV, którego minister skarbu starał się podźwignąć podupadłe rolnictwo osuszaniem bagien i regulacją rzek. Co więcej, prezes Generalnej Kontroli Handlu – Laffemas pomagał manufakturom i produkcji maszynowej oraz przyczyniał się do ograniczania importu i rozwoju eksportu. Szczytowym momentem dla merkantylizmu francuskiego była działalność Colberta za panowania króla Ludwika XIV. Kolbertyzm był oparty na polityce przemysłowej. Popierał głównie przemysł narodowy. Zajmował się także zakładanie spółek z udziałem państwowego kapitału. Poświęcał również uwagę budowie dróg i kanałów. Warto zauważyć, że ciężar uprzemysłowienia państwa spoczął na biednych rolnikach, którzy musieli płacić coraz większe podatki. Co więcej, zajęto się rozbudową manufaktur królewskich, których zadaniem było m.in. wspieranie wojsk królewskich. Ostatecznie merkantylizm we Francji w pełni nie osiągnął wszystkich swoich celów, ponieważ istniejąca „mentalność feudalna” hamowała rozwój tego zjawiska.

Inną odmianą merkantylizmu jest merkantylizm holenderski zwany handlowo-morskim, ponieważ władze tego państwa chciały się bogacić przy użyciu handlu międzynarodowego. W XVI wieku kraj ten stanowił potęgę morską w Europie. Jednym z reprezentantów holenderskiego merkantylizmu był Hugo Grocjusz, zwany również „ojcem” prawa międzynarodowego.

Kolejną odmianą merkantylizmu lokalnego był kameralizm, który rozwijał się w Niemczech i Austrii od XVII do XVIII wieku. Był on w dużej mierze dziedzictwem wojny trzydziestoletniej. Skupiał się przede wszystkim na zagadnieniach fiskalnych. Co ciekawe, idee kameralizmu były wykładane na austriackich i niemieckich uniwersytetach jako elementy statystyki, ekonomii, skarbowości i geografii gospodarczej. Głównym dążeniem tej odmiany merkantylizmu było utworzenie prawnych, ekonomicznych i politycznych podstaw finansów publicznych i administracji. Ponadto, zwolennicy kameralizmu pragnęli nie tylko utworzenia państwowych banków i manufaktur, lecz także ścisłej kontroli handlu, rzemiosła i rolnictwa. W świetle tego kierunku myśli ekonomicznej należało w pełni wykorzystać potencjał gospodarczy danego państwa, przy czym powinno się dążyć do osiągnięcia tak zwanej samowystarczalności gospodarczej. Ciekawe, kamera oznaczała urząd administracyjny działający na dworze władcy, zarządzający jego majątkiem i ściągający podatki, daniny. Jednym ze znanych kameralistów był Johan Joachim Becher, który utożsamiał zamożność kraju z dobrym rolnictwem i zasobami ludności. Ukazywał potrzebę regulacji życia gospodarczego przez urzędy podatkowe, kolegia handlowe, które miały się troszczyć o zatrudnienie wszystkich stanów społecznych. Natomiast szwagier Bechera Hornigk opracował program odbudowy potęgi państwa Habsburgów, który dotyczył przede wszystkim do ożywienie produkcji w miastach i rozwoju sił wytwórczych. W drugiej połowie XVIII wieku kameralistyka zaczęła przekształcać się w szkoły i prądy niemieckiego historyzmu.

Adam Smith

Kolejną odmianą merkantylizmu, którą warto poruszyć jest merkantylizm rosyjski. Jego rozwój był hamowany przez feudalizm. Znanym przedstawicielem   rosyjskiej doktryny ekonomicznej był Afanasija Ordin-Naszczokina. Dążył on przede wszystkim do rozwoju handlu, który miał doprowadzić do poprawy sytuacji gospodarczej i napełnienia się skarbca władcy. Co więcej, merkantylista ten popierał reglamentację handlu przez cara, udoskonalenie systemu cen rynkowych oraz z likwidacją przywilejów dla zagranicznych kupców. Według niego Rosja, jako państwo samowystarczalne powinno kłaść szczególny nacisk na organizację manufaktur metalurgicznych, szklanych i skórzanych. Natomiast kolejny rosyjski merkantylista Juraj Kriżanić (pionier panslawizmu) twierdził, że zagraniczni kupcy nie powinni otrzymać przywilejów oraz że należy tworzyć państwowe kompanie handlowe. W świetle jego rozważań władze miały zająć się organizacją potrzebnych rzemiosł, szczególnie tych związanych z wydobyciem kruszcu i rud metali. Co ciekawe, następny przedstawiciel doktryny Iwan Pososzkow opowiadał się m.in. za ograniczeniem samowoli ziemian i równym traktowaniem przed sądy wszystkich stanów społecznych. Za ubóstwo w Rosji winił brak rozwiniętego przemysłu oraz nadmierną eksploatację chłopstwa.

Podsumowując europejski merkantylizm według niektórych uczonych ponosił odpowiedzialność za wzrost różnych konfliktów międzynarodowych. Co więcej, wielu merkantylistów sądziło, że jeśli poziom handlu światowego jest wciąż taki sam, to jedynym sposobem powiększenia handlu danego kraju jest odebranie innym. Z podobnymi teoriami można łączyć niektóre konflikty m.in. francusko-holenderskie czy angielsko-holenderskie. Pomimo starań, jakie włożyli merkantyliści ich doktryna nie wytrzymała próby czasu. Co więcej, propagowana przez nich potrzeba ingerencji państwa została pokonana przez zasadę liberalizmu gospodarczego, której głównym przedstawicielem był Adam Smith. Co ciekawe, według Smitha merkantylizm tylko w interesie wąskiej grupy, do której należeli producenci, natomiast konsumenci byli coraz biedniejsi. Ponadto sądził, że obywatele danego kraju stanowią o jego bogactwie, a przez politykę merkantylistyczną obywatele tracą i pogrążają się w ubóstwie. Zwraca on uwagę, że „bogactwo kraju polega nie tylko na złocie i srebrze, ale na ziemi, domach i dobrach konsumpcyjnych wszelkiego rodzaju”.

Warto zwrócić uwagę, że w okresie merkantylizmu zajęto się formułowaniem poglądów dotyczących protekcjonizmu celnego. Stosunki handlowe coraz częściej opierały się na umowach międzynarodowych.

Bibliografia

Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa 1994.
Galbraith J. K., Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, Warszawa 1991.
Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 2007.