Sonderstab „R” niemiecki organ wywiadowczy w okupowanej Warszawie

Podczas II wojny światowej w okupowanej Warszawie działał niemiecki organ wywiadowczy pod nazwą Sonderstab „R„, którego działania wymierzone były w ZSRR. Na jego czele stał ”biały” emigrant rosyjski Borys Smysłowski, mieszkający w okresie międzywojennym w Polsce. Jego wojenne losy stanowią odbicie dylematów targających Białymi Rosjanami, rozdartymi pomiędzy służbą na rzecz III Rzeszy a patriotyzmem względem utraconej ojczyzny.

Borys Holmston-Smysłowski w mundurze majora Wehrmachtu

Geneza

Borys Aleksiejewicz Smysłowski urodził się w 1897 r. w fińskim Terijoki. Po ukończeniu nauki w Michajłowskiej Artyleryjskiej Szkole Wojennej w Sankt Petersburgu został w 1915 r. skierowany na front I wojny światowej. Podczas rewolucji październikowej 1917 r. uczestniczył w Moskwie w walkach z bolszewikami i został ranny. Po wyleczeniu przedostał się na południe Rosji, gdzie wstąpił do wojsk „białych” Rosjan gen. Antona Denikina1. Zimą 1920 r. w składzie improwizowanego zgrupowania wojskowego gen. Nikołaja Bredowa2 przeszedł do linii wojsk polskich, po czym wraz z pozostałymi wojskowymi został internowany. Jesienią 1920 r. był oficerem wywiadowczym oddziału operacyjnego sztabu nowo formowanej 3 Armii Rosyjskiej w Polsce3. Po internowaniu „białych” Rosjan pozostał w II RP. Mieszkał w Warszawie. Pracował jako handlowiec w jednym z podwarszawskich zakładów meblarskich. Prawdopodobnie w połowie lat 20. XX wieku, kiedy studiował na politechnice w Gdańsku, nawiązał kontakt z niemieckimi służbami wywiadowczymi. W latach 1928-1932 przeszedł kursy organizowane przez zakamuflowaną Akademię Sztabu Generalnego Reichswehry, a następnie służył w Królewcu. W 1935 r. powrócił do Warszawy, gdzie zaangażował się w działalność masońską. Przyjął polskie obywatelstwo, ożenił się nawet z Polką, faktycznie jednak pełnił zadania wywiadowcze na rzecz niemieckiego wywiadu wojskowego – Abwehry4.

Szef Abwehry adm. Wilhelm Canaris

Podobnie jak większość emigrantów Smysłowski uważał, że naród rosyjski nie jest w stanie samodzielnie obalić dyktatury stalinowskiej. Stąd otwarcie postawił na kartę niemiecką, choć z drugiej strony nie miał złudzeń, co do „misji wyzwoleńczej„ III Rzeszy na Wschodzie. Liczył jednak na to, że rzeczywistość pokrzyżuje Niemcom plany kolonizacyjne dotyczące ziem rosyjskich. Twierdził, że ”biologiczna siła narodu rosyjskiego w porównaniu do tej siły narodu niemieckiego jest tak wielka, że my, Rosjanie, nie musimy się obawiać, że Niemcy nas połkną i przetrawią”5. Smysłowski początkowo służył w ramach Abwehrnebenstelle-Warschau (ANST-Warschau). Jesienią 1939 r. wstąpił do warszawskiego oddziału Zjednoczenia Rosyjskich Związków Wojskowych (ORWS), grupującego byłych wojskowych z grona „białych” emigrantów rosyjskich, którzy zamieszkiwali na terytoriach krajów podbitych przez wojska niemieckie6. W maju 1941 r. Smysłowski przybył do Berlina, gdzie spotkał się z przewodniczącym ORWS gen. Aleksiejem von Lampe7, który skierował pismo do naczelnego dowódcy Wehrmachtu feldmarszałka Walthera von Brauchitscha8 zawierające propozycję udziału „białych” Rosjan we wspólnej walce z ZSRR. Wprawdzie Niemcy ją odrzucili, ale po wybuchu wojny z Sowietami 22 czerwca 1941 r., wielu rosyjskich emigrantów i tak pojedynczo wstępowało w szeregi niemieckich sił zbrojnych, służąc głównie w charakterze tłumaczy lub propagandystów9.

Utworzenie Sonderstabu „R”

Smysłowski jako współpracownik Abwehry uzyskał zdecydowanie większy sukces. Stał się pierwszym przedstawicielem „białej„ emigracji rosyjskiej, któremu udało się otrzymać od Niemców zgodę na utworzenie oddziału wojskowego. Jako oficer wywiadowczy sztabu Grupy Armii „Północ„ w stopniu Sonderführera (czyli specjalisty wojskowego) pod koniec września 1941 r. rozpoczął formowanie ochotniczego oddziału szkoleniowego złożonego początkowo w całości z emigrantów. Uzyskał on oficjalną nazwę Lehrbataillon für Feind-Abwehr und Nachrichtendienst (Batalion Szkolny Kontrwywiadu i Służby Informacyjnej). Smysłowski używał wówczas nazwiska von Regenau. W krótkim czasie batalion został jednak uzupełniony byłymi jeńcami wojennymi z Armii Czerwonej. Było to związane z faktem, że emigranci nie byli w stanie prowadzić działalności wywiadowczo-dywersyjnej za linią frontu z powodu kompletnej nieznajomości sowieckiej rzeczywistości. Oddział Smysłowskiego współpracował ściśle z ośrodkiem wywiadowczym Abwehry usytuowanym w Sulejówku pod Warszawą, funkcjonującym pod kryptonimem Sztab ”Walli”. Tamtejsza szkoła wywiadowcza przygotowywała podkomendnych Smysłowskiego, aby następnie przerzucać ich na tyły Armii Czerwonej10. Podobne szkolenia odbywały się również w szkołach działających w miejscowościach Valga w południowej Estonii i Strenči w północnej Łotwie11.

Sukcesy wywiadowcze członków batalionu Smysłowskiego doprowadziły do zwiększenia liczby tego typu oddziałów specjalnego przeznaczenia. Kadra oficerska pierwszego batalionu posłużyła do zasilenia dwunastu kolejnych batalionów, które sformowano do początku 1942 r. Tworzyły one tzw. Grupę Północną Sztabu „Walli”, choć faktycznie funkcjonowały odrębnie na różnych odcinkach frontu wschodniego. Bataliony nie stanowiły oddziałów stricte bojowych, gdyż odbywało się w nich jedynie przeszkolenie i przygotowanie agentów do wysyłki za linię frontu, a także analiza zebranych informacji wywiadowczych12. Liczebność oddziałów osiągnęła w 1943 r. ok. 4-5 tys. ludzi, tworzących tzw. Sonderdivision „R„ (Dywizję Specjalną ”R” – od Rosja)13. Podkomendni Smysłowskiego nie mieli ujednoliconej formy umundurowania. Oficerowie nosili mundury Wehrmachtu z niemieckimi pagonami i patkami. Natomiast szeregowi żołnierze ubierali się w mundury zarówno niemieckie, jak również sowieckie, z niemieckimi znakami identyfikacyjnymi lub bez nich. Na rękawach bluz mundurowych noszono tarczkę z kolorami przedrewolucyjnej flagi rosyjskiej. Niektóre tarczki były ponadto opatrzone napisem „Rußland”, który występował na białym tle14.

Rozrost ruchu partyzanckiego na okupowanych terenach ZSRR doprowadził do zmiany niemieckiej strategii jego zwalczania. W rezultacie w marcu 1942 r. przy I Oddziale Sztabu „Walli„ utworzono organ wywiadowczy pod nazwą Sonderstab „R„ (Sztab Specjalny „R”) na czele ze Smysłowskim, którego mianowano majorem Abwehry. Siedziba Sztabu została ulokowana w okupowanej Warszawie. Zakamuflowano ją pod szyldem Wschodniej Kompanii Budowlanej ”Hilhen”. Mieściła się ona początkowo przy ul. Chmielnej 7, a następnie przy ul. Nowy Świat 5. Sonderstab był podzielony na cztery oddziały: wywiadowczy, kontrwywiadowczy, propagandowy i administracyjno-gospodarczy. Oddziałowi wywiadowczemu podlegały rezydentury w terenie, zbierające informacje dotyczące partyzantów, a następnie przesyłające je do centrali. Oddziałem kierował były generał Armii Czerwonej Michaił Szapowałow15 (pseudonim „Rajewski„), pełniący jednocześnie funkcję szefa sztabu Sondestab ”R”. Na czele oddziału kontrwywiadowczego stał emigrant Władimir Bondariewski (Bondorowski), który pod koniec lat 30. został sekretarzem polskiego oddziału Rosyjskiej Partii Faszystowskiej16. Jego działania doprowadziły do stworzenia efektywnego systemu kontrwywiadowczego, w wyniku czego udało się zapobiec licznym próbom sowieckiej infiltracji17. Ciekawostką jest fakt, że Bondariewski wraz ze Smysłowskim w 1941 r. utrzymywali bliskie kontakty z polską organizacją konspiracyjną Muszkieterowie18.

Działalność Sonderstabu „R”

Do zadań Sonderstabu należała infiltracja agenturalna sowieckich oddziałów partyzanckich, działających na tyłach wojsk niemieckich. W szczególności dążono do wykrycia baz zaopatrzeniowych, rejonów działań poszczególnych zgrupowań oraz ustalenia miejsca pobytu kadry dowódczej z uwzględnieniem funkcjonariuszy NKWD/NKGB, liczebności oddziałów, składu narodowościowego grup partyzanckich oraz ich powiązań z miejscową ludnością. W tym celu tworzono na okupowanych terenach ZSRR sieci płatnych współpracowników, informatorów i wywiadowców. Agenci Sonderstabu mieli ponadto wnikać do oddziałów partyzanckich, po czym próbować rozkładać je od środka lub nawet doprowadzać do przejścia partyzantów na stronę Niemców. Jedną ze stosowanych metod wywiadowczych było również formowanie fałszywych oddziałów partyzanckich. Podkomendni Smysłowskiego działali pod przykryciem pracowników różnego rodzaju niemieckich firm i instytucji handlowych, budowlanych, drogowych itp.19 Jednym z bardziej tajemniczych przejawów działalności Sonderstabu było utrzymywanie kontaktów z partyzantką antysowiecką, którą starano się wzmacniać poprzez instruktorów wojskowych i dostawy uzbrojenia. Wysyłano także oficerów łącznikowych, a także specjalnie przygotowanych agentów mogących zająć funkcje dowódcze. Abwehra liczyła na wykorzystanie tych oddziałów w walce przeciwko partyzantce sowieckiej20.

Petro Diaczenko

Całość terenów Związku Sowieckiego, które były zajęte przez Niemców, Sonderstab podzielił na pięć obszarów wywiadowczo-rezydenckich (od jesieni 1943 r. – cztery) z placówkami w Pskowie (przeniesiona do estońskiego Võru), Mohylewie (przeniesiona do Mińska), Kijowie, Czernichowie (zlikwidowana) i Symferopolu na Krymie21. Na okupowanych terenach Ukrainy i Białorusi funkcję rezydentów pełnili w dużym stopniu byli wojskowi Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej, z których niektórzy w okresie międzywojennym służyli w Wojsku Polskim w charakterze oficerów kontraktowych. Można wśród nich wymienić Petra Diaczenkę22, Mykołę Rybaczuka23, Archipa Kmetę24 czy Petra Samutina25. Ponadto Smysłowski utrzymywał bliskie kontakty z Tarasem Bulbą-Borowciem26, komendantem konspiracyjnej ukraińskiej Siczy Poleskiej27. Z działalnością Sonderstabu były również związane inne ciekawe postaci, jak chociażby Borys Kowerda, który zasłynął zastrzeleniem posła ZSRR w Warszawie w 1927 r., czy Gieorgij Tiesławski, który – występując jako Jerzy Tesławski – był mężem znanej polskiej aktorki Iny Benity i reżyserem filmowym działającym pod pseudonimem „Jerzy Dal-Atan”.

Z działalnością oddziału propagandowego Sonderstabu wiąże się z kolei z osoba Aleksandra Wiurglera, obywatela Szwajcarii, który przed wybuchem wojny kierował polskim oddziałem Narodowo-Pracowniczego Związku Nowego Pokolenia (późniejszego Narodowego Związku Pracujących – NTS28). W wyniku działań Wiurglera w skład Sonderstabu „R” weszło wielu działaczy i sympatyków NTS29. Wiurglerowi udało się uzyskać silny wpływ na Smysłowskiego, dzięki czemu mógł prowadzić własną politykę polegającą na przerzucaniu na okupowane tereny ZSRR emisariuszy NTS prowadzących działania niepodległościowe. Celem NTS podczas wojny było bowiem stanie się w stosunku do ludności rosyjskiej „trzecią siłą”, konkurencyjną wobec III Rzeszy i Sowietów. Wiurgler nawiązał ponadto kontakty z polskim podziemiem w postaci Armii Krajowej, a także ze służbami wywiadowczymi aliantów. Fakt ten prawdopodobnie doprowadził do jego zabójstwa przez nieznanych sprawców na ulicach Warszawy 23 grudnia 1943 r.30 Sam Smysłowski również utrzymywał nie do końca jasne kontakty. Wiadomo, że po wyzbyciu się złudzeń, co do wygranej wojny przez Niemców, sondował Szwajcarów, czy wraz ze swoimi współpracownikami nie mógłby uzyskać w ich kraju azylu politycznego31. Z kolei z ramienia AK kontaktował się z nim zbiegły z niewoli niemieckiej brytyjski żołnierz Ron Jeffery32. Fakt ten nie uchronił jednak Smysłowskiego przed nieudanym zamachem ze strony Kedywu AK, który miał miejsce 17 maja 1944 r. i był według niektórych historyków inspirowany przez Sowietów33.

Rozwiązanie Sonderstabu „R” i dalsze losy Smysłowskiego

Jesienią 1943 r., kiedy Sonderstab „R” znajdował się w szczytowym okresie działalności, został nagle zlikwidowany. Jego liczebność wynosiła wówczas ponad 1 tys. współpracowników i agentów. Prawdopodobnie było to związane z utratą zaufania do Smysłowskiego niemieckich mocodawców, którzy wykryli, że próbuje działać na dwie strony34. Z kolei historycy rosyjscy wiążą ten fakt z rywalizacją pomiędzy SS i SD a Abwehrą35. Smysłowskiego aresztowało Gestapo, po czym uwięziono go w domowym areszcie w Warszawie. Jego podkomendni przeszli pod zwierzchnictwo Sztabu „Walli”, byli kierowani w szeregi Osttruppen w służbie Wehrmachtu lub odsyłano ich do Niemiec na roboty przymusowe36. Z kolei działacze NTS związali się ze służbami wywiadowczymi podległymi Reichsführerowi SS Heinrichowi Himmlerowi, tworząc w Mińsku na początku 1944 r. wywiadowczo-dywersyjny Sztab „Ingvar”37.

Wiosną 1944 r. Smysłowski został oczyszczony z zarzutów. Powrócił do służby wywiadowczej na rzecz Oberkommando der Wehrmacht (OKW). Wykorzystując kadrę szkoły wywiadowczej w Sulejówku pod Warszawą utworzył Sztab Oddziałów Specjalnego Przeznaczenia (Stab Einheit z.b.V.) z siedzibą w Marienbadzie. Wielu współpracowników i agentów pochodziło z Sonderstabu „R”. Byli oni zgrupowani w trzech samodzielnych batalionach. Na początku lata 1944 r. sztab nadzorował większość przerzutów grup dywersyjno-wywiadowczych na tyły Armii Czerwonej. Odbywały się one poprzez placówki w Sierpcu, Łasku, Krakowie i Nowej Wsi na Słowacji. Krótko po wybuchu Powstania Warszawskiego podkomendni Smysłowskiego zostali przeniesieni do zamku we wsi Weigelsdorf (obecnie Ostroszowice) na Dolnym Śląsku38. Smysłowski powołał tam Rosyjską Połączoną Szkołę Wywiadowczą39.

Reinhard Gehlen

Ostatni etap działalności wywiadowczej Smysłowskiego rozpoczął się w styczniu 1945 r., kiedy Armia Czerwona rozpoczęła wielką ofensywę na froncie wschodnim. Jego sztab w trybie pilnym ewakuował się do miasteczka Bad Elster w Saksonii, gdzie znalazł się również Sztab „Walli”. Tam został przeformowany w 1 Wschodnią Grupę Frontowego Wywiadu Specjalnego Przeznaczenia (Einheit z.b.V. OKH-Generalstabes. Frontaufklärungstrupp1, Ost), a wkrótce potem w Zieloną Armię Specjalnego Przeznaczenia (Die Grüne Armee z.b.V.) z 1 i 2 Pułkiem. W celu zmylenia służb sowieckich Smysłowski zaczął występować jako Arthur Holmston. Na początku kwietnia 1945 r. jego formacja stała się 1 Rosyjską Armią Narodową, otrzymując status wojska sojuszniczego40. Taki sam status posiadały również Siły Zbrojne Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji pod dowództwem Andrieja Własowa41. Formacja Smysłowskiego faktycznie była tworem propagandowym, podobnie jak wcześniejsza własowska Rosyjska Armia Wyzwoleńcza (ROA). W obliczu klęski wojennej III Rzeszy Smysłowski podjął decyzję o ewakuacji na Zachód, aby zaoferować swoje usługi wywiadowcze aliantom. Z pomocą szwajcarskiego dziennikarza Heinricha Blümera, byłego korespondenta w Warszawie, a podczas okupacji współpracownika Sztabu „Walli”, nawiązał kontakt z władzami neutralnego Wielkiego Księstwa Liechtensteinu. Wiedzę na ten temat posiadali również niektórzy wysocy oficerowie niemieckiego wywiadu, jak gen. Reinhard Gehlen42, czy komendant Sztabu „Walli” ppłk Hermann Baun43, zamierzający uchronić niemieckie aktywa wywiadowcze44.

Internowanie w Liechtensteinie

Philippe Pétain

W nocy z 2 na 3 maja 1945 r. granicę z Liechtensteinem przeszło bez walki prawie pięciuset wojskowych 1 Rosyjskiej Armii Narodowej na czele ze Smysłowskim, już w stopniu generała majora Wehrmachtu. Była to resztka formacji, liczącej pierwotnie od ok. 3 do ok. 6 tys. żołnierzy, która pozostała po stratach poniesionych głównie w wyniku nalotów. Ciekawostką jest fakt, że w składzie kolumny Smysłowskiego znaleźli się również trzej przedstawiciele dowództwa Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) – por. Przemysław Łębiński ps.„Szaława”45, NN ps. „Rafał Olbromski„ oraz Brytyjczyk Richard V. Tullet ps. ”Harry”, którzy byli faktycznie wysłannikami skierowanymi do II Korpusu Polskiego we Włoszech46. Poza tym wraz z żołnierzami 1 Rosyjskiej Armii Narodowej do Liechtensteinu przybyli byli przywódcy Francji Vichy, marszałek Philippe Pétain47 i premier Pierre Laval48, głowa carskiego Domu Romanowów na wygnaniu – Wielki Książę Władimir Kiryłowicz49 i przewodniczący Komitetu Rosyjskiego w okupowanej Warszawie Siergiej Wojciechowski50. Francuzi zostali natychmiast wydani okupacyjnym wojskom francuskim w Niemczech, zaś Wielki Książę Władimir i Wojciechowski przedostali się szczęśliwie do Austrii51. Formacja Smysłowskiego została internowana. Władca Księstwa Franciszek Józef II i członkowie rządu zgodzili się przyznać Rosjanom azyl polityczny, choć jednocześnie zastrzegli sobie prawo zmiany postępowania w zależności od sytuacji52.

Prezydent Argentyny Juan Perón

Sytuacja taka w końcu wydarzyła się w sierpniu 1945 r., kiedy do Liechtensteinu przybyła ze szwajcarskiego Berna sowiecka komisja repatriacyjna. Władze Księstwa były zmuszone wyrazić zgodę na jej działalność, kiedy Sowieci zagrozili represjami w stosunku do obywateli Liechtensteinu przebywających w sowieckiej strefie okupacyjnej Niemiec i Austrii. Nie bez znaczenia były również naciski na władze państwa ze strony aliantów. Z drugiej strony większość żołnierzy 1 Rosyjskiej Armii Narodowej pochodziła z ZSRR. Sowieci obietnicami i groźbami skłonili ponad połowę podkomendnych Smysłowskiego do podjęcia decyzji o powrocie do ojczyzny. Prawda była jednak taka, że zostali oni wszyscy rozstrzelani gdzieś po drodze (prawdopodobnie na terytorium Węgier)53. Działania komisji i tragiczne losy repatriantów doskonale przedstawił film fabularny produkcji francuskiej z 1993 r., pt. „Wiatr ze Wschodu”, w którym rolę przewodniczącego komisji repatriacyjnej znakomicie zagrał polski aktor Wojciech Pszoniak.

Sam Smysłowski z żoną i resztą swoich żołnierzy przebywał jeszcze przez pewien czas w Liechtensteinie, ale ze względu na pogorszającą się sytuację pod koniec 1947 r. wyjechał do Argentyny na zaproszenie prezydenta Juan Peróna54. Tam założył organizację pod nazwą Rosyjski Ruch Wojskowo-Wyzwoleńczy im. generalissimusa Aleksandra Suworowa, zwany Związkiem Suworowskim, a także opublikował swoje wspomnienia i liczne artykuły55.

Bibliografia:

Publikacje:

1. Czujew S., Spiecsłużby Trietjego Riejcha, t. 1, Moskwa 2003.
2. Gdański J., Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
3. Smysłow O., Prokliatyje sołdaty. Izmienniki Rodiny na służbie Gitliera, Moskwa 2007.
4. Hoffman J., Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2008.
5. Curganow J., Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010.
6. Holmston-Smysłowski B., Pierwaja Russkaja Nacionalnaja Armija protiw SSSR, Moskwa 2011.
7. Grybkow I. , D. Żukow, I. Kowtun,Osobyj sztab „Rossija”, Moskwa 2011.
8. Od zarubieża do Moskwy. Narodno-Trudowoj Sojuz (NTS) v vospominanijach i dokumientach 1924-2014, Moskwa 2014.

Artykuły:

1. Molendowski L., Z Niemcami przeciwko bolszewikom. Borysa Smysłowskiego-Holmstona przypadki, „Mówią Wieki”, nr 11, 2009.

Źródła internetowe:

1. http://niniwa22.cba.pl/muszkieterowie_baliszewski.htm.
2. http://argumentua.com/stati/nemetskimi-rukami-unichtozhim-vse-bolshevistskoe-ukraintsy-v-abvere-zondershtab-r.
3. http://www.rp.pl/artykul/0,778210.html.

1. Anton Denikin (1872-1947) – generał lejtnant, uczestnik I wojny światowej, dowódca 4 Dywizji Strzeleckiej, VIII Korpusu Armijnego, a następnie Frontu Zachodniego i Południowo-Zachodniego, głównodowodzący wojskami „białych” Rosjan na południu Rosji podczas wojny domowej w latach 1919-1920, emigrant. [↩]
2. Nikołaj Bredow (1873-????) – generał lejtnant, uczestnik I wojny światowej, dowódca XXI Korpusu Armijnego w 1917 r., dowódca 7 Dywizji Piechoty, a następnie Kijowskiej Grupy Wojsk podczas wojny domowej w Rosji, od jesieni 1920 r. na emigracji, aresztowany przez Sowietów w 1945 r. w Bułgarii. [↩]
3. Armia Rosyjska w Polsce – rosyjski związek operacyjny, podporządkowany głównodowodzącemu wojsk „białych” Rosjan gen. Piotrowi Wranglowi, formowany na terytorium II Rzeczypospolitej od lata 1920 r. Po nieudanej próbie przebicia się na Krym jesienią 1920 r., rozbrojony i internowany przez Polaków. [↩]
4. B. Holmston-Smysłowski, Pierwaja Russkaja Nacionalnaja Armija protiw SSSR, Moskwa 2011, s. 3-7. [↩]
5. J. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010, s. 108. [↩]
6. B. Holmston-Smysłowski, dz. cyt., s. 7-8. [↩]
7. Aleksiej von Lampe (1885-1967) – generał major, uczestnik I wojny światowej, szef oddziału operacyjnego sztabu wojsk „białych„ Rosjan gen. Antona Denikina na południu Rosji podczas wojny domowej, przedstawiciel ”białych” Rosjan w Konstantynopolu. Emigrant, przewodniczący niemieckiego oddziału Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego, a następnie całej organizacji. [↩]
8. Walther von Brauschitsch (1881-1948) – feldmarszałek, uczestnik I wojny światowej, dowódca 1 Dywizji Piechoty i Okręgu Korpusu nr 1 Reichswehry, dowódca I Korpusu Armijnego, naczelny dowódca Wehrmachtu w latach 1938-1941, zdymisjonowany ze względu na niepowodzenia wojsk niemieckich na froncie wschodnim. [↩]
9. J. Curganow, dz. cyt., s. 108. [↩]
10. I. Grybkow, D. Żukow, I. Kowtun, Osobyj sztab „Rossija”, Moskwa 2011, s. 107-116. [↩]
11. S. Czujew, Spiecsłużby Trietjego Riejcha, Moskwa 2003, t. 1, s. 215-218. [↩]
12. O. Smysłow, Prokliatyje sołdaty. Izmienniki Rodiny na służbie Gitliera, Moskwa 2007, s. 109. [↩]
13. J. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 110. [↩]
14. J. Curganow, dz. cyt., s. 109. [↩]
15. Michaił Szapowałow (1898-1945) – generał major, uczestnik I wojny światowej, w 1918 r. wstąpił do Armii Czerwonej, represjonowany przez NKWD podczas czystek stalinowskich pod koniec lat 30. XX wieku, dowódca 320 Dywizji Strzeleckiej, a następnie I Samodzielnego Korpusu Strzeleckiego podczas wojny z Niemcami, po dostaniu się do niewoli przeszedł na stronę Niemców, dowódca 3 Dywizji Sił Zbrojnych KONR pod koniec wojny, zamordowany w 1945 r. przez czechosłowackich partyzantów komunistycznych. [↩]
16. Rosyjska Partia Faszystowska – emigracyjne rosyjskie ugrupowanie polityczne, utworzone w 1931 r. w chińskim Harbinie. Miało oddziały w różnych krajach świata (m.in. w Polsce), choć najaktywniej działało w Mandżurii. Zlikwidowane latem 1945 r. w wyniku ataku Armii Czerwonej na Mandżukuo. [↩]
17. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 148-153. [↩]
18. D. Baliszewski, Tajemnica doktora Z., http://niniwa22.cba.pl/muszkieterowie_baliszewski.htm (dostęp: 15.03. 2015). [↩]
19. O. Smysłow, dz. cyt., s. 110. [↩]
20. J. Curganow, dz. cyt., s. 110. [↩]
21. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 154-158. [↩]
22. Petro (Piotr) Diaczenko (1895-1965) – generał chorąży Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej, uczestnik I wojny światowej, dowódca Konnego Pułku Czarnych Zaporożców w latach 1919-1920, internowany w 1921 r. w Polsce, oficer kontraktowy w 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, a następnie 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich, agent Abwehry, dowódca Ukraińskiego Legionu Samoobrony, a następnie 2 Dywizji Ukraińskiej Armii Narodowej podczas II wojny światowej, emigrant. [↩]
23. Mykoła Rybaczuk (1890-1966) – podpułkownik Armii Czynnej Ukraińskiej Armii Ludowej, uczestnik I wojny światowej, szef sztabu Głównego Zarządu Sztabu Generalnego Armii Czynnej URL w 1920 r., internowany w 1921 r. w Polsce, oficer kontraktowy w 41 Suwalskim Pułku Piechoty, dowódca batalionu 3 Pułku Piechoty Legionów podczas wojny obronnej 1939 r., pracownik Ukraińskiego Centralnego Komitetu w okupowanym Krakowie podczas II wojny światowej, emigrant. [↩]
24. Archip Kmeta (1891-1978) – podpułkownik Armii Czynnej Ukraińskiej Armii Ludowej, uczestnik I wojny światowej, dowódca 4 Pułku Strzelców Siczowych w latach 1919-1920, internowany w 1921 r. w Polsce, oficer kontraktowy w 5 Pułku Piechoty Legionów, współpracownik Ukraińskiego Wojska Wyzwoleńczego podczas II wojny światowej, emigrant. [↩]
25. Petro Samutin (1889-1982) – generał chorąży Armii Czynnej Ukraińskiej Armii Ludowej, uczestnik I wojny światowej, szef sztabu 6 Siczowej Dywizji Strzelców Armii Czynnej URL w 1920 r., internowany w 1921 r. w Polsce, oficer kontraktowy w 13 Pułku Piechoty, współpracownik Ukraińskiego Wojska Wyzwoleńczego podczas II wojny światowej, emigrant. [↩]
26. Taras Bulba-Boroweć (1908-1981) – ukraiński działacz niepodległościowy, internowany w obozie w Berezie Kartuskiej do 1939 r., komendant konspiracyjnej Siczy Poleskiej, a następnie Ukraińskiej Armii Ludowo-Rewolucyjnej w latach 1940-1943, dowódca Brygady Spadochronowej „Gruppe B” Ukraińskiej Armii Narodowej w 1945 r., emigrant. [↩]
27. http://argumentua.com/stati/nemetskimi-rukami-unichtozhim-vse-bolshevistskoe-ukraintsy-v-abvere-zondershtab-r (dostęp: 20.03.2015). [↩]
28. Narodowy Związek Pracujących – emigracyjne rosyjskie ugrupowanie polityczne, utworzone w 1930 r. w Belgradzie. Miało oddziały w różnych krajach świata (m.in. w Polsce). Podczas II wojny światowej współpracowało z Niemcami, chociaż prowadziło działalność niepodległościową o charakterze antysowieckim [↩]
29. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 152-153. [↩]
30. Od zarubieża do Moskwy. Narodno-Trudowoj Sojuz (NTS) v vospominanijach i dokumientach 1924-2014, Moskwa 2014, s. 21-23. [↩]
31. J. Curganow, dz. cyt., s. 110. [↩]
32. R. Jeffery, Wisła jak krew czerwona, Warszawa 2014, s. 207-261. [↩]
33. P. Zychowicz, Tajemnica zamachu na pułkownika, http://www.rp.pl/artykul/0,778210.html (dostęp: 20.03.2015). [↩]
34. L. Molendowski, Z Niemcami przeciwko bolszewikom. Borysa Smysłowskiego-Holmstona przypadki, „Mówią Wieki”, nr 11, 2009, s. 46-49. [↩]
35. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 200-202. [↩]
36. Tamże , s. 173. [↩]
37. Tamże, s. 244-247. [↩]
38. B. Holmston-Smysłowski, dz. cyt., s. 11-13. [↩]
39. S. Czujew, dz. cyt., s. 232-234. [↩]
40. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 277-283. [↩]
41. J. Hoffman, Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2008. [↩]
42. Reinhard Gehlen (1902-1979) – generał porucznik Wehrmachtu, szef oddziału operacyjnego sztabu 213 Dywizji Piechoty podczas kampanii wrześniowej 1939 r., szef 12 Oddziału Sztabu Generalnego Wehrmachtu (OKH) „Obce Armie Wschód” w latach 1942-1944, zdymisjonowany przez Adolfa Hitlera, szef wywiadowczej Organizacji Gehlena w RFN po wojnie. [↩]
43. Hermann Baun (1897-1951) – podpułkownik Abwehry, komendant Sztabu „Walli” od 1941 r., współpracownik Organizacji Gehlena po wojnie. [↩]
44. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 283-286. [↩]
45. Nota biograficzna Przemysława Łębińskiego zamieszczona na stronie internetowej http://www.brygadaswietokrzyska.pl/ (dostęp: 20.03.2015). [↩]
46. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 342-346. [↩]
47. Philippe Pétain (1856-1951) – francuski marszałek, głównodowodzący wojsk francuskich podczas I wojny światowej, minister wojny w latach 1934-1939, premier Francji w czerwcu 1940 r., a następnie przywódca kolaboracyjnej Francji Vichy do 1944 r., skazany na karę śmierci po wojnie, którą zamieniono na dożywocie. [↩]
48. Pierre Laval (1883-1945) – francuski polityk, uczestnik I wojny światowej, dwukrotny premier rządu, a następnie przewodniczący parlamentu w okresie międzywojennym, premier kolaboracyjnej Francji Vichy w 1940 r. i w latach 1942-1944, skazany po wojnie na karę śmierci, która została wykonana. [↩]
49. Władimir Romanow (1907-1992) – tytularny imperator Wszechrosji, pretendent do tronu carskiego od 1938 r., więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego w Compiegne w latach 1942-1944 podczas II wojny światowej. [↩]
50. Siergiej Wojciechowski (1900-1984) – rosyjski emigracyjny pisarz i dziennikarz, sekretarz Rosyjskiego Komitetu Społecznego w II RP w okresie międzywojennym, przewodniczący Komitetu Rosyjskiego w okupowanej Warszawie podczas II wojny światowej. [↩]
51. B. Holmston-Smysłowski, dz. cyt., s. 16-17. [↩]
52. I. Grybkow, D. Żukow, A. Kowtun, dz. cyt., s. 346-356. [↩]
53. Tamże, s. 356-360. [↩]
54. Juan Perón (1895-1974) – argentyński wojskowy i polityk, współuczestnik zamachu stanu w 1943 r., minister, a następnie wiceprezydent; prezydent Argentyny od 1946 r., po zakończeniu II wojny światowej udzielił schronienia w swoim kraju wielu uciekinierom z III Rzeszy i jej sojusznikom. [↩]
55. B. Holmston-Smysłowski, dz. cyt., s. 22-24. [↩]