1. Rosyjska Brygada Narodowa SS czy 1. Antyfaszystowska Brygada Partyzancka?

Po ataku wojsk niemieckich na Związek Sowiecki latem 1941 r., służby specjalne III Rzeszy zaczęły formować kolaboracyjne oddziały wojskowe. Tego typu działania prowadził wywiad wojskowy Abwehra. Swój oddział stworzyło również SS.

Sprzęt zdobyty przez III Rzeszę po ataku na Związek Sowiecki

W wyniku agresji III Rzeszy na ZSRR 22 czerwca 1941 r. po stronie niemieckiej zaczęły pojawiać się koncepcje wykorzystania coraz liczniejszych jeńców sowieckich do walki z Armią Czerwoną. Jednym z tego typu pomysłów była Rosyjska Narodowa Armia Ludowa (RNNA), formowana pod patronatem Abwehry1. Swoją uwagę na Rosjan zwrócił również Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Kierownictwo Departamentu VI RSHA (SD-Ausland), odpowiadającego za wywiad zagraniczny, na czele ze SS-Standartenführerem Walterem Schellenbergiem2, wiosną 1942 r. utworzyło organ wywiadowczo-dywersyjny pod nazwą Unternehmen „Zeppelin”, który zajmował się wykorzystaniem byłych czerwonoarmistów do celów agenturalnych przeciwko Związkowi Sowieckiemu3. Z jego inicjatywy w obozie jenieckim Oflag 68 w Suwałkach w kwietniu 1942 r. został zorganizowany Wojskowy Związek Nacjonalistów Rosyjskich (BSRN), którego poprzednikiem była Narodowa Partia Ludu Rosyjskiego, powstała jeszcze pod koniec 1941 r. Na jego czele stanął były szef sztabu 229 Dywizji Strzeleckiej, ppłk Władymir Władymirowicz Gil4, który przyjął pseudonim „Rodionow”5. W skład BSRN weszli byli oficerowie Armii Czerwonej, którzy zostali zaakceptowani przez specjalne komisje SD jako osoby „zasługujące na zaufanie„ i „reprezentujące interes dla służby kontrwywiadowczej„. Zamieszkiwali oni w odrębnej części oflagu. Ich ”kuratorem” został SS-Sturmbannführer Hans Schindowski, szef SD w obozie jenieckim w Suwałkach. Wśród założycieli BSRN byli mjr Michaił Wasyliewicz Jegorow6, mjr Michaił Aleksandrowicz Kaługin7 i kpt Andriej Eduardowicz Błażewicz8. Szczególne znaczenie dla Wojskowego Związku Rosyjskich Nacjonalistów miał generał major Paweł Wasyliewicz Bogdanow9, prowadzący agitację na rzecz BSRN, który w połowie lipca 1941 r. dobrowolnie przeszedł na stronę Niemców, po czym zgłosił propozycję sformowania ochotniczego oddziału wojskowego po stronie niemieckiej10.

Wkrótce Niemcy wydzielili grupę jeńców-oficerów, których przenieśli do obozu specjalnego przeznaczenia SS pod Wrocławiem (Breslau), a następnie odbyli oni miesięczną podróż o charakterze propagandowym po Niemczech. Po powrocie do obozu w Suwałkach stworzyli oni trzon kadrowy Wojskowego Związku Rosyjskich Nacjonalistów. Umundurowano ich w uniformy armii czechosłowackiej. SD wprowadziło surowy reżim wojskowy i przyznało członkom BSRN lepsze racje żywnościowe. Jednocześnie jeńcy zbudowali duży barak ze sceną i widownią. Podpułkownik Gil pod koniec kwietnia 1942 r. zorganizował uroczysty koncert, na którym przedstawił program swojej organizacji, wychwalając Hitlera i III Rzeszę oraz zapowiadając „walkę z żydobolszewizmem”. Członkiem BSRN mógł zostać mężczyzna powyżej 18. roku życia każdej narodowości, zamieszkującej ZSRR, z wyjątkiem Żydów. Wykluczono również byłych funkcjonariuszy NKWD, oficerów politycznych (politruków) Armii Czerwonej i działaczy partii komunistycznej. Związek miał formować oddziały bojowe, zwane drużynami11. Powstał sztab („centr”) BSRN podzielony na cztery oddziały: wywiadu i kontrwywiadu, spraw wojskowych, spraw partyjnych i pracy z młodzieżą oraz agitacji i propagandy, który został przeniesiony do wydzielonej części obozu koncentracyjnego KL Sachsenhausen. Na okupowanych terenach Związku Sowieckiego przy obozach jenieckich umiejscowiono terytorialne centra BSRN. Istniały także dwie grupy kadrowe, z których jedna ulokowana była w leśnym obozie specjalnego przeznaczenia SS pod Wrocławiem12.

Pierwszych 100 członków BSRN utworzyło 1 Sotnię, nazywaną także grupą wojskową Wojskowego Związku Rosyjskich Nacjonalistów. Byłych oficerów Armii Czerwonej, od podporuczników po pułkowników, zgrupowano w plutonie oficerskim. Oddział otrzymał oficjalną nazwę Drushina Verband. Po wstępnym przeszkoleniu Niemcy przenieśli go do bazy leśnej w rejonie Parczewa na terytorium Generalnego Gubernatorstwa, czyli okupowanych ziem polskich13. Od sierpnia 1942 r. w Parczewie mieściła się szkoła wywiadowczo-dywersyjna SS, ulokowana początkowo w pałacu Zamojskich w pobliskim Jabłoniu. Była ona podporządkowana Unternehmen „Zeppelin”14. Kolaboranci BSRN odbyli szkolenie wojskowe ukierunkowane na walkę z partyzantami. Chrzest bojowy przeszli przeciwko sowieckim partyzantom operującym w Lasach Parczewskich. Ponadto – według historyków rosyjskich – działali przeciwko okolicznym strukturom konspiracyjnym Armii Krajowej, co jest jednak wątpliwe. Mieli stosować metody dywersyjne polegające na udawaniu cywili, przenikaniu do struktur AK i infiltracji ich od środka w celu zniszczenia. Ponadto Drushina Verband uczestniczyła w akcjach likwidowania gett żydowskich w miejscowościach powiatów parczewskiego, tomaszowskiego, zamojskiego i rawskiego w ramach Akcji „Reinhardt”15. Oblicza się, że jej członkowie zamordowali ok. 1,5 tys. Żydów i Polaków16. Szczególnie odznaczył się wówczas jeden z oficerów, kpt. Błażewicz, którego mianowano szefem sztabu oddziału w stopniu majora. Po wojnie część byłych „własowców” oskarżała go o zakonspirowaną działalność agenturalną na rzecz sowieckich służb specjalnych, ale nie zostało to potwierdzone17.

W sierpniu 1942 r. Drushina Verband powróciła do bazy koło Parczewa, gdzie wzrosła liczebnie do stanu batalionu (ponad 500 osób). Ochotnicy pochodzili z różnych obozów jenieckich. Sporą grupę wśród nich tworzyli wyżsi oficerowie Armii Czerwonej w stopniach podpułkownika i pułkownika, którzy utworzyli kompanię oficerską pod dowództwem płk. Pietrowa18. Do oddziału wstąpiła również pewna liczba „białych„ emigrantów rosyjskich, jak książę Leonid Siergiejewicz Światopołk-Mirski, sztabskapitan Szmielow, kapitan Dame czy graf Wyrubow. Istniały także dwie pozostałe kompanie. Niemcy przemianowali Drużynę na 1 Rosyjski Oddział Narodowy SS. Na czechosłowackich mundurach noszono znaki SD-SS. Naramienniki miały specjalny wzór. Oficerowie na mankietach bluz mundurowych nosili czarną wstążkę z napisem „За Русь!„ (”Za Ruś!”). Oddział był uzbrojony w 50 ręcznych i ciężkich karabinów maszynowych oraz 20 moździerzy. Utworzono również Centrum Radiowe Związku Wojskowego, które prowadziło w języku rosyjskim audycje propagandowe skierowane do mieszkańców okupowanych terenów ZSRR. Faktycznie było ono uzależnione jedynie od Niemców, gdyż treść programów nie była konsultowana z ppłk. Gilem19.

Plan Operacji Barbarossa

Pod koniec sierpnia 1942 r. 1 Rosyjski Oddział Narodowy SS został przerzucony na okupowane tereny Związku Sowieckiego. Przybył początkowo do Smoleńska, gdzie stacjonował sztab Grupy Armii „Środek„, której dowództwo opowiadało się za udziałem Rosjan we wspólnej walce Niemiec z reżimem stalinowskim. Tam szefa sztabu mjr. Błażewicza wraz z częścią oficerów odkomenderowano do obozu specjalnego przeznaczenia SS przy Stalagu 319 w Chełmie, gdzie przystąpili do formowania 2 Drużyny (Drushina 2). Do obozu przybył ponadto z Berlina gen. mjr Bogdanow. W ciągu września udało się zwerbować około 300 byłych czerwonoarmistów, którzy w II połowie grudnia pod dowództwem mjr. Błażewicza wzięli udział w kolejnych działaniach skierowanych przeciwko miejscowym Żydom w ramach Akcji ”Reinhardt”. Występowali oni pod własnym sztandarem w kolorze czarnym, na którym znajdowała się złota czaszka i kości20. W tym czasie oddział ppłk. Gila trafił do białoruskiego miasteczka Stary Bychów, leżącego na południe od Mohylewa. Do jego zadań miała należeć walka z rosnącą w siłę partyzantką. Oddział stanowił również bazę dla werbunku dywersantów, przerzucanych następnie na tyły Armii Czerwonej. Jego liczebność wzrosła do 600-700 ludzi (cztery kompanie). Kolaboranci prowadzili intensywne walki leśne z partyzantami, podczas których o mały włos nie została zniszczona kompania oficerska. Udało jej się jednak wyjść z okrążenia za cenę dużych strat. „Rodionowcy” byli bardzo dobrze oceniani przez swoich niemieckich mocodawców21.

Jesienią 1942 r. Niemcy podjęli działania zmierzające do zjednoczenia różnych inicjatyw kolaboracyjnych, powstałych po ich stronie. Dlatego skłonili ppłk. Gila do przeprowadzenia rozmów z innym współpracownikiem Unternehmen „Zeppelin„, byłym funkcjonariuszem NKWD i kombrygiem Iwanem Gieorgijowiczem Biessonowem, który przedstawił SS plan tzw. desantu na Gułag, czyli dywersyjnego przerzucenia ”wschodnich” oddziałów kolaboracyjnych na obszary ZSRR, na których funkcjonowały obozy pracy22. Kierownictwo Unternehmen „Zeppelin” chciało doprowadzić do połączenia obu organizacji, ale z powodu likwidacji projektu ostatecznie nie doszło do tego23. Kolejną inicjatywą strony niemieckiej było zorganizowanie konferencji 35 delegatów BSRN w styczniu 1943 r. we Wrocławiu. Niemcy postanowili sformować na bazie 1 Rosyjskiego Oddziału Narodowego SS trzy korpusy: pierwszy do walki z partyzantami, drugi do walki na froncie i trzeci do przerzutu na tyły Armii Czerwonej. Jednakże po wizycie ppłk. Gila w Berlinie Niemcy przekonali się, że nie mogą mu dowierzać i dlatego postawili na gen. Andrieja Andriejewicza Własowa24, przyszłego formalnego głównodowodzącego Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA). Ostatnim akordem niemieckich działań konsolidacyjnych była wizyta delegacji ROA wśród podkomendnych ppłk. Gila, która nie przyniosła jednak spodziewanych skutków w postaci podporządkowania się gen. Własowowi25.

W marcu 1943 r. w białoruskim miasteczku Łużki doszło do połączenia 1 Rosyjskiego Oddziału Narodowego SS ppłk. Gila, 2 Drużyny mjr. Błażewicza, specjalnego oddziału rosyjskiego SS z Wrocławia w sile batalionu (utworzonego w ramach projektu kombryga Biessonowa) pod dowództwem byłego kapitana Armii Czerwonej Razumowskiego i emigranta księcia Golicyna oraz 100-osobowego oddziału ochotników pochodzących ze szkoły wywiadowczo-dywersyjnej Unternehmen „Zeppelin” w Wehlau (obecnie Znamiensk) w Prusach Wschodnich. Sformowano z nich 1. Rosyjski Pułk Narodowy SS. Na jego czele stanął ppłk Gil. Funkcję szefa sztabu objął mjr Błażewicz (faktycznie kierował także wywiadem i kontrwywiadem). Obaj zostali mianowani SS-Standartenführerami (odpowiednik stopnia pułkownika). Dowództwo baterii artylerii pełnił książę Światopołk-Mirski, a kontrwywiadem (zwanym służbą zapobiegania) kierował gen. Bogdanow. Liczebność oddziału wynosiła około 1,2 tys. ludzi. Mieli oni na wyposażeniu 60 dział (najprawdopodobniej wraz z moździerzami) i 95 karabinów maszynowych. W maju 1943 r., kiedy oddział osiągnął liczebność około 1,5 tys., został przemianowany na 1 Rosyjską Brygadę Narodową SS. Liczyła ona cztery bataliony, w tym jeden szkoleniowy (szkoła podoficerska), kompanię samochodową, kompanię karabinów maszynowych, kompanię szturmową, kompanię saperów i kompanię łączności, baterię artyleryjsko-moździerzową, dwa plutony kawalerii, pluton sztabowy i pluton żandarmerii polowej. Do czerwca liczebność wzrosła do ponad 8 tys. ludzi. Część źródeł mówi o 4-5 tys. żołnierzy26. Byli to ochotnicy spośród miejscowej młodzieży, członkowie policji pomocniczej, dezerterzy z oddziałów partyzanckich i byli jeńcy wojenni27. Przy sztabie istniał niemiecki oddział łącznikowy SS w sile 10-12 osób na czele z SS-Obersturmbannführerem Appelem, który sprawował „opiekę” nad ppłk. Gilem i jego najbliższymi oficerami28.

Wiosną 1943 r. z inicjatywy SD część 1 Rosyjskiej Brygady Narodowej SS (specjalny oddział SS i kompania szkoleniowa) została przeformowana i podporządkowana formalnie tzw. Komitetowi Smoleńskiemu gen. Własowa. Na jej bazie sformowano Batalion Gwardyjski ROA, stacjonujący we wsi Striemutki w rejonie Pskowa. Sztab nowo utworzonego oddziału skompletowany został z „białych” emigrantów rosyjskich służących wcześniej w Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. Byli to Siergiej Nikitycz Iwanow29, Igor Konstantynowicz Sacharow30 i Konstantyn Grigoriewicz Kromiadi31. Patronat nad inicjatywą objął SS-Obersturmbannführer dr Heinz Gräfe32, szef oddziału VI C Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy33.

Tymczasem rozrost 1. Rosyjskiej Brygady Narodowej SS odbywał się w czasie nieustannych walk z partyzantami. Jedną z największych operacji antypartyzanckich, w których oddział wziął udział, była operacja pod kryptonimem „Cottbus”, odbywająca się od połowy maja do II połowy czerwca 1943 r. na okupowanej Białorusi. Oceny Niemców oddaje raport wyższego dowódcy SS i policji SS-Brigadeführera Kurta von Gottberga34, w którym napisał: „Ten oddział bardzo szybko stanie się siłą uderzeniową i w walce z bandami zachowuje się niezawodnie …”35. Zresztą spotykał się on często z ppłk. Gilem, wyrażając swoje podziękowania za boje z partyzantami. Innym znakiem zaufania strony niemieckiej było oddanie kolaborantom pod kontrolę przedmościa nad rzeczką Ponia ze wsiami Dokszyce, Juchnowka, Bieresniowka i Berezyno, które wcinało się klinem w obszar zajmowany przez partyzantów (tzw. Kraj Borysowsko-Biehomlowski)36. Od kiedy podkomendni ppłk. Gila znaleźli się na okupowanych terenach ZSRR rozpoczęły się jednocześnie podejmowane na polecenie Białoruskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego propagandowe próby partyzantów rozkładu oddziału ppłk. Gila. W początkowym okresie istnienia nie przynosiły one większych rezultatów. Największym sukcesem było doprowadzenie do przejścia na stronę partyzantów 95 żołnierzy z kompanii oficerskiej, która poniosła wyjątkowo duże straty podczas niedawnych bojów. Stały udział kolaborantów w ciężkich i zarazem bratobójczych walkach powodował jednak wiosną 1943 r. narastającą demoralizację i upadek morale37.

W tej sytuacji sam ppłk Gil zaczął rozważać przejście na stronę partyzantów. Jego decyzję przyspieszyło w I połowie sierpnia 1943 r. przybycie 2 Pułku Policyjnego SS wraz z artylerią i samochodami pancernymi w rejon stacjonowania 1. Rosyjskiej Brygady Narodowej SS. Obawa przed jej rozbrojeniem i aresztowaniem doprowadziła do nawiązania kontaktu z dowództwem sowieckiej brygady partyzanckiej „Żeleźniak”. Partyzanci obiecali ppłk. Gilowi i jego podkomendnym amnestię pod warunkiem przekazania Sowietom gen. Bogdanowa i emigrantów rosyjskich. W rezultacie 16 sierpnia część oddziałów brygady zaatakowała Niemców we wsi Dokszyce i w węzłowej stacji kolejowej Królewszczyzna38. Wcześniej wymordowano żołnierzy SS niemieckiego sztabu łącznikowego i niektórych oficerów – kolaborantów, którzy wystąpili przeciwko dezercji39. Na stronę partyzantów przeszło około 2,2 tys. żołnierzy 1. Rosyjskiej Brygady Narodowej SS z 10 działami, 23 moździerzami i 77 karabinami maszynowymi. Generała Bogdanowa i emigrantów natychmiast wywieziono samolotem do Moskwy, gdzie zostali po wojnie osądzeni na karę śmierci. Natomiast ppłk Gil (występujący obecnie jako Rodionow), mianowany pułkownikiem i nagrodzony Orderem Czerwonej Gwiazdy (według części źródeł Orderem Czerwonego Sztandaru), przemianował swój oddział na 1. Antyfaszystowską Brygadę Partyzancką.

Partyzanci wprowadzili do brygady swoich oficerów, którzy objęli funkcje dowódcze nad poszczególnymi oddziałami. Poza tym przeprowadzono „czystkę„ wśród żołnierzy ppłk. Gila, aresztując najbardziej aktywnych kolaborantów z czasów współpracy z Niemcami (np. wyłowiono pewną ilość agentów niemieckiego organu wywiadowczo-dywersyjnego Sonderstab ”R”)40. Przez cały okres istnienia brygady była prowadzona intensywna praca propagandowo-partyjna. Pułkownik Gil chciał zrehabilitować się przed Sowietami, dlatego jego podkomendni prowadzili ciężkie walki z niemieckimi oddziałami okupacyjnymi na pierwszej linii strefy partyzanckiej, ponosząc jednocześnie duże straty. Do ich sukcesów należało rozbicie we wrześniu 1943 r. niemieckiego garnizonu miasteczka Zembin, zaś w grudniu tego roku garnizonów w Kurańcu i Wilejce, co miało istotny wpływ na ofensywę Armii Czerwonej na Witebsk. W styczniu 1944 r. brygada została przeniesiona do połocko-lepelskiej strefy partyzanckiej, gdzie święciła kolejne sukcesy w walce z okupantami. Ciekawostką jest fakt, że jej przeciwnikiem okazała się wówczas m.in. Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa (RONA) Bronisława Kamińskiego. Koniec dosięgnął podkomendnych ppłk. Gila w połowie maja podczas walk związanych z niemiecką wielką operacją antypartyzancką pod kryptonimem „Frühlingsfest„. Brygada liczyła wówczas około 1,5 tys. ludzi uzbrojonych w 1 działo polowe 76 mm, 2 działka przeciwpancerne 45 mm, 12 moździerzy i 53 karabiny maszynowe. Większość żołnierzy poległa, a ppłk Gil, wcześniej ranny, zginął przy próbie przerwania okrążenia. Jedna z wersji jego śmierci mówiła wprawdzie, że został zastrzelony przez swojego oficera ze słowami ”psu psia śmierć”, ale najprawdopodobniej została ona wymyślona41.

Wśród rosyjskich historyków i publicystów trwa spór dotyczący oceny postaci płk. Gila (Rodionowa). Kontrowersje wywołuje jego kolaboracyjna służba wojskowa po stronie niemieckich okupantów. Niektórzy próbują udowodnić, że płk Gil specjalnie przeszedł do Niemców, aby faktycznie prowadzić konspiracyjną działalność wywiadowczą na korzyść Sowietów. Tego typu stanowisko doprowadziło w 1992 r. do uroczystego pochowania w centralnym miejscu mogiły partyzanckiej w Uszaczach jego szczątków, odnalezionych wcześniej w rejonie chutoru Nakoł w rejonie głębockim. Obraz płk. Gila jako dzielnego partyzanta i wywiadowcy został ukazany z kolei w białoruskim filmie dokumentalnym o „Drużynie”. Jednakże większość historyków w Rosji uważa, że dowódca 1. Rosyjskiej Brygady Narodowej SS, a następnie 1. Antyfaszystowskiej Brygady Partyzanckiej był zwykłym dwulicowym kolaborantem, który przeszedł na stronę partyzantów jedynie z powodu przygotowywania przez Niemców rozbrojenia jego oddziału i aresztowania kadry dowódczej42.

BIBLIOGRAFIA

Literatura:

1. Siergiej Giennadiewicz Czujew, Spiecsłużby Tretjego Rejcha, t. 2, Moskwa 2003.
2. Siergiej Igorewicz Drobiazko, Pod znamioniami wraga. Antisowieckije formirowanija w sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004.
3. Jarosław Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
4. Oleg Siergiejewicz Smysłow, Prokliatyje legiony. Izmienniki Rodiny na służbie Gitliera, Moskwa 2007.
5. Dmitrij Aleksandrowicz Żukow, Iwan Iwanowicz Kowtun, 1-ja Russkaja brigada SS „Drużina”, Moskwa 2010.
6. Iwan Iwanowicz Kowtun, Russkije esesowcy, Moskwa 2013.

Źródła internetowe:

1. https://historia.org.pl/2015/05/16/rosyjska-narodowa-armia-ludowa-nieudany-eksperyment-propagandowy-abwehry/
2. http://www.majdanek.eu/articles.php?acid=239
3. http://www.warmech.ru/smersh/zeppelin2.html
4. http://weltkrieg.ru/organisation/731-druzina.html
5. http://2004.novayagazeta.ru/nomer/2004/14n/n14n-s31.shtml
6. http://www.istorya.ru/book/soldaty/16.php
7. http://www.chekist.ru/article/4172
8. http://mogilev-region.gov.by/page/anatolii_burdo_sudba_kombriga_v_gil-%C2%ADrodionova
9. http://www.sovsekretno.ru/articles/id/4173/

1. Robert Buliński, Rosyjska Narodowa Armia Ludowa – nieudany eksperyment propagandowy Abwehry, https://historia.org.pl/2015/05/16/rosyjska-narodowa-armia-ludowa-nieudany-eksperyment-propagandowy-abwehry/ (dostęp: 3.06.2015). [↩]
2. Walter Schellenberg (1910-1952) – funkcjonariusz SS od 1933 r., szef kontrwywiadu w IV Departamencie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy od 1939 r., szef Departamentu VI RSHA od 1941 r., szef wywiadu SS od 1944 r. [↩]
3. Siergiej Giennadiewicz Czujew, Spiecsłużby Tretjego Rejcha, t. 2, Moskwa 2003, s. 17-19. [↩]
4. Władymir Władymirowicz Gil (1906-1944) – podpułkownik Armii Czerwonej, zastępca szefa sztabu 33 Pułku Kawalerii od 1935 r., szef 5 oddziału sztabu 12 Dywizji Kawalerii, a następnie szef sztabu VIII Brygady Zmechanizowanej od 1940 r., szef oddziału operacyjnego sztabu XII Korpusu Zmechanizowanego, a następnie szef sztabu 229 Dywizji Strzeleckiej, dowódca 1 Rosyjskiej Brygady Narodowej SS od 1942 r., dowódca 1 Antyfaszystowskiej Brygady Partyzanckiej w 1944 r. [↩]
5. Siergiej Igorewicz Drobiazko, Pod znamioniami wraga. Antisowieckije formirowanija w sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004, s. 137. [↩]
6. Michaił Wasyliewicz Jegorow (1900-?) – major Armii Czerwonej, szef oddziału tyłów sztabu III Korpusu Zmechanizowanego w 1941 r., członek Wojskowego Związku Rosyjskich Nacjonalistów od 1942 r., oficer Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej w szkole propagandystów ROA w Dabendorfie, a następnie propagandysta ROA w okupowanej Francji od 1943 r., oficer oddziału ds. organizacji propagandy w wojskach wschodnich Głównego Zarządu Propagandy Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji od 1944 r., zastępca szefa propagandy sztabu Sił Zbrojnych KONR od 1945 r., powojenny działacz antykomunistyczny. [↩]
7. Michaił Aleksandrowicz Kaługin (1897-1953) – major Armii Czerwonej, uczestnik I wojny światowej, szef oddziału osobowego sztabu Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego w 1941 r., członek Wojskowego Związku Rosyjskich Nacjonalistów, a następnie oficer 1 Rosyjskiej Brygady Narodowej SS od 1942 r., oficer Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej w szkole propagandystów ROA w Dabendorfie, szef kancelarii gen. Andrieja A. Własowa, a następnie komendant jego Kwatery Głównej od 1943 r., zastępca szefa Zarządu Bezpieczeństwa Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji od 1944 r., organizator szkoły wywiadowczej Sił Zbrojnych KONR w Marienbadzie w 1945 r., powojenny działacz antykomunistyczny. [↩]
8. Andriej Eduardowicz Błażewicz (1906-1943) – kapitan Armii Czerwonej, szef sztabu pułku artylerii w 1941 r., członek Wojskowego Związku Rosyjskich Nacjonalistów, a następnie oficer 1 Rosyjskiej Brygady Narodowej SS od 1942 r., zamordowany w 1943 r. [↩]
9. Paweł Wasyliewicz Bogdanow (1900-1950) – generał major Armii Czerwonej, dowódca 59, a następnie 114 Pułku Strzeleckiego od 1935 r., szef sztabu 67 Dywizji Strzeleckiej od 1938 r., dowódca 48 Dywizji Strzeleckiej od 1939 r., szef kontrwywiadu 1 Rosyjskiej Brygady Narodowej SS od 1942 r., wydany Sowietom w 1943 r. [↩]
10. Dmitrij Aleksandrowicz Żukow, Iwan Iwanowicz Kowtun, 1-ja Russkaja brigada SS „Drużina”, Moskwa 2010, s. 69-74. [↩]
11. Iwan Iwanowicz Kowtun, Russkije esesowcy, Moskwa 2013, s. 145-146. [↩]
12. Oleg Siergiejewicz Smysłow, Prokliatyje legiony. Izmienniki Rodiny na służbie Gitliera, Moskwa 2007, s. 110. [↩]
13. D. A. Żukow, I. I. Żukow, s. 77-78. [↩]
14. Russkije w „Priedprijatii „Ceppelin”, http://www.warmech.ru/smersh/zeppelin2.html (dostęp: 3.06.2015). [↩]
15. „Akcja Reinhardt” – zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie (marzec 1942 r. – listopad 1943 r.), http://www.majdanek.eu/articles.php?acid=239 (dostęp: 3.06.2015). [↩]
16. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 79-82. [↩]
17. I. I. Kowtun, s. 147-148. [↩]
18. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 85-86. [↩]
19. Oleg Bieginyn, 1-ja Russkaja nacionalnaja brigada SS „Drużina”, http://weltkrieg.ru/organisation/731-druzina.html (dostęp: 3.06.2015). [↩]
20. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 86-88. [↩]
21. I. I. Kowtun, s. 150-152. [↩]
22. Aleksandr Melenberg, Desant na Gułag, http://2004.novayagazeta.ru/nomer/2004/14n/n14n-s31.shtml (dostęp: 3.06.2015). [↩]
23. Brigada „Drużina”, http://www.istorya.ru/book/soldaty/16.php (dostęp: 3.06.2015). [↩]
24. Andriej Andriejewicz Własow (1901-1946) – generał lejtnant Armii Czerwonej, dowódca 72 Dywizji Strzeleckiej w 1938 r., doradca wojskowa w Chinach w latach 1938-1939, dowódca 99 Dywizji Strzeleckiej od 1940 r., dowódca IV Korpusu Zmechanizowanego, 37 Armii, 20 Armii, a następnie 2 Armii Uderzeniowej w 1941 r., głównodowodzący Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej w latach 1943-1944, a następnie Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji w latach 1944-1945, wydany Sowietom i tam skazany na karę śmierci. [↩]
25. Brigada „Drużina”, http://www.istorya.ru/book/soldaty/16.php (dostęp: 3.06.2015). [↩]
26. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 111-117. [↩]
27. O. S. Smysłow, s. 111. [↩]
28. Aleksandr Wasyliewicz Okorokow, Giermanskoje formirowanije russkich nacionalistow, http://www.chekist.ru/article/4172(dostęp: 3.06.2015). [↩]
29. Siergiej Nikitycz Iwanow (1900-?) – rosyjski działacz Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (tzw. eserów), ochotnik walczący w wojskach „białych” na Syberii podczas wojny domowej w Rosji. Emigrant, inżynier radiotechniki. Od połowy lat 30. XX w. przywódca niemieckiego oddziału Wszechrosyjskiej Organizacji  Faszystowskiej, współpracownik Abwehry. Od wiosny 1942 r. dowódca Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. [↩]
30. Igor Konstantynowicz Sacharow (1912-1977) – w latach 30. XX w. wojskowy sił zbrojnych Argentyny, Urugwaju i Chin, od 1936 r. ochotnik w szeregach wojsk frankistowskich podczas hiszpańskiej wojny domowej. Od wiosny 1942 r. zastępca dowódcy Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, zaś od wiosny 1943 r. Batalionu Gwardyjskiego ROA, następnie adiutant gen. Andrieja Własowa. Od stycznia 1945 r. dowódca oddziału przeciwpancernego, 1604 Pułku Grenadierów 699 Brygady Grenadierów, a następnie 4 Pułku Piechoty 1 Dywizji Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji. Po wojnie działacz antykomunistyczny. [↩]
31. Konstantyn Grigoriewicz Kromiadi (1893-1991) – uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, w której walczył po stronie wojsk „białych”. Emigrant, od wiosny 1942 r. szef sztabu Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, zaś od wiosny 1943 r. Batalionu Gwardyjskiego ROA, następnie komendant Kwatery Głównej gen. Andrieja Własowa. Od końca 1944 r. członek Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, po wojnie działacz antykomunistyczny. [↩]
32. Heinz Gräfe (1908-1944) – funkcjonariusz SD od 1933 r., funkcjonariusz Gestapo od 1935 r., dowódca 1 Einsatzkommando policji bezpieczeństwa i SD w okupowanej Polsce w latach 1939-1940,  funkcjonariusz RSHA od 1940 r., szef oddziału VI C RSHA od 1942 r., zginął w wypadku samochodowym. [↩]
33. Brigada „Drużina”, http://www.istorya.ru/book/soldaty/16.php (dostęp: 3.06.2015). [↩]
34. Kurt von Gottberg (1896-1945) - SS-Gruppenführer i generał porucznik Waffen-SS i policji, uczestnik I wojny światowej, funkcjonariusz SS od 1932 r., funkcjonariusz RSHA od 1937 r., wyższy dowódca SS i policji na okupowanej Białorusi od 1942 r., generalny komisarz okupowanej Białorusi od 1943 r., dowódca XII Korpusu Armijnego SS w 1944 r., popełnił samobójstwo krótko po zakończeniu wojny. [↩]
35. I. I. Kowtun, s. 155. [↩]
36. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 175. [↩]
37. Ibidem, s. 185-189. [↩]
38. I. I. Kowtun, s. 168-169. [↩]
39. Jarosław Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 145. [↩]
40. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 197-233. [↩]
41. Ibidem, s. 234-294. [↩]
42. Anatolij Aleksiejewicz Burdo, Sudźba kombriga G. Gil-Rodionowa, http://mogilev-region.gov.by/page/anatolii_burdo_sudba_kombriga_v_gil-%C2%ADrodionova, Dmitrij Aleksandrowicz Żukow, Iwan Iwanowicz Kowtun, Piessni partyzan, http://www.sovsekretno.ru/articles/id/4173/ (dostęp: 3.06.2015). [↩]