Teatr polski w 1913 roku

Teatr już w starożytności pełnił ważne funkcje polityczne i historyczne. Był odzwierciedleniem procesów zachodzących w społeczeństwie, a niejednokrotnie interpretował sytuację dotyczącą areny międzynarodowej. Funkcja ta była szczególnie widoczna w okresach poprzedzających ważne wydarzenia polityczne, takie jak wojny. W roku 1913 sceny teatralne były odzwierciedleniem nastrojów społecznych i sytuacji politycznej w jakiej znajdowało się społeczeństwo.

Zygmunt Vogel, Teatr Narodowy na placu Krasińskich w Warszawie, ok. 1791 roku

W roku 1913 najbardziej aktywnymi ośrodkami teatralnymi były: Warszawa, Kraków i Poznań. To właśnie te miasta wyznaczały trendy sceniczne i określały standardy dla scen teatru w całym kraju. Każde z tych miast odznaczało się określoną specyfikacją, związaną z doborem tematów prezentowanych na scenie, plejadą autorytetów teatralnych, kształtujących obraz historyczny sztuki, a także zbiorem budynków, które stawały się świątyniami słowa. Były to zazwyczaj niezwykle istotne dla podzielonej Polski sanktuaria języka i siły ducha narodu. Rok 1913 był czasem przełomowym jeżeli chodzi  o rozwój teatrów. Powstaje wówczas wiele instytucji, które swoją działalnością wpłynęły na współczesne nam teatry. Mowa tutaj o takich teatrach, jak chociażby Teatr Polski  w Warszawie.

Warszawa

Warszawa będąca centralną częścią Królestwa Polskiego, opierała swoją działalność sceniczną o kilka konkretnych teatrów, które utrzymywały pion artystyczny i promowały sztukę sceniczną, w klasycznym ujęciu tego terminu. Najważniejszym w tej kategorii był oczywiście Teatr Wielki w Warszawie. Budowa tej instytucji została rozpoczęta w 1825 roku, a budynek ostatecznie został oddany do użytku w roku 1833. Gmach zaprojektowany został przez architekta Antonio Corazzo pochodzącego z Livorno (Włochy). Przełomowym momentem dla teatru był wrzesień 1912 roku, kiedy to miała miejsce premiera spektaklu pt. „Orlęcia” Edmonda Rostanda1. Sztuka okazała się niesamowitym sukcesem, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i w oczach krytyki:

Kiedy Frenkiel w drugim akcie z przepyszną mocą i gorącym uczuciem dał wyraz temu wszystkiego, co naszych dziadów prowadziło (…) zerwała się burza oklasków (…)2.

Po sukcesie „Orląt„ przyszedł czas na ”Irydiona”. Kolejne osiągniecia artystyczne i rosnące aspiracje sceniczne zespołu artystycznego Teatru Wielkiego, przyciągały nie tylko widownię, ale także rzesze młodych artystów zasilających personel teatru. Do tej grupy należał także Juliusz Osterwa, tworząc raz za razem zapadające w pamięć kreacje aktorskie.

Teatr Wielki ok. 1900 roku

Dynamika teatru odznaczająca się w jego zmianach repertuarowych i trafnych decyzjach dotyczących obsady spektakli sprawiły, że rok 1913 można określić „drugą młodością”, czy też renesansem Teatru Wielkiego w Warszawie. Było to w dużej mierze zasługą wcześniej wspomnianego Juliusza Osterwy, a także jego bliskiego przyjaciela Wincentego Rapackiego3. Premiery roku 1913 zamyka spektakl pt. „Zemsta”, w obsadzie którego znaleźli się zarówno Osterwa (w roli Wacława), jak i Rapacki, bardzo doceniony przez krytykę między innymi za kunszt aktorski, oszczędny dobór środków oraz wysoką szkołę aktorską4.

Drugim jakże istotnym dla Warszawy ośrodkiem teatralnym, był Teatr Polski. Powstał w 1913 roku z inicjatywy Arnolda Zygmunta Stanisława Schiffmanna. Z zawodu aktor i reżyser teatralny, twórca grup kabaretowych takich jak kabaret „Momus”, Schiffmann podszedł ambitnie do swojego projektu. Zawiązując odpowiednie towarzystwo udziałowe, w skład którego wszedł między innymi Edward Trojanowski, wytrwale dążył do swojego celu. Kolejnym krokiem było przekształcenie towarzystwa w spółkę akcyjną i inauguracja projektu5.

W marcu Szyfman rozpoczyna angażowanie aktorów, związanych kontraktem do 1 września6.

Sytuacja ekonomiczna, także w obrębie Królestwa Polskiego, nie była najlepsza. Wiele pytań stawiano przed ambitnym reżyserem w związku z powołaniem do życia nowego teatru w Warszawie. Arnold Szyfman spotkał się z szeregiem problemów, już na samym początku swojej drogi. Dotyczyły one m.in.:

- sytuacji finansowej zarówno Warszawy, jak i całego Królestwa Polskiego;

- dużego stopnia konkurencji na polu teatralnym w Warszawie;

- braku wsparcia od elity teatralnej miasta; szczerze wątpiono w powodzenie inicjatywy Schiffmanna;

Sami założyciele jednak w stosunku do swojej działalności mieli wielkie oczekiwania i plany. W liście do Józefa Everta (dziennikarz i senator) hrabia Tomasz Potocki pisał w sposób następujący:

(…) teatr wzorcowy, ma stać się z czasem centralnym ogniskiem dla całej sceny polskiej (…) skąd urządzałoby się artystyczne turnees do wszystkich większych miast Królestwa Polskiego i Cesarstwawww.teatr-polski.art.pl/pl/teatr/historia. Dostęp dn. 03.05.2014r.)).

Teatr Wielki przed 1939 rokiem

Takich wypowiedzi nie można uznawać za zarozumiałość z jednego względu. Cała inicjatywa Teatru Polskiego w Warszawie była bardzo dobrze zorganizowana i przemyślana. Celem Arnolda Szyfmana było twórcze pobudzenie Warszawy, zmuszenie teatrów państwowych do artystycznej walki repertuarowej  i poszukiwania nowych rozwiązań. Oficjalne rozpoczęcie pracy Nowego Teatru Polskiego w Warszawie miało miejsce 29 stycznia 1913 roku. Na wielkie otwarcie teatru, jako sztukę inauguracyjną, wybrano dzieło okrzyknięte jednym z największych dzieł dramaturgii w dziejach Polski. Mowa oczywiście o sztuce „Irydion„ Zygmunta Krasickiego (reżyserem adaptacji scenicznej był A. Szyfman). Był to jeden ze spektakli, który miał szczególne znaczenie dla rozwoju i znaczenia sceny w kraju, a zwłaszcza w Warszawie. Sztuka sama w sobie była pełna odnośników politycznych i historycznych, jej sceniczna adaptacja zwiększyła siłę oddziaływania słowa. Wybór tej konkretnej pozycji, jako sztuki otwierającej nowy Teatr Polski w Warszawie, był posunięciem bardzo odważnym. Z perspektywy czasu można uznać, iż zabieg ten był bardzo dobrym pomysłem. Premiera i kolejne wystawienia sztuki przyciągnęły ogromną rzeszę ludzi na widownię teatru, co tym samym spowodowało, że wykształciła się grupa stałego odbiorcy dla nowo powstałej sceny. Celem długofalowym założycieli Teatru Polskiego było zakorzenienie go w świadomości społeczności miasta Warszawy, a następnie w okręgu Królestwa Polskiego, Galicji i Księstwa Poznańskiego. Po „Irydionie„ nadeszła kolej na dramat pod tytułem „Nowe Ateny„ Adolfa Nowaczyńskiego. Trzecią premierą oficjalnie kończącą cykl otwierający teatr, była satyra z 1816 roku zatytułowana „Krakowiacy i Górale”. Tekst dzieła korespondujący ze współczesną sytuacją polityczną nabierał szerokiego wydźwięku. Został określony przez recenzenta ”Tygodnika Ilustrowanego” mianem ”satyry na dobę współczesną”7.

Kraków

Kraków nie jest miastem teatralnym...8

Cytat ten rozpoczyna tekst pt. „Influenza Teatralna„ pochodzący z numeru 11 ”Tygodnika Ilustrowanego” z roku 1913. Głównym tematem wypowiedzi, jest trudna sytuacja scen krakowskich przedstawiona w prostych statystykach. Większość sztuk przez zejściem z afisza, jest grana około pięciu razy. Z tego rachunku wynika, że każde przedstawienie przed zdjęciem tytułu zobaczyło od 800 do 1000 osób. W artykule znajdujemy porównania do Warszawy, która w tym okresie kwitnie teatralnie. Dowiadujemy się, że w Krakowie nie ma już tak dużego zainteresowania sztuką teatralną jak kiedyś. Najważniejszym punktem na teatralnej mapie staje się Warszawa. Główną przyczyną tego stanu były różnice polityczne i ekonomiczne pomiędzy poszczególnymi zaborami.

Kolejne negatywne zjawiska zachodzące w tym okresie w krakowskim teatrze to:

- biurokratyzacja teatru (premiery wyłącznie w soboty);

- marazm odbiorczy, objawiający się w ocenach krytyków;

- „skąpa ilość oklasków”, mała frekwencja mieszkańców Krakowa w teatrach;

- cykliczność zmian, przypadająca na każde kolejne wybory na stanowiska dyrektorów i pozorne, chwilowe ożywienie środowiska.

Kraków razem z Lodomerią i całą Galicją tworzyły prowincję koronną Austrii, określaną od 1846 roku mianem Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Jednak samo miasto ze względów historycznych i politycznych zachowywało w pewnym stopniu odrębność. Wspomniana odrębność była zaznaczona w zapisie tytularnym cesarza Austrii. Mowa tutaj o tytule Wielkiego Księcia Krakowa9. Polityczna spójność Krakowa i rosnące napięcie między Krakowem a Lwowem, wynikające z niesnasek politycznych, tworzyły trudne warunki dla funkcjonowania sztuki w ogólnym znaczeniu tego słowa. Jednolita polityka odznaczająca się między innymi w dyscyplinie wyborczej, promowanej przez większość ugrupowań od stańczyków do socjalistów, nie budziła powszechnego zaufania, a nawet wręcz przeciwnie.

W takich warunkach w Krakowie funkcjonowały dwa teatry stanowiące klejnoty koronne teatru w Krakowie. Mowa tutaj o Teatrze im. Juliusza Słowackiego oraz o Teatrze Krakowskim. Ten pierwszy przez długi okres działał pod nazwą Teatru Miejskiego. Swoją właściwą nazwę przyjął dopiero w 1909 otrzymując za patrona jednego z największych wieszczy literatury polskiej. Niekiedy określany był mianem sceny narodowej, jednak w wyniku trudności związanych z sytuacją w zaborze oraz niewłaściwym prowadzeniem instytucji, stracił ten tytuł na rzecz Teatru Polskiego w Warszawie. Sama skorupa teatru, czyli jego budynek, został skonstruowany zgodnie z projektem architekta Jana Zwiejskiego, który zwyciężył w konkursie na stworzenie projektu teatru.

Teatr Krakowski był jednym z najbardziej znamienitych, a przy tym także jednym z najstarszych teatrów miasta, a swoją działalność rozpoczął już w 1781 roku. Przez długi czas utrzymywał poziom, którym mógł z powodzeniem stawać w szranki z teatrami Europy. Jednak i ta scena odczuła sytuację, która wyniszczała Galicję. W latach 1893-1903 Teatr zawiesił działalność ze względu na problemy finansowe, a także z uwagi na rosnącą konkurencję ze strony nowo powstałego Teatru Miejskiego.

Nuna Młodziejowska-Szczurkiewiczowa. Źródło: http://poznan.wikia.com/wiki/Nuna_M%C5%82odziejowska-Szczurkiewiczowa

Poznań

Ostatni istotny ośrodek teatralny ówczesnych czasów znajdował się w Poznaniu – czyli w jednym z najstarszych miast w Polsce i dawnym grodzie Piastów. Wzmianki o mieście znajdujemy już w kronikach Thietmara z Merseburga10. Pierwszą świątynią słowa w Poznaniu był założony w 1804 roku Teatr Miejski. Okres Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz związane z tym położeniem geopolitycznym problemy spowodowały, że usunięto z afisza na długi okres sztuki polskie oraz te, które grane były w języku polskim.

W 1875 roku powstaje kolejny teatr na terenie miasta Poznań. Teatr Polski, który w Księstwie zyskał miano lokalnej sceny narodowej, często był nazywany „redutą Polskości”. W 1910 powstał Teatr Miejski, funkcjonujący obecnie pod nazwą Teatru Wielkiego w Poznaniu.

Z przekazów prasowych, w tym także z artykułów „Tygodnika Ilustrowanego”, dowiadujemy się, że w roku 1913 odwiedzenie Poznania było poniekąd obowiązkiem każdego Polaka. Pomimo sytuacji w zaborze pruskim, Poznań prowadził prężną działalność teatralną. Premiera goniła premierę, a stanowiska dyrektorskie obejmowali ludzie pomysłowi i ambitni, tacy jak na przykład Nuna Szczurkieczowa z Młodziejowskich11 wraz z mężem. Z artykułu Ignacego Balińskiego zamieszczonego w drugim numerze „Tygodnika…” z roku 1913 dowiadujemy się, że repertuar teatrów w Poznaniu był zróżnicowany i widz mógł tam znaleźć każdego rodzaju sztukę dopasowaną do swoich wymagań. Na scenie Poznania Baliński zaznaczał obecność artystów wielkiego formatu, spośród których wymieniał między innymi: Kęckiego, Mastalskiego, Mierzejowskiego, Lochmana, Pieńkowską, Górską, czy Bolesławską.

Jedną z ważniejszych premier, jakie miały miejsce w Poznaniu w roku 1913, była premiera czteroaktowego dramatu Ludwika Hieronima Morstina12 pod tytułem „Szlakiem Legionów„. Informacja na temat spektaklu pojawiła się w siódmym numerze ”Tygodnika…” z tego roku. Historia opowiadająca o miłosnych drogach głównych bohaterów, w swoim tle przemycała sytuację związaną z dziejami tworzenia legionów Dąbrowskiego we Włoszech13. Zarówno autor dramatu, jak i sama postać Dąbrowskiego, były silnie związane z regionem. Wywołało to duże zainteresowanie sztuką wystawianą w Poznaniu. Przekaz, jaki zawierał w sobie spektakl, miał duże znaczenie dla sytuacji Poznania w zaborze. Traktował o walce niepodległościowej, wzbudzał wiarę w siłę narodu i dawał nadzieję na odzyskanie niepodległości. Baliński spektakl podsumował w swojej recenzji następującymi słowami:

Sztukę wystawiono z należytym pietyzmem, w ramach pięknych dekoracji, przy pełnej przejęcia u umiejętności grze artystów14.

Sezon 1912/1913 był najlepszym z dotychczasowych sezonów teatralnych w Poznaniu w opinii krytyków, takich jak np. Baliński. Teatr Polski w Poznaniu pod kierownictwem Szczurkiewiczów wystawił 19 dramatów autorstwa polskich pisarzy, spośród których wymienić należy takie osobistości jak Stanisław Wyspiański czy Stanisław Przybyszewski, a także 13 sztuk tłumaczonych.

Bibliografia:

Tygodniki i kwartalniki:

• Tygodnik Ilustrowany 07/1913.
• Tygodnik Ilustrowany 11/1913.
• Kwartalnik Historyczny, t. III rok, Warszawa, 1938.

Wydania książkowe i publikacje zbiorowe:

• David Jordan, Michael Neiberg, Front wschodni 1914-1920. Historia I wojny światowej, wydawnictwo Rebis, Warszawa 2010.
• Elżbieta Nowica: Dzieje teatru w Polsce, Wydawnictwo Podsiedlik- Raniowski i spółka, Warszawa 2006.
• M. Czuma, L. Mazan, Austriackie gadanie czyli encyklopedia galicyjska, Kraków 1998.
• Rocznik oficerski 1924, Ministerstwo Spraw  Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924.
• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973.
• Teatr Polski 1913-1948, Komitet Jubileuszowy Teatru Polskiego, Warszawa 1985.
• Teatr Wielki w Warszawie 1883-1956 Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993.
• W dawnym Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969.
• Zbigniew Raszewski: Krótka historia teatru polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990.

Media:

• Archiwum historyczne Teatru Wielkiego w Warszawie, ilustracje i pocztówki.
• www.teatr-polski.art.pl.

1. „Teatr Wielki w Warszawie 1883-1956”, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1993, s.410. [↩]
2. Tamże. [↩]
3. Tamże. [↩]
4. Tamże. [↩]
5. www.teatr-polski.art.pl/pl/teatr/historia. Dostęp dn. 03.05.2014r. [↩]
6. „Teatr Polski 1913-1948”, Komitet Jubileuszowy Teatru Polskiego, Warszawa 1985, s.96. [↩]
7. „Tygodnik Ilustrowany„ 1913 nr.11, s.214 (t.j. w dziale ”Rozmowy o Teatrze”). [↩]
8. Tamże. [↩]
9. M. Czuma, L. Mazan, Austriackie gadanie czyli encyklopedia galicyjska, Kraków 1998, s. 525-537. [↩]
10. Thiethmar z Mersebursa- biskup merseburski, autor kronik.Z. Biras, L. Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu, Poznań 1969, s. 15. [↩]
11. Właściwie Maria Antonina Szczurkiewicz. (1884-1958), aktorka, reżyserka, dyrektorka teatrów. Współpracowała z teatrami w Wilnie, Krakowie, Toruniu, Poznaniu i Warszawie. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, Warszawa 1973, s.450. [↩]
12. Ludwik Hieronim Morstin (1886-1966): publicysta, pisarz, poeta, major piechoty Wojska Polskiego. Służył w II pułku piechoty Legionów Polskich. „Rocznik oficerski 1924”, Ministerstwo Spraw  Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924, s.125. [↩]
13. Legiony były formacja wojskową powstałą w boku wojsk włoskich i francuskich w latach  1797-1807. Henryk Mościcki: Z dziejów masonerii w Legiach polsko-włoskich (1805 r.), w: Kwartalnik Historyczny, t. III 1938, z. 1, s. 34. [↩]
14. „Tygodnik Ilustrowany„ 1913 nr.07, s.132 (t. j. w dziale ”Na Dobie”). [↩]