Antologia polskich chirurgów

Chirurgia (gr. cheir − ręka, ergon – czyn) to dział medycyny zajmujący się leczeniem operacyjnym. W całej Europie, a więc także w Polsce, zakres działań chirurgów do końca XVIII w. ograniczał się do zabiegu upuszczania krwi, nastawiania złamanych kończyn oraz nacinania ropni. Procedury te wykonywały osoby, zwane cyrulikami, nie posiadające przygotowania teoretycznego, za to działały w oparciu o nabyte w toku pracy praktyczne doświadczenie. Cyrulicy zjednoczeni byli w cechach, które to nadawały stosowne dokumenty zawodowe. Ówcześnie chirurgia nie była uznawana za dziedzinę medyczną, co wiązało się z brakiem specjalizacji zabiegowych w nauczaniu uniwersyteckim. Uznawano za niegodne, żeby lekarz wykonywał jakiekolwiek czynności naruszające ciągłość powłok ciała. Dopiero przełom XVIII i XIX w., dzięki reformie Hugona Kołłątaja, przyniósł rewolucję w systemie medycznego szkolnictwa wyższego. Utworzono pierwszą katedrę i klinikę chirurgii na Wydziale Lekarskim Akademii Krakowskiej.

Lekcja anatomii doktora Tulpa

Na jej czele stanął Rafał Józef Czerwiakowski (1743-1816), uznany za ojca polskiej chirurgii. Urodził się w 1743 r. pod Pińskiem na Polesiu, gdzie pobierał pierwszą naukę w szkole pijarów, co skłoniło go do przyjęcia ślubów zakonnych. Praca w aptece klasztornej zainspirowała go do zdobycia medycznego wykształcenia. Rozpoczął więc studia lekarskie w Rzymie w 1771 r. Po ich ukończeniu w 1776 r., praktykował w Szpitalu św. Ducha w Rzymie, jednocześnie dokształcając się w ościennych ośrodkach medycznych. W 1779 r. dzięki staraniom H. Kołłątaja otrzymał tytuł profesora chirurgii i położnictwa, a w 1782 r. anatomii. 16 września tego samego roku, wygłaszając wykład pt. Wywód o narzędziach cyrulickich, zapoczątkował istnienie pierwszej katedry chirurgii na ziemiach ówczesnej Rzeczpospolitej. Klinika uniwersytecka znajdowała się w jezuickim budynku Kolegium św. Barbary przy Małym Rynku w Krakowie i była częścią pierwszego szpitala akademickiego na ziemiach polskich. Niedługo potem została przeniesiona do Szpitala św. Łazarza na ul. Wesołej, skąd ostatecznie, po wielu konfliktach z ss. Miłosierdzia, klinika zmieniła adres na Kopernika 7 (aktualnie znajduje się tam Katedra Biochemii).  Początki działalności zapisały się jako ciągłe staranie o miejsca do prowadzenia ćwiczeń i wykładów, a także donację ludzkich ciał do celów dydaktycznych. Czerwiakowski wprowadził do sylabusu akademickiego sekcję zwłok, a chcąc wyjść z nauką medyczną do szerszego odbiorcy, organizował publiczne autopsje w tzw. Theatrum Anatomicum. Informacja o każdorazowym krojeniu trupów szybkorozchodziła się po mieście, co zawsze nakłaniało entuzjastów do wzięcia udziału w sekcji, a krytyków do ataku na Czerwiakowskiego. Przez pewien czas musiał nawet przemieszczać się w asyście straży miejskiej, aż opadły negatywne emocje.

Powrót z Rzymu i początek praktyki lekarskiej w Krakowie wiązały się z samowolnym wyrzeknięciem się ślubów zakonnych. Ciężko było pogodzić obowiązki ginekologa - położnika z życiem mnicha. W dodatku Czerwiakowski zakochał się w Helenie Katerlowej, z którą wziął ślub dopiero po interwencji Hugona Kołłątaja i ówczesnego prymasa Polski u papieża. Miał dwóch synów (był też dwukrotnie żonaty), a jeden z nich, Napoleon Ignacy Czerwiakowski był również lekarzem, a także profesorem i późniejszym rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Rafał Józef Czerwiakowski

Rafał Czerwiakowski w swojej pracy akademickiej szczególnie skupił się na praktycznej stronie zagadnień chirurgicznych, z dużym naciskiem na tematykę związaną z problemem uśmierzania bólu nie tylko podczas zabiegów na sali, ale także na polu bitwy. Jego praca pt. Chirurgia praktyczna, jak sugeruje pierwszy rozdział zatytułowany Ogólne powinności chirurga, który przy rannych zachować ma się, zaadresowana jest do lekarzy wojskowych, którzy muszą być przygotowani na pracę w różnych warunkach. Wnikliwie opisuje tam zachowanie medyka na polu walki (rannych będzie tak wiele, że zapasu leków nie wystarczy dla wszystkich), podkreślając ludzkie podejście do rannych żołnierzy, co może również wpłynąć na późniejsze odczuwanie dolegliwości.Sam w czasie powstania kościuszkowskiego sprawował funkcję naczelnego chirurga wojska polskiego. W swoim dziele pt.  Dyssertacya o szlachetności, potrzebie i użyciu chirurgii poruszył sprawy związane z etyką zawodową chirurga, omawiając warunki pracy i podejście do niej dobrego operatora. Jego największe dzieło to sześciotomowy, pierwszy polski podręcznik chirurgii pt. Narząd opatrzenia chirurgicznego, który stał się podstawową pozycją dla ówczesnych młodych medyków. Czerwiakowski wprowadził do powszechnego użycia nowy przyrząd chirurgiczny, a mianowicie gnips (nóż zakończony kulą) służący do rozcinania ran. Obok sprawowania funkcji uczelnianej, jego zasługi na polu operacyjnym i niezaprzeczalne osiągnięcia  naukowe pozwoliły mu podjąć (w 1785 r.) stanowisko nadwornego lekarza króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był organizatorem oddziału porodowego w szpitalu klinicznym, a także zapoczątkował szkolenia położnicze dla akuszerek odbierających porody w domach rodzących. Był przeciwny odbieraniu porodów przez nieprzeszkolone kobiety. W czasie pobytu w Krakowie mieszkał w kamienicy Pod wiewiórką na ul Floriańskiej. Tam też zmarł w 1816 r., a na fasadzie domu znajduje się tablica upamiętniająca jego osobę.

Aleksander Le Brun

Aleksander Le Brun (1803-1868) w swojej pracy zawodowej związany był z Warszawą, gdzie się także urodził. Studia lekarskie ukończył na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, po czym zdobył tytuł doktora medycyny na Sorbonie, na podstawie dysertacji „O kołtunie polskim”. Po powrocie z paryskiego stażu został lekarzem ordynującym w Szpitalu Dzieciątka Jezus, a w 1840 r. został naczelnikiem tej placówki, przekształcając ją z zakładu dobroczynnego na lecznicę. Wiązało się to ze zmianą modelu pracy – ówcześnie lekarze odwiedzali szpitale raz na kilka dni, zostawiając opiekę nad chorymi siostrom zakonnym. Le Brun wprowadził codzienne wizyty oraz obowiązek prowadzenia raportów o aktualnym stanie zdrowia, co było następnie trzymane w przyszpitalnym archiwum. Zapoczątkował także stałe, nocne dyżury pielęgniarskie. W tym samym roku odbył drugą podróż po Europie, obserwując organizację szpitali, klinik chirurgicznych, przytułków, a nawet zakładów pogrzebowych.  Swoje przemyślenia zawarł w publikacji pt. Wspomnienia lekarskie z podróżny odbytej do Niemiec i Francyi.  W 1860 r. stał się profesorem chirurgii oraz kierownikiem Kliniki Chirurgicznej c. k. Akademii Medyko-Chirurgicznej, a od 1860 r. pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego Szkoły Głównej w Warszawie. Le Brun był pionierem nowoczesnej chirurgii na ziemi warszawskiej. Jako pierwszy zaprzestał wykonywania zabiegów na salach chorych, za to stworzył osobną salę operacyjną z dobudowanymi salami pooperacyjnymi. 11 grudnia 1847 r. pierwszy raz w Polsce  zastosował znieczulenie chloroformem przed operacją czyraka mnogiego. Wcześniej wprowadził do praktyki anestezję eterem. Jako pierwszy wprowadził także technikę kruszenia kamieni w pęcherzu moczowym w trakcie operacji. Interesował się leczeniem złamań kończyn, stosując początkowo bandaże nasączone krochmalem, a w późniejszym czasie znane do dziś opatrunki gipsowe. W pracy akademickiej podkreślał znaczenie doświadczenia w pracy chirurga, nie bagatelizując dokonań innych: Niech więc praktyczne obcowanie z chorymi i tego studentów naszych nauczy, że główny cel nauki lekarskiej jest praktyczny; głównem jej zadaniem jest leczenie chorych i przyniesienie ulgi w ich cierpieniach, i że dochodzimy do tego nie tylko teoretycznemi wiadomościami, lecz nadto doświadczeniem w praktyce nabytem, na którem dopiero teoria opierać się powinna.

Ludwik Bierkowski

            Kolejnym wielkim polskim chirurgiem był Ludwik Bierkowski (1801-1860). Urodził się w Poznaniu, a studia medyczne podjął na Uniwersytecie w Berlinie. Już w ich trakcie pokazał ponadprzeciętne umiejętności w nauce podstawowej dla chirurgii, czyli anatomii, opracowując 20 tablic anatomicznych z wyjaśnieniami, a następnie dwutomowy atlas anatomiczno-chirurgiczny zawierający wskazówki do prezentowanych zabiegów. Studiował także w Jenie i Lipsku.  W 1830 r. zaproponowano mu pracę w Klinice Chirurgii w Krakowie, jednak wkrótce potem wyjechał do Warszawy by walczyć w powstaniu listopadowym. Został mianowany kierownikiem wojskowego lazaretu, a za militarną posługę został odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtutti Militari. Przychodząc do kliniki, zastał tam 8 łóżek chirurgicznych i 4 położnicze. Walcząc z biurokracją i problemami materialnymi, doposażył oddział potrzebnym instrumentarium, umożliwiając efektywne kształcenie studentów. Założył również ambulatorium dla ubogich pacjentów utrzymywane z datków. W blisko 29-letniej posłudze akademickiej, wykształcił rzeszę przyszłych polskich lekarzy. Początkowo zajmował się wykładami z  chirurgii, położnictwa, okulistyki i wenerologii, a w późniejszym czasie już tylko chirurgii i wenerologii. W tej ostatniej pozostawił wiele recept, stosowanych do dziś.

W swojej pracy starał się łączyć nowoczesność z tradycją. Jako pierwszy w Polsce przeprowadził operację w znieczuleniu eterowym (8.02.1847.) zaledwie cztery  miesiące od pierwszej próby wykonanej przez bostońskiego stomatologa Williama Mortona. Otworzyło to nowe drzwi w chirurgii, pozwalając uniknąć cierpienia pacjentów i dając możliwość udoskonalania technik operacyjnych. Zasługą Bierkowskiego było także wprowadzenie waty do opatrywania ran, w miejsce wcześniej stosowanych szarpi. Doświadczenie to przeniósł do praktyki klinicznej z wcześniejszej  praktyki na polu walki. Zapoczątkował również pierwsze działania w kierunki rozwoju ortopedii w Krakowie, a stawiając w postawie lekarskiej na profilaktykę, był jednym z założycieli szkoły gimnastycznej. Ze swoich licznych wyjazdów naukowych przywoził preparaty, tworząc podwaliny do przyszłego pierwszego w Polsce muzeum anatomopatologicznego. Ludwik Bierkowski był redaktorem pierwszego czasopisma chirurgicznego w Krakowie, wydając Rocznik obejmujący zdanie sprawy z czynności Kliniki Chirurgicznej i Położniczej Uniwersytetu Jagiellońskiego  (Kraków 1832–1834).  W opublikowanym w 1852 r. biuletynie krakowskiego Rocznika Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim złączonego zawarł obszerną rozprawę O leczeniu wrzodów...1, w której przedstawił zagadnienie owrzodzeń podudzi jako problemu medycznego o zakresie ogólnospołecznym. Ilość osób hospitalizowanych z tego powodu wynosiła w ciągu 21 lat pracy około 25 % wszystkich pacjentów.  Było to przyczyną szczególnego zainteresowania się tym obszarem chirurgii i opisem w ww. dziele różnych, dzisiaj często już archaicznych sposobów leczenia wrzodów. Ludwik Bierkowski był także zapalonym taternikiem i sporządził jedne z pierwszych pomiarów głębokości jeziora Morskie Oko.

Julian Kosiński

Julian Kosiński (1833- 1914), urodzony w Iwoniszkach na terenie dzisiejszej Litwy, był absolwentem Akademii Wojskowo-Lekarskiej w Petersburgu. Prywatnie pochodził z rodziny szlacheckiej legitymującej się herbem Rawicz. W swojej pracy zawodowej związany był z Warszawą. W pierwszej kolejności ordynował Oddziałem Chirurgicznym Szpitala Ujazdowskiego, a w 1869 r. został profesorem Katedry i Kliniki Chirurgii Operacyjnej (istniała także Katedra Chirurgii Teoretycznej) Szkoły Głównej, przemianowanej później na Cesarski Uniwersytet Warszawski. Kosiński był pionierem, nowoczesnej na ówczesne czasy, chirurgii w Polsce. Jako pierwszy na ziemiach Rzeczpospolitej i jeden z pierwszych w Europie wykonał całkowitą laryngektomię w uśpieniu dotchawiczym (1877), wyćwiczył  technikę operacji usunięcia nerki, jako pierwszy Polak dokonując udanej splenektomii (resekcji śledziony). Zasłużył się także jako pionier operowania górnej części przełyku, w celu ewakuacji ciała obcego. Był on wówczas rejonem prawie niedostępnym dla operatorów, bowiem otwarcie klatki piersiowej wiązało się z wystąpieniem śmiertelnej dla pacjentów odmy opłucnowej. Specjalizował się więc w operacjach przewodu pokarmowego, wykonując też jako pierwszy cholecystektomię (usunięcie pęcherzyka żółciowego) i resekcję jelita.

Kosiński wprowadził opatrunki przygotowywane w oparciu o metody Listera. Dzięki temu udało się zmniejszyć ilość operacji powikłanych różą, ropowicą czy też martwicą, co znacząco poprawiło statystyki oddziału chirurgicznego. Był to, obok znieczulenia ogólnego, jeden z kamieni milowych w rozwoju tej dziedziny.  Dzięki niebywałej, jak na swoje czasy technice operowania, Kosiński starał się jak najbardziej skrócić czas, w którym pacjent znajdował się w stanie znieczulenia eterowego lub chloroformowego. Zapobiegał dzięki temu skutkom ubocznym powstałym w wyniku użycia tego niedoskonałego środka. Było to drugim czynnikiem budującym renomę jego placówki. W swojej pracy akademickiej był bardzo szanowanym wykładowcą, a w świadomości studentów zapisał się dzięki negacji podejścia chirurga opisanego słowami zrobiłem Ci operację, niech Bóg Cię leczy. Forował za to holistyczne podejście do pracy chirurga, co zawarł w cytacie zrobiłem Ci operację, a teraz będę Cię leczył. Z analizy historii chorób i odsetka ewentualnych pełnych wyleczeń, jako pierwszy doszedł do aktualnego, aż po dzisiejsze czasy wniosku, że czynnikiem zwiększającym przeżywalność chorego na nowotwór jest wczesna operacja.

Tematyka dotycząca polskich przedstawicieli chirurgii jest obszerna i warto się nią zainteresować, szczególnie w obliczu współczesnych osiągnięć odnotowanych w skali światowej (pierwszy przeszczep twarzy Marii Siemienow).

Bibliografia:

1. Noszczyk W., Zarys dziejów chirurgii polskiej, Warszawa 2013.
2. Briotet J., Ojciec polskiej chirurgii, [w] „Świat lekarza”, nr 4, 2009.
3. Turos M, ‚…,na trzeźwo…” czy jednak ze znieczuleniem. Zwalczanie bólu według R. J. Czerwiakowskiego [w] „Arsenał. Stowarzyszenie pułków polskich 1717-1831„. Biuletyn”.
4. Durakiewicz M., Aleksander Antoni Le Brun (1803–1868) [w] Acta Angiol. Wyd. 13, Nr 4, s. 180–184.
5. Durakiewicz M., Ludwik Józef Bierkowski (1801–1860) oraz jego rozprawa z 1852 roku:„O leczeniu wrzodów…” [w] Acta Angiol. Wyd. 15, Nr 1, s. 32-38.
6. Talewski R.,  Ludwik Bierkowski (1801-1860), pierwszy polski lekarz-taternik [w] Arch. Hist. Med. nr 4, 1979.

1. O leczeniu wrzodów długotrwałych, zadawnionych, za pomocą środków i sposobów szczególnych, na samem tylko doświadczeniu opartych, mianowicie za pomocą wody ciepłej i zimnej. Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Uniw. Jagiell. złączonego. [↩]