Mirosław Szumiło „Roman Zambrowski 1909-1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce”– recenzja

„Komuniści rządzili Polską Rzeczpospolitą Ludową”. Pod tym zdaniem może podpisać się każdy, kto posiada elementarną wiedzę o najnowszej historii Polski. Jednak szybko pojawiają się istotne pytania: właściwie, kim byli owi ludzie? Co to znaczyło, że ktoś był komunistą? Dlaczego w procesie socjalizacji ludzie wybierali akurat ten nurt ideowy? Z jakich rodzin się wywodzili? Jak funkcjonowali w swoim środowisku? Czy zawsze postępowali jak pryncypialni komuniści? Nie mieli wahań ideowych? Co i w jaki sposób wiązało ich z „Ojczyzną Światowego Proletariatu”?

Naturalnie pytań można zadać znacznie więcej i tak właśnie postąpił autor recenzowanej książki podczas pracy nad biografią Romana (Rachmila) Zambrowskiego.

Lekturę rozpoczynamy od Wstępu (s. 7-16), w którym autor prezentuje niebywale szeroką bazę źródłową. Szumile udało się dotrzeć do dokumentów przechowywanych w Rosji, na Białorusi i w wielu archiwach w Polsce (łącznie czternaście różnych archiwów). Rozmowy z synami Zambrowskiego dostarczyły wielu nieznanych dotąd informacji. Warto podkreślić, iż autor dotarł do niepublikowanych wspomnień bohatera książki, które przechowywane są w archiwum rodzinnym Zambrowskiego.

Celem lubelskiego historyka jest „przedstawienie i przeanalizowanie przebiegu kariery oraz postaw politycznych Romana Zambrowskiego„ (s. 9). W związku z tym, że mamy do czynienia z biografią pretekstową tj. obrazującą poprzez bohatera epokę i zbiorowość, w której funkcjonował, autor postawił przed sobą kolejne zadania. Są nimi: ”próba przedstawienia zarysu dziejów elity komunistycznej, sprawującej władzę w Polsce od 1944 r. do końca lat sześćdziesiątych„ (s. 9), „przedstawienie kariery życiowej Zambrowskiego na tle losów jego towarzyszy z KZMP” (s. 10), analiza „ich akcesu [młodzieży żydowskiej] do ruchu komunistycznego, warunki odbywania kary [przez komunistów] w polskich więzieniach i rozwiązania KPP” (s. 10), prezentacja sytuacji życiowej i zachowań komunistów po ataku ZSRR na Polskę 17 września oraz ich losy wojenne.

Książka ma układ chronologiczny (poza rozdz. IV) i składa się z siedmiu przedstawionych poniżej rozdziałów. W pierwszym rozdziale – Początki drogi życiowej – autor charakteryzuje środowisko rodzinne i społeczne swojego bohatera. Czytelnik dowie się z niego jak przebiegał akces Zambrowskiego do ruchu komunistycznego. Możemy także przeczytać, jak młody Żyd został ateistą, oraz jak za pośrednictwem niewielkiego kręgu rówieśników zaczął fascynować się komunizmem. Autor porusza również problemy związane z biedą, poniżeniem i alienacją wielu polskich Żydów zamieszkujących II RP. Z ustaleń autora wynika, że zła sytuacja życiowa miała wielkie znaczenie przy dokonywaniu wyborów ideowych dojrzewającego Rachmila. Mirosław Szumiło dostrzegł również, że wraz z narastającą fascynacją ideologią komunistyczną Zambrowski dystansował się od swojego dziedzictwa kulturowego (rodziny, religii, obyczajów i języka) (s. 17-66).

Drugi rozdział – Zawodowy rewolucjonista 1929-1939 – stanowi opis kariery początkującego rewolucjonisty. Autor umożliwił czytelnikowi prześledzenie kolejnych etapów „wtajemniczenia w komunizm” młodego Zambrowskiego. Dla niego bardzo ważny okazał się wyjazd do Międzynarodowej Szkoły Leninowskiej w Moskwie (1929 r.). Doświadczenie to  miało fundamentalne znaczenie. Zambrowski, jako absolwent tej szkoły Kominternu zaczął pełnić funkcje kierownicze w KZMP. Został „zawodowym komunistą” tzw. funkiem i nie potrafił już obrać innej drogi. Dla niego komunizm, partia i towarzysze stali się sensem życia. Autor wyjaśnił także jak wielkie znaczenie formacyjne dla komunistów miały „pobyty” w więzieniach tzw. „uniwersytetach komunizmu” (s. 67-121).

Trzeci rozdział – Wojenne losy 1939-1944 – przybliża losy polskich komunistów po 17 września. Funkcjonowanie, już bez wymordowanych przez NKWD w latach 30. liderów partyjnych, dla wielu z nich było poważnym wyzwaniem. Na szczęście dla nich początkowa nieufność ze strony władz WKP(b) ulegała zmianie. Od czerwca 1940 r. (upadek Francji) Stalin potrzebował polskich komunistów w spodziewanej wojnie z Niemcami. Autor poświęcił sporo opisowi starań jakie podejmowali byli członkowie KPP o ponowne przyjęcie do WKP(b). Zambrowski (członek WKP(b) w latach 1926-1938) jak wielu innych podjął takie wysiłki, jednak spełzły one na niczym. Autor wykazał również jak istotna dla polskich komunistów była służba w 1 Armii Wojska Polskiego w ZSRR. W niemałej mierze z niej rekrutowało się późniejsze kierownictwo partyjno – państwowe Polski. Sam Zambrowski, uczestnik bitwy pod Lenino, szybko awansował w korpusie oficerów Wydziału Polityczno – Wychowawczego (wcześniej Oświatowego). W lutym 1944 r. został pełnomocnikiem Centralnego Biura Komunistów Polski w 1 Korpusie Wojska Polskiego. We wrześniu 1944 r. został skierowany do pracy w KC PPR w Lublinie (zdemobilizowany jako pułkownik w październiku 1945 r.).

W rozdziale tym autor przybliżył również warunki w jakich swoje życie osobiste prowadzili polscy komuniści w czasie pobytu na terytorium ZSRR (s. 122-152).

Rozdział czwarty - Budowniczy Polski Ludowej 1944-1948 – odnosi się do działalności Zambrowskiego na stanowisku kierownika Wydziału Organizacyjnego KC PPR, członka BP KC PPR i kierownika Sekretariatu KC. Wiele miejsca poświęcono zagadnieniom rozbudowy tzw. aparatu partyjnego, masowości PPR, walki z PSL, reformie rolnej, kontroli (de facto sterowania) „ugrupowań sojuszniczych”, kampanii przed referendum (1946 r.) i wyborami do Sejmu (1947 r.). Dla całej pracy bardzo ważne są strony poświęcone okresowi, gdy na czele Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym stał Zambrowski (1945-1954 r.). Jej trzyosobowe zespoły obdarzono mocą orzekania kar takich jak, wysłanie do obozu pracy, przepadek mienia czy też gigantyczne, rujnujące ukaranych grzywny pieniężne. Łącznie kierowana przez niego instytucja ukarała w różny sposób około 460 000 ludzi.

Warto odnotować, że Zambrowski, jak wielu innych jego towarzyszy, pełnił jednocześnie funkcje w partii i w aparacie państwowym. Był posłem na Sejm, wicemarszałkiem i członkiem Rady Państwa. Autor dowiódł, że Zambrowski w latach 40. i 50. należał do wąskiej elity władzy i był współodpowiedzialny za stalinowski terror w Polsce (s. 153-225).

Piąty rozdział – W ekipie Bieruta 1948-1956 – stanowi opis zaangażowania Zambrowskiego w ostre walki personalne, do jakich dochodziło w czasie zwalczania „odchylenia prawicowo – nacjonalistycznego” w PZPR (1948 r.). Dowiemy się z niego jaką rolę spełnił Zambrowski przy usunięciu „Wiesława” z funkcji sekretarza generalnego partii oraz jak odnajdywał się w ramach ekipy Bolesława Bieruta. Bardzo ciekawy jest podrozdział poświęcony tzw. życiu codziennemu decydentów PZPR. Autor wykazał, iż Zambrowski zasiadając na „partyjnym Olimpie” stał się bogatym człowiekiem. Masy robotników - w imieniu których współrządził krajem - oglądał co najwyżej przez okna służbowych aut (s. 226-320).

Rozdział przedostatni i– Przywódca „puławian” 1956-1964 – stanowi m.in. opis przebiegu „Polskiego Października”. Autor ukazał rolę, jaką odgrywał jego bohater przy powrocie do władzy „Wiesława”. Zambrowski, pomimo stale obecnych trudności zdrowotnych, był bardzo aktywnym „graczem”. Stojąc na czele wewnątrzpartyjnej frakcji „puławian” toczył walkę o władzę w PZPR z grupą „natolińczyków”. W jej rezultacie Zambrowski został zmuszony w roku 1963 do odejścia z BP KC PZRP. Był to kres jego aktywnego politycznie życia i jednocześnie początek inwigilacji przez Służbę Bezpieczeństwa (s. 321-450).

Siódmy rozdział – Bankrut polityczny – stanowi opis przebiegu i uwarunkowań nagonki „antysyjonistycznej”. Władysław Gomułka i partyjni propagandyści obarczali Zambrowskiego odpowiedzialnością za skutki okresu „błędów i wypaczeń”. Jak zauważa autor: ”W 1968 r. Antoni [syn] i Roman Zambrowski zostali wbrew własnej woli i zupełnie bezpodstawnie uwikłani w sprawę rzekomej inspiracji protestów studenckich zapoczątkowanych słynnym wiecem 8 marca na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego”. Zaczęła się „nagonka” na Zambrowskiego, która doprowadziła do wyrzucenia go z PZPR (10 III 1968 r.) i zwolnienia z pracy (18 III 1968 r.). Roman Zambrowski przekonał się wówczas na własnej skórze jak może być wykorzystywane nieograniczone władztwo „Przewodniej Siły Narodu”. Po tych wydarzeniach bohater książki przeszedł na przymusową emeryturę. Autor dostrzegł również, że lata 1968-1977 to czas ewolucji poglądów „komunisty emeryta”. Boleśnie dotknięty działaniami frakcji „partyzantów” przez dłuższy czas nie przejawiał żadnej działalności publicznej. Były członek KPP, WKP(b) i PZPR odczuwał, że wielka idea, której służył od piętnastego roku życia przyniosła tyle rozczarowań jemu, jego rodzinie i bardzo wielu Polakom. Jednak pomimo dostrzegania negatywnych zjawisk w życiu społecznym PRL nigdy nie zdobył się na odwrócenie od komunizmu. Autor jednoznacznie stwierdza, że Zambrowski: „Do końca życia pozostał „wierzącym” komunistą, w pełni przekonanym o generalnej słuszności idei, której służył przez 53 lata” (s. 451-476).

Za duży atut książki uznaję podejście autora do osoby bohatera. Posługuje się wyważonym językiem, zręcznie operując slangiem partyjnym i stara się zrozumieć przyczyny wyboru ideowego swojego bohatera. Jest daleki od prezentyzmu. Wydaje się, że kontakty osobiste z rodziną Zambrowskiego (szczególnie z synem Antonim) nie wpłynęły na jego postawę badawczą. Nie stępiły jego krytycznego podejścia do uzyskiwanych tą drogą informacji. Jednocześnie – co ważne - autor nie uchylił się od jednoznacznego podsumowania kariery politycznej Zambrowskiego stwierdzając, iż: „W bilansie jego [Zambrowskiego] dokonań zdecydowanie przeważają jednak ciemne karty” (s. 484).

Recenzent powinien umieć zadawać sobie pytania o ewentualne słabsze strony omawianej publikacji. W mojej ocenie nie ma w „Romanie Zambrowskim 1909-1977” potknięć, które znacząco zaniżałby wartość książki. To, co może lekko przeszkadzać mniej cierpliwemu czytelnikowi, to ogrom szczegółów, które w pewnych partiach spowalniają narrację. Rozumiem jednak, że zabieg ten był pomocny autorowi w dokładnym zaprezentowaniu drogi życiowej Zambrowskiego.

Uważam, że czytelnicy otrzymali do rąk bardzo dobrą książkę. Mirosław Szumiło udzielił w sposób satysfakcjonujący odpowiedzi na przedstawione powyżej pytania badawcze i równolegle zadał kilka innych, które mogą stać się inspiracją do badań dla innych historyków. Dzięki tej książce autor zabiera głos w kilku ważnych polemikach historycznych i „odkrywa” Romana Zambrowskiego przed miłośnikami dziejów Polski.

Plus minus:

Na plus:

+ reprezentatywna baza źródłowa

+ bogaty materiał ikonograficzny

+ szerokie tło historyczne, ujmowanie ruchu komunistycznego w aspekcie międzynarodowym

+ zaprezentowanie realiów politycznych i społecznych epoki

+ opis sposobu inwigilacji byłych członków elity partyjnej przy użyciu Służby Bezpieczeństwa

Na minus:

- cena oraz sposób dystrybucji

Tytuł: Roman Zambrowski 1909-1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce

Autor: Mirosław Szumiło

Data wydania: 2014

Wydawca: Instytut Pamięci Narodowej (Centralny Projekt Badawczy IPN: struktury i działalność PZPR)

ISBN: 978-83-7629-621-0

Stron: 527 + 16 stron ikonografii

Oprawa: twarda

Cena: około 50 zł

Ocena recenzenta: 10/10