Zarys polityki wewnętrznej Związku Sowieckiego do 1938 roku (część 2)

Polityka gospodarcza

W latach wojny domowej gospodarka Rosji przeżywała głęboki kryzys na skutek nieefektywnego zarządzania przez bolszewików. Inflacja osiągnęła gigantyczne rozmiary. Władze starały się narzucić bezwzględne metody regulowania gospodarki. Wprowadzono obowiązek pracy, rekwizycje dóbr, limitowy rozdział dóbr i inne obciążenia dla społeczeństwa. Spowodowało to klęskę głodu, co zmusiło Lenina do poproszenia o pomoc z zagranicy1.

Bolszewicki plakat propagandowy

Stało się oczywiste, że taka polityka prowadzi do katastrofy. Lenin musiał odłożyć koncept budowania komunizmu i zrealizować nowy plan. Wiosną 1921 roku rozpoczęto reformy. Wprowadzono Nową Ekonomiczną Politykę. Nastąpiła liberalizacja gospodarki. Zezwolono na powstanie drobnokapitalistycznych przedsiębiorstw oraz rozwój prywatnego handlu i usług. Zniesiono przymus pracy, a związki zawodowe uzyskały względną niezależność. Rekwizycje żywnościowe zamieniono na podatek. Dokonano reformy systemu pieniężnego2. Pierwsze trzy lata NEP-u dawały pozytywne rezultaty. W gospodarce dominowała prywatna inicjatywa, wytwarzając ponad 50% dochodu narodowego. Rolnictwo było niemal całkowicie sprywatyzowane. W gestii rządu pozostał tylko wielki przemysł, system bankowy i handel zagraniczny, co dawało kontrolę nad krajową gospodarką3. Jednakże żaden konkretny plan NEP-u nie istniał. Zarządzenia wprowadzano chaotycznie i niekonsekwentnie. Sowieci na wiele towarów ustanawiali stałe ceny, co prowadziło do znikania ich z rynku4. NEP był w systemie bolszewickim obcym ciałem, stwarzającym szereg dylematów doktrynalnych. Ożywienie ekonomiczne w miarę upływu czasu zwalniało. Przedsiębiorcy mieli świadomość, że obecna polityka jest tylko chwilowym rozwiązaniem ze strony władzy sowieckiej. Dlatego ich zyski nie szły na długoplanowe inwestycje, a jedynie na bieżącą konsumpcję5. Od 1925 roku bolszewicy zaczęli zmieniać swoją politykę. Uświadomili sobie, że nie są w stanie kontrolować postępującej „anarchii„ rynku, a zwłaszcza niezależności chłopów i przedsiębiorców. Przyczyną były także ogromne różnice cen w rolnictwie i przemyśle. Chłopi nie chcieli sprzedawać swoich produktów do miasta po bardzo niskich cenach, w porównaniu do cen wyrobów przemysłowych. W grudniu 1925 roku rozpoczęto opracowywanie nowego rozwoju przyszłej gospodarki centralnie sterowanej. W grudniu 1927 roku uchwalono pięcioletni plan uprzemysłowienia kraju, który wszedł w życie dwa lata później. Odtąd poszczególne gałęzie sowieckiego przemysłu zostały podporządkowane odpowiednim wydziałom Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej. Zlikwidowano niezależność rolnictwa i rozpoczęto przymusową kolektywizację. NEP zakończył swój ”żywot”6.

Józef Stalin

W listopadzie 1929 roku Stalin ogłosił odejście od NEP-u i szybką transformację Związku Sowieckiego w „kraj metalu”7. Szybkiej industrializacji miała towarzyszyć kolektywizacja rolnictwa, którą rozpoczęto w 1930 roku8. Gwałtowne i siłowe przeprowadzenie tego procesu zmusiło chłopów do stawienia oporu. Często jedynym uzbrojeniem mogły być kosy, widły i siekiery, które nie dawały żadnych szans w walce z wojskiem i aparatem bezpieczeństwa. OGPU szybko rozbijało oddziały „kułaków i kontrrewolucjonistów”. Już w 1930 roku miało miejsce 13 tysięcy chłopskich wystąpień, w których brało udział ponad 2,5 mln osób9. Do lutego tego roku do kołchozów przystąpiło już 60% gospodarstw rolnych. Ostatecznie w 1937 roku rolnictwo indywidualne przestało istnieć. Kolektywizacja spowodowała spustoszenie na wsi. Pozbycie się bardziej zaradnych chłopów jako kułaków spowodowało, że pracą w sowchozach10i kołchozach zajmowali się ludzie nie mający motywacji do pracy. Obciążanie wsi obowiązkowymi dostawami żywności do miast oraz próba mechanizacji przy braku do tego warunków i odpowiedniej ilości sprzętu spowodowały spadek produkcji rolnej. W latach 1928–1932 wydajność upraw zmniejszyła się o 10%, a hodowla zwierząt spadła o 50%, natomiast wysokość obowiązkowych kontyngentów wynosiła aż 40% całej produkcji gospodarstwa. Nastał głód. Najcięższa sytuacja miała miejsce na Ukrainie, północnym Kaukazie i Nadwołżu11. Industrializacja, prowadzona równolegle z kolektywizacją rolnictwa i dalej po jej zakończeniu12, przynosiła efekty, ale postęp nie był wszechstronny. Tylko niektóre sektory przemysłu osiągnęły większość założonych celów. Poza tym ilość produkcji wzięła górę nad jej jakością. Największy wzrost zanotowano w wydobyciu węgla i pozyskiwaniu stali13. Pierwszy plan pięcioletni zakończył się odgórną decyzją Stalina po czterech latach w 1932 roku. Uznał on bowiem, iż zamierzone cele zostały zrealizowane. Sowiecka gospodarka nastawiona była głównie na realizację gigantycznych przedsięwzięć. W tym czasie zaczęto budowę nowego miasta przemysłowego – Magnitogorska, wznoszono hydroelektrownie oraz budowano nowe koleje żelazne. Niektóre projekty okazały się niepowodzeniem, np. Kanał Białomorski14. Należy pamiętać, że industrializacja była realizowana kosztem wsi (obowiązkowe dostawy produktów rolnych do miast) oraz przez pracę milionów więźniów łagrów, którzy pracowali ponad siły za głodowe racje żywnościowe15.

Polityka wobec społeczeństwa

Józef Stalin i Wiaczesław Mołotow

Komuniści, sięgając po władzę, głosili hasła demokratyzacji życia i rozwoju organów przedstawicielskich. Pierwsze kroki po objęciu rządów zdawały się to potwierdzać. Miały się odbyć wolne wybory, a Lenin i jego współpracownicy zapowiadali, że uszanują wolę obywateli nawet w przypadku porażki. Wyniki głosowania faktycznie okazały się klęską dla bolszewików. Ci zdecydowali, że nie oddadzą władzy i siłą rozpędzili pierwsze Zgromadzenie Ustawodawcze16. Od tamtej chwili głównym zadaniem stało się wyeliminowanie wszystkich tych, którzy nie podzielali poglądów Lenina i partii. Zwycięska wojna domowa przypieczętowała rządy komunistów, aczkolwiek plany o szybkim skomunizowaniu społeczeństwa rosyjskiego oraz ekspansji rewolucji musiały ulec zmianie. Lenin chciał pozbyć się pozostałości z czasów carskich, np. ogromnej biurokratyzacji. Jednak działania w tym kierunku dały rezultaty odwrotne17. Duży wpływ miała na to jego chęć do sprawowania kontroli nad wszystkimi dziedzinami życia, do czego potrzebna była masa nowych urzędników. Załatwienie jakiejkolwiek sprawy w urzędzie trwało bardzo długo, gdyż wymagano wielu dokumentów i pieczątek nawet do takich zwyczajnych spraw jak przejazd koleją18.

Za rządów Stalina zmieniła się nie tylko wieś, ale również ośrodki miejskie. Nastąpił gwałtowny napływ ludności do miast19. Migracje te były spowodowane trudną sytuacją na wsi i poszukiwaniem zarobku gdzie indziej. Sprzyjała temu industrializacja podjęta w 1929 roku. Liczba ludzi pracujących w przemyśle, budownictwie i transporcie wzrosła z 6,3 miliona w 1926 roku do 23,6 miliona w roku 193920. Podobne zmiany zachodziły w samej klasie robotniczej. Liczba robotników wzrosła gwałtownie w latach 30., a przedstawiciele tej klasy z lat 20. stali się zalążkiem nowej inteligencji21. W okresie pierwszego planu pięcioletniego podejmowano świadomy wysiłek jej wykreowania właśnie z klasy robotniczej, ale również z chłopstwa. Stalin nie chciał już dłużej opierać się na ludziach wykształconych jeszcze przed rewolucją, co było do tej pory koniecznością, by państwo mogło w miarę sprawnie funkcjonować. Postrzegał masowe czystki jako środek uwolnienia się od słabo wykształconych lub już nie potrzebnych rewolucjonistów i zastąpienia ich nową generacją z edukacją techniczną. Powstanie nowej inteligencji miało zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla Związku Sowieckiego, ale – co najważniejsze – dało politycznie godnych zaufania ludzi, którzy stali się dominującą siłą lat 60. i 7022.

Pawieł Trofimowicz Morozow. Portert używany w propagandzie, stworzony w oparciu o zachowane zdjęcie

Zmienna była także polityka wobec więzów rodzinnych. Od samego początku dążono do likwidacji rodziny23, ponieważ mogła być ona ważnym azylem duchowej niezależności. Z tego powodu należało ją skompromitować poprzez podsycanie konfliktów pokoleń. Gloryfikowano osoby donoszące na członków swoich rodzin. Przykładem może być postawa Pawka Morozowa, który zadenuncjował swojego ojca jako wroga władzy sowieckiej, a nawet wystąpił jako świadek oskarżenia w procesie sądowym przeciwko niemu. Innym przykładem był 13-letni Proni Kołybina, który doniósł na matkę, kradnącą zboże z kołchozu dla wykarmienia jego i jego braci24. Popierano wolną miłość i traktowanie seksu tylko w aspekcie biologicznym. Bolszewicy opowiadali się za wychowywaniem dzieci przez państwo, a nie przez rodziców25. Od połowy lat 30. doszło do wzmocnienia modelu rodziny, ale kobiety stały się częścią klasy robotniczej, pracując zamiast mężczyzn powoływanych do wojska26. Stalin obawiał się, że wcześniejsze reformy w kwestii rodzinnej, seksualnej i małżeńskiej powodują zbyt dużą swobodę społeczną, zagrażającą ustrojowi totalitarnemu. Kodeks rodzinny 1936 roku wprowadzał utrudnienia rozwodowe, ograniczał możliwość aborcji. Posiadanie wielu dzieci stało się powodem do dumy. W 1935 roku zakazano homoseksualizmu pod groźbą więzienia27.

Wydaje się, że Stalin, w przeciwieństwie do Lenina, próbował marginalizować znaczenie klas społecznych. Wszystkie reformy miały służyć powstaniu jednolitego społeczeństwa sowieckiego. Środkiem do jego modelowania był wszechobecny terror, który uniemożliwił stworzenie społeczeństwa obywatelskiego, tłumiąc wszelkie próby myślenia innego niż to narzucone przez partię. Więzi społeczne były rozrywane, co powodowało deklasację i marginalizację społeczeństwa28.

Bolszewicy a religia

Pawlik Morozow (z tyłu, w środku) na jedynym zachowanym zdjęciu

Po zakończeniu rewolucji bolszewicy zapoczątkowali działania antykościelne (antycerkiewne). Początkowo była to polityka prowadzona na niwie prawnej. Szkoły, do tej pory prowadzone przez duchowieństwo, oddano pod władzę Ludowemu Komisarzowi Oświaty. Rozwiązano kościelne sądy rodzinne. Śluby i rozwody przeszły pod jurysdykcję świecką29. Pierwsze prześladowania duchowieństwa zapoczątkowano już w czasie wojny domowej30, ale dopiero po jej zakończeniu bolszewicy przystąpili do brutalnej rozprawy z Kościołem prawosławnym. W 1922 roku powołali Komisję ds. realizacji rozdziału Cerkwi od państwa przy KC RKP(b). W 1928 roku jej miejsce zajęła Komisja Antyreligijna, by później przekazać swoje kompetencje OGPU31.

W 1922 roku, pod pretekstem pomocy głodującym, Lenin nakazał konfiskatę dóbr kościelnych. Sprzeciwiających się temu popów i księży rozstrzeliwano. Bolszewicy zaczęli także akcję propagandową, oskarżając duchownych o bycie kapitalistycznymi agentami. Za działalność kontrrewolucyjną rozstrzelano w latach 1922–1923 ponad 8 tysięcy duchownych prawosławnych32. W tym czasie aresztowano patriarchę moskiewskiego Tichona, zwolnionego z więzienia w 1923 roku po publicznym odcięciu się od swoich antybolszewickich poglądów33. W marcu tego roku aresztowano arcybiskupa mohylewskiego Jana Cieplaka oraz 15 innych duchownych katolickich. Prześladowania dotykały nie tylko prawosławnych, ale także katolickich oraz żydowskich kapłanów. Chwilowo bezpiecznie czuli się jedynie muzułmanie, ponieważ władza sowiecka nie była wśród nich jeszcze ugruntowana34. Komuniści uzyskali pełny wpływ na obsadę stanowisk w hierarchii kościelnej, jednak opór Cerkwi oraz społeczeństwa zmusił bolszewików do odstąpienia od takiej polityki wobec religii. Była to wielka porażka władzy sowieckiej, ponieważ liczba wierzących zamiast się zmniejszać, ciągle wzrastała35; aczkolwiek komuniści zmusili nowego patriarchę Sergieja (wybranego po śmierci Tichona w 1925 roku) do złożenia deklaracji poddańczej wobec rządu sowieckiego. Od tej chwili Cerkiew była kontrolowana przez OGPU i zmuszana do popierania polityki bolszewików36.

Gdy wydawało się, że polityka wyznaniowa została w dość korzystny dla siebie sposób zrealizowana przez komunistów, zdecydowali się oni ponownie na atak. Od 1928 roku wzmożono akcję zamykania kościołów i cerkwi, wprowadzono karę więzienia za odprawianie obrzędów, a związki wyznaniowe oddano pod nadzór państwa. Duchowieństwo stało się jednym z głównych wrogów bolszewizmu. Tysiące kapłanów, mułłów, mnichów oraz szamanów straciło życie37. W 1929 roku wprowadzono prawo, sprowadzające Cerkiew wyłącznie do ram kultowych. Podporządkowano ją państwu, obłożono wysokimi podatkami oraz ściśle odizolowano od społeczeństwa38. 15 maja 1932 roku została ogłoszona „pięciolatka antyreligijna”, która miała doprowadzić do likwidacji wszystkich domów modlitwy, a także do wymazania pojęcia Boga. Ponownie masowo prześladowano duchowieństwo i wiernych. Zniszczono tysiące cerkwi39. Prześladowania od końca lat 20. i w latach 30. kosztowały wolność i życie ponad 80 tysięcy duchownych40.

Kultura, nauka i edukacja w państwie sowieckim

Anna Achmatowa

Po 1917 roku komuniści byli bardzo zainteresowani kulturą i edukacją, ponieważ wielu z nich wywodziło się z rodzin inteligenckich (chociażby Lenin czy Trocki). Bolszewicy chcieli jednak działalności kulturalnej ściśle podporządkowanej interesom państwa sowieckiego41.

Wprowadzenie NEP-u dało szansę na rozwój nie tylko chłopom, ale także inteligencji, korzystającej z bardziej liberalnej polityki rządu. Kwitła poezja. Także kino i teatr przeżywały okres rozwoju. Rosyjscy reżyserzy zdobywali sławę na całym świecie (Eisenstein). Rozkwitła sztuka (Kandinski, Malewicz). Jednak okres swobodniejszej twórczości przeplatał się z prześladowaniami wielu przedstawicieli inteligencji. Częste stały się aresztowania, kończące się dla zatrzymanych śmiercią, wieloletnim więzieniem lub wydaleniem z kraju42. W 1922 roku utworzono Gławlit, który miał cenzurować wydawaną literaturę i sztukę43. Represje wzmogły się pod koniec lat 20. wraz z zainicjowaniem procesów pokazowych. Skazywano w nich wykształconą kadrę kierowniczą na wieloletnie więzienia, jak w przypadku procesów szachtynskiego czy Prompartii. Byli to głównie przedstawiciele starej inteligencji, wykształconej jeszcze w poprzednim ustroju, co nie odpowiadało Stalinowi, dążącemu do stworzenia własnych elit intelektualnych44.

W latach 30. nastąpiła nowa polityka wobec literatury i sztuki – powstał kierunek socrealistyczny (realizm socjalistyczny). Jego główne założenia określono na I Zjeździe Związku Pisarzy Sowieckich w 1934 roku. Od tej chwili akceptowana była twórczość tylko w tym duchu45. Twórczość nie mogła być dwuznaczna, ponieważ sugerowałoby to, że prawda może mieć wymiar wielowarstwowy, co nie służy interesom władzy. Realizm socjalistyczny nie mógł zawierać ironii, gdyż jest ona zawsze wywrotowa. Artysta powinien tworzyć świat takim, jakim być powinien świat socjalistyczny46. Ci, którzy nie chcieli się podporządkować, byli rozstrzeliwani lub wysyłani do obozów (Mandelsztam, Babel). Jeszcze inni tworzyli do szuflady (Achmatowa, Bułhakow, Pasternak). Tematy dla artystów i twórców nadawane były odgórnie przez liderów partyjnych47. Ucierpiała też nauka. Kontakty ze światem zachodnim zostały zerwane, a naukowcy byli zsyłani do obozów pracy. Niektóre gałęzie nauki zlikwidowano (socjologia, psychiatria), inne bardzo zmarginalizowano (chociażby genetyka, w której rosyjscy badacze do tej pory przodowali na świecie). Inne dziedziny natomiast rozwijały się lepiej niż w okresie poprzednim (fizyka, matematyka)48.

Michaił Bułhakow

W sferze edukacji bolszewicy także podjęli szereg reform, mających na celu wychowanie społeczeństwa socjalistycznego. W celach indoktrynacji powołano Komunistyczny Związek Młodzieży „Komsomoł”49. Dużą rolę przy zdobyciu wykształcenia odgrywały kryteria klasowe. Ograniczony dostęp do studiów miała młodzież, pochodząca z rodzin inteligenckich. Na studia techniczne przyjmowano wyłącznie dzieci robotnicze i chłopskie50. Już w 1918 roku zlikwidowano w szkole sprawdziany, lekcje, przedmioty czy zadania domowe. Nazwę „nauczyciel„ zastąpiono ”pracownikiem szkolnym”51. Polityka edukacyjna uległa całkowitej zmianie w latach 30. Stalin uważał, że wcześniejsze reformy zagrażały ustrojowi komunistycznemu. W 1932 roku do szkoły powróciły lekcje, przedmioty i oceny52. Ogłoszona w 1936 roku konstytucja wprowadzała bezpłatny i powszechny dostęp do oświaty. Jednak już cztery lata później wprowadzono opłaty za naukę w szkołach średnich i wyższych oraz zlikwidowano pomoc stypendialną dla młodzieży53.

Prawo karne w państwie sowieckim

Szczególną cechą prawa w Związku Sowieckim była jego poufność, a w związku z tym często niedostępność dla zwykłych obywateli. Głównie przejawiało się to w sprawach karnych. Bolszewicy zazwyczaj w ogóle nie kierowali się obowiązującym prawodawstwem. Widoczne było to zwłaszcza podczas wojny domowej, gdy rozstrzeliwano przeciwników komunistów (często bez wyroku sądu), mimo zniesienia kary śmierci w 1918 roku. Takie postępowanie tłumaczono słowami: „wrogowie nie są skazywani na śmierć, tylko na rozstrzelanie”54. Takie funkcjonowanie prawa w okresie wojny domowej było preludium do tego, co miało nastąpić w czasach późniejszych. Sposób, w jaki Lenin traktował prawo, opisał w swoich publikacjach. „Żadna ustawa nie może krępować klas pracujących w wyrażaniu ich woli„ czy ”stosować nie zbiór przepisów prawa rzymskiego, lecz naszą rewolucyjną świadomość prawną” to tylko jedne z wielu przykładów stosunku przywódcy bolszewików do wydawanych przez siebie ustaw i przepisów55. Kodeks karny bolszewicy uchwalili dopiero w 1926 roku. Najsłynniejszym jego artykułem był ten oznaczony numerem 58. Przewidywał karę śmierci z 11 na 14 paragrafów, w tym za udzielanie pomocy wrogom ZSRS, zorganizowanie powstania zbrojnego, sabotaż czy szpiegostwo. Większość paragrafów nie była sprecyzowana. Powodowało to, że wielu oskarżonym zarzuty podciągano pod odpowiedni paragraf56. Kodeks karny został znowelizowany w roku 1934. Wprowadzono m.in. odpowiedzialność zbiorową, która była praktykowana już od wielu lat. Na mocy tego artykułu zsyłkami do łagrów karano rodziny oskarżonych. W tym samym roku wprowadzono Kolegia Specjalne (OSO) przy NKWD, które pełniły funkcje sądów. Na niższych szczeblach administracyjnych ich odpowiednikami były „trójki”57. Wydały one blisko połowę wyroków skazujących w latach 30.58

Aleksandr Sołżenicyn

Drakońskie kary obejmowały nie tylko działalność polityczną. W 1932 roku wydano Dekret o Ochronie Własności Socjalistycznej, popularnie zwany „dekretem o pięciu kłosach”, który wprowadzał karę śmierci lub zsyłkę do obozu pracy za zbieranie zboża pozostawionego na polu po żniwach, za ziemniaki pozostawione w ten sam sposób lub zbieranie zgniłych lub zamarzniętych resztek innych upraw59.

Największym przykładem braku poszanowania prawa były „reżyserowane„ procesy polityczne, prowadzone począwszy od roku 1927. Były już one omawiane w tym referacie w rozdziałach wcześniejszych. Dlatego należy się teraz skupić jedynie na ich głównych założeniach. Organizowanie procesów można podzielić na dwa etapy. Pierwszy z przełomu lat 20. i 30. dotyczył głównie przedstawicieli „starej inteligencji„. Drugi etap to procesy z drugiej połowy lat 30. przeciwko członkom partii komunistycznej. Jednak zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku ich przebieg był praktycznie jednakowy. Określonej grupie osób przedstawiano fikcyjne zarzuty. Poprzez tortury wymuszano przyznanie się do winy. Po raz pierwszy zastosowano wtedy procedurę, że do skazania wystarczy tylko przyznanie się do winy, bez zbierania ”zbędnych” dowodów na jej potwierdzenie60. Następnie odbywał się publiczny proces, gdzie oskarżony – nie rzadko niemogący się poruszać o własnych siłach – przyznawał się do zarzucanych mu czynów i prosił o jak najłagodniejszy wymiar kary. Często wyrokiem była śmierć, która po odwołaniu do wyższej instancji była zamieniana na wieloletni pobyt w obozie pracy.

Na koniec należy wspomnieć jeszcze o jednym przykładzie nie przestrzegania prawa przez bolszewików. Chodzi mianowicie o z góry sporządzane listy osób61 przeznaczonych do zlikwidowania lub zamknięcia w więzieniach jako wrogów klasowych i politycznych. Przykładem są „limity” wydane przez Stalina Mikołajowi Jeżowowi podczas Wielkiego Terroru z lat 1937–3862.

Kult wodza

Plakat propagandowy przedstawiający kult Józefa Stalina

Ważną cechą stalinowskiej ideologii był kult jednostki, nieznany okresowi leninowskiemu. Zdjęcia Stalina pojawiały się niemal codziennie na pierwszych stronach gazet. Praktycznie każde ważne przemówienie w kraju zaczynało się od złożenia hołdu jego osobie. Większość publikacji naukowych zawierało przypisy odsyłające do przemówień wodza. Prawdopodobnie nie był to zabieg stworzony przez Stalina umyślnie, bardziej inicjatywa była po stronie jego podwładnych, uważających, iż taki kult wzmocni ustrój63.

Początku uwielbienia Stalina należy upatrywać u końca lat 20. Przypisywano mu wówczas wszystkie ważne zasługi w budowaniu ustroju komunistycznego, odbierając je innym bolszewikom – zwłaszcza jego wrogom politycznym (np. Trockiemu). Kult wodza przybierał różne oblicza. W pierwszej połowie lat 30. Stalina wielbiono za jego „stalowy” charakter, mądrość oraz genialne wizjonerstwo. Po 1935 roku i zmianie polityki głównymi cechami wodza stały się dobroć, czułość oraz miłość do obywateli. Ukazywano go jako najlepszego przyjaciela dzieci64. Stalin często udawał dobrego ojca narodu, krytykując swoich podwładnych za nadużycia i represje, jak to miało miejsce w czasie kolektywizacji czy po Wielkim Terrorze. Wszelkie zło w państwie miało się dziać bez jego wiedzy65.

Zakończenie

Polityka wewnętrzna bolszewików w Związku Sowieckim na przestrzeni lat 20. i 30. była diametralnie różna. Lata 20. to czas nieudanych prób wdrożenia system komunistycznego. W ostateczności konieczne stało się pójście na kompromis m.in. w kwestiach gospodarczych (NEP). Sytuacja uległa zmianie po dojściu Józefa Stalina do władzy i wyeliminowaniu przez niego opozycji wewnątrzpartyjnej. Dyktator zmierzał do poddania całego społeczeństwa ścisłej kontroli władzy. Cel ten osiągnięto za pomocą terroru prowadzonego na ogromną skalę. Życie straciło wiele milionów ludzi. Również miliony pracowało ponad siły w setkach obozów pracy (łagrach). Swoboda obywateli została drastycznie ograniczona (paszportyzacja). Większość społeczeństwa żyła w bardzo trudnych warunkach materialnych, nierzadko cierpiąc głód. Wszystko to było rezultatem polityki opartej na utopijnych ideach oraz na niepohamowanej żądzy władzy jednostki w osobie Józefa Stalina.

Bibliografia

Baberowski J., Czerwony terror, Warszawa 2009.

Ciesielski S., Wróg jest wszędzie. Stalinowska polityka represyjna w latach 1928–1941, Toruń 2013.

Kenez P., Odkłamana historia Związku Radzieckiego, Warszawa 2008.

Krzyżanowski A., Raj doczesny komunistów. Dzieje Rosji w XX wieku, Kraków 2006.

Mawdsley E., Czas Stalina, Warszawa 2012.

Pietrow N., Psy Stalina, Warszawa 2012.

Rayfield D., Stalin i jego oprawcy. Szefowie stalinowskiej bezpieki, Warszawa 2009.

Rosja. XX wiek, red. J. Zołotowski, Kraków 2004.

Smaga J., Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Kraków 1992.

Sołżenicyn A. I., Archipelag GUŁag 1918–1956: próba dochodzenia literackiego, t. 1–7 (część 1), Warszawa 1990.

1. Rosja. XX wiek...,s. 32; J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 50–51. [↩]
2. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 52. [↩]
3. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 76–77. [↩]
4. Rosja. XX wiek...,s. 69. [↩]
5. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 53. [↩]
6. J. Baberowski, Czerwony..., s. 49–50. [↩]
7. E. Mawdsley, Czas..., s. 40–41. [↩]
8. W 1928 roku tylko około 1% gruntów ornych należał do kołchozów. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 104. [↩]
9. S. Ciesielski, Wróg..., s. 33–35. [↩]
10. Sowchozy były kolektywnymi gospodarstwami rolnymi, podlegającymi bezpośrednio państwu. Powstały na ziemi zarekwirowanej wielkim właścicielom ziemskim w wyniku reformy rolnej (przyp. autora). [↩]
11. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 121. [↩]
12. Drugi plan pięcioletni 1933–37. E. Mawdsley, Czas..., s. 39. [↩]
13. E. Mawdsley, Czas..., s. 41. [↩]
14. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 111. [↩]
15. Liczba więźniów w obozach i koloniach GUŁagu OGPU-NKWD systematycznie wzrastała. W 1930 roku więziono około 179 000 ludzi. Natomiast w 1937 roku było to już 1 196 369 osób. E. Mawdsley, Czas..., s. 279. [↩]
16. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 31–32. [↩]
17. W 1913 roku w transporcie pracowało 815 000 urzędników, a w 1921 roku już 1 200 000 przy pięciokrotnie zmniejszonej liczbie przewozów. Tamże, s. 76. [↩]
18. Tamże, s. 77. [↩]
19. Ludność Moskwy w latach 1926–39 wzrosła z 2 do 4,1 miliona. E. Mawdsley, Czas..., s. 65. [↩]
20. Tamże, s. 65. [↩]
21. Tamże. [↩]
22. E. Mawdsley, Czas..., s. 69. [↩]
23. Kodeksy rodzinne z 1918 i 1926 roku bardzo ułatwiały uzyskanie rozwodu, np. za pomocą poczty i bez zawiadamiania partnera. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 132. [↩]
24. Tamże, s. 127. [↩]
25. Tamże, s. 133. [↩]
26. E. Mawdsley, Czas..., s. 70. [↩]
27.  J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 134. [↩]
28. Rosja. XX wiek...,s. 89. [↩]
29. J. Baberowski, Czerwony..., s. 86. [↩]
30. M.in. zabójstwo metropolity kijowskiego Włodzimierza w lutym 1918 roku. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 62. [↩]
31. Tamże, s. 31. [↩]
32.  J. Baberowski, Czerwony..., s. 87. [↩]
33. Tamże. [↩]
34. Tamże. [↩]
35. W latach 1927–28 ilość osób deklarujących religijne przekonania wzrosła z 60 do 72 %. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 63. [↩]
36. Tamże, s. 64. [↩]
37.  J. Baberowski, Czerwony..., s. 89. [↩]
38. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 64. [↩]
39. Tamże, s. 134-135. [↩]
40. J. Baberowski, Czerwony..., s. 89. [↩]
41. E. Mawdsley, Czas..., s. 73–74. [↩]
42.  W 1922 roku deportowano z kraju ponad 300 przedstawicieli inteligencji (m.in. szachista Alochin, śpiewak Alapin, muzyk Rachmaninow, pisarka Cwietajewa). J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 54–55. [↩]
43.  Gławlit – Główny Urząd do spraw Literatury i Sztuki. D. Rayfield, Stalin..., s. 121. [↩]
44. E. Mawdsley, Czas..., s. 74–75; P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 124. [↩]
45. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 147. [↩]
46. Tamże, s. 148. [↩]
47. Tamże, s. 148-149. [↩]
48. Tamże, s. 149-150. [↩]
49. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 64. [↩]
50. Tamże, s. 64-65. [↩]
51. Tamże, s. 132. [↩]
52. Tamże, s. 134. [↩]
53. Tamże, s. 125. [↩]
54. A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag 1918-1956: próba dochodzenia literackiego. T. 1-7 (część 1), Warszawa 1990, s. 47. [↩]
55. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 83–85. [↩]
56. Sołżenicyn został skazany na mocy tego artykułu za działalność propagandową przeciwko ZSRS (pisał listy z frontu do kolegi w Kijowie; według bolszewików była to zbyt duża odległość do korespondencji). A. Sołżenicyn, Archipelag..., s. 49, 347. [↩]
57. Skład „trójki” stanowili: komisarz spraw wewnętrznych republiki bądź naczelnik zarządu spraw wewnętrznych kraju lub obwodu, pierwszy sekretarz odpowiedniego komitetu partii oraz prokurator odpowiedniego szczebla. S. Ciesielski, Wróg..., s. 211. [↩]
58. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 96. [↩]
59. Tylko w 1932 roku za tego typu przestępstwa rozstrzelano 2110 osób. Tamże, s. 96. [↩]
60. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 95. [↩]
61. Często bardziej chodziło o przedstawicieli klasy społecznej niż konkretnych osób z imienia i nazwiska (przyp. autora). [↩]
62. S. Ciesielski, Wróg..., s. 211. [↩]
63. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 146. [↩]
64. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 122–123. [↩]
65. Tamże, s. 123. [↩]