Templariusze a krzyżacy – porównanie reguł zakonów rycerskich

Jednym z najważniejszych zagadnień związanych z okresem wypraw krzyżowych jest funkcjonowanie zakonów rycerskich. Najczęściej opisywane są trzy największe: Rycerze Świątyni (templariusze), Szpital Świętego Jana (joannici) oraz Szpital Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (krzyżacy). Łączy je fakt, że prócz dużych wpływów politycznych odegrały istotną rolę w dziejach państw frankijskich w Ziemi Świętej. Wśród nich najczęściej opisywani są templariusze, głównie za sprawą legend, które są z nimi związane. W kręgu państw bałtyckich zaś dominują badania nad zakonem krzyżackim. Z tego też powodu w niniejszym artykule skupię się na tych dwóch zakonach. Nie będzie to jednakże analiza wszystkich zagadnień związanych z tymi korporacjami religijnymi.

Bitwa na jeziorze Pejpus w 1242 roku

Moim celem jest ustalenie na ile reguły  tych zakonów były do siebie podobne; które punkty się różnią w poszczególnych tekstach oraz jakie są przyczyny tych różnic. Kwestie te bowiem nie były dotychczas badane przez historyków. Dlatego też na początku przedstawię wydarzenia, które doprowadziły do powstania zakonów rycerskich, następnie zarysuje dzieje templariuszy oraz omówię ich struktury, które zostały opisane w regule zakonnej. W ten sam sposób zostaną przedstawieni krzyżacy. Na końcu dokonam porównania wszystkich reguł. W tym celu wykorzystane zostaną dwie metody badawcze – komparatystyczna oraz krytyczna. Do napisania tego artykułu użyte zostały polskie wydania źródeł. Reguła zakonu krzyżackiego wydana przez Janusza Trupindę opiera się na XIX-wiecznej edycji tego źródła dokonanej przez Maxa Perlbacha1. Reguła templariuszy zaś jest tłumaczeniem wydania z 1721 roku2.

Geneza powstania zakonów rycerskich

W 1071 roku Bizantyjczycy ponieśli klęskę w walce z Turkami pod Mantzikert. Wschodnie cesarstwo utraciło przez to całą siłę militarną, toteż zwróciło się o pomoc do papieża. Grzegorz VII nie był w stanie odpowiedzieć na ten apel. Dopiero Urban II znalazł możliwość pomocy. Na synodzie w Clermont w 1095 roku wezwał do obrony Ziemi Świętej. Krótko po tym wydarzeniu wyruszyła wyprawa ludowa. Ze względu na liczne rabunki Aleksy Komnen przetransportował ich na drugi brzeg Bosforu, gdzie krucjata ludowa poniosła klęskę.

Wjazd wielkiego mistrza Siegfrieda von Feuchtwangen do zamku malborskiego, obraz pędzla Karla Wilhelma Kolbego (młodszego) z 1825 roku

Przez cały rok 1096 do Konstantynopola przybywali rycerze, uczestnicy pierwszej wyprawy krzyżowej. W 1097 pokonali oni Turków Seldżuckich pod Doryleum. Następnie przystąpili do oblężenia Antiochii. Po ponad roku udało im się zająć miasto, jednak szybko sami znaleźli się w okrążeniu. Mimo dramatycznej sytuacji zwyciężyli przeciwnika, po czym ruszyli na Jerozolimę. Po trwającym półtora miesiąca oblężeniu została ona zdobyta. Ostatnim aktem tej wyprawy była bitwa pod Askalonem w sierpniu 1099 roku, w której ponownie Europejczykom udało się pokonać siły wroga. Powstały dzięki temu państwa tzw. Franków – Księstwo Trypolisu, Hrabstwo Edessy, Księstwo Antiochii i Królestwo Jerozolimskie.

Od samego początku jednak Outremer miało problemy z siłami militarnymi. Większość uczestników wyprawy z lat 1096–1099 po zdobyciu Jerozolimy powróciła do rodzimych krajów. Garstka wojowników, która została w Ziemi Świętej nie mogła utrzymać spokoju, ani zabezpieczyć dróg, którymi poruszali się pielgrzymi. Na przykład pomiędzy 1100 a 1127 rokiem w Outremer nie było ani jednej drogi, która byłaby w pełni bezpieczna3. Państwa frankijskie były otoczone przez wrogie kraje muzułmańskie, które miały znaczącą przewagę liczebną4. W tej sytuacji pojawia się nowe zgromadzenie, które ma znacząco wpłynąć na dzieje państw Franków.

Powstanie zakonu templariuszy

W roku 1118 lub 1119, grupa dziewięciu rycerzy – w tym Hugo de Payns, Gotfryd z Saint-Omer, Andrzej z Montbard (wuj Św. Bernarda), Fulko Angers i Hugo z Szampanii – założyła nowe zgromadzenie5. Początkowo miało ono ochraniać pielgrzymów przybywających z Jaffy do miejsc świętych6. Nazywali się Ubogimi Rycerzami Chrystusa. Pod takim przynajmniej występują mianem, gdy Baldwin II nadaje im jako siedzibę Świątynię Salomona7. Ich sytuację (żyli z darowizn, jałmużny) zmienił synod  w Troyes8.

Baldwin II przekazuje Świątynię Jerozolimską Hugonowi de Payens

Jeszcze zanim miał on miejsce Ubodzy Rycerze dokonali szerokiej akcji propagandowej. Chociaż byli podlegli patriarsze Jerozolimy miało to szybko ulec zmianie9. Synod rozpoczął się 13 stycznia 1128 roku10. Jedną ze spraw, którą podjął było właśnie powstanie nowego zakonu. Oprócz zaakceptowania utworzenia nowego zgromadzenia, pierwsza wersja jego reguły przesłana została do papieża, mistrza zakonu oraz patriarchy Jerozolimy w celu wniesienia poprawek11.

Problemem, przed którym w tym momencie stanął Kościół, było usankcjonowanie przelewania krwi przez duchownych. Zadania tego podjął się św. Bernard z Clairvoux12. W związku z nowym zgromadzeniem napisał on przed 1136 rokiem traktat De Laude novae militiae.13 Pismo to stało się głównym ideologicznym dokumentem dla funkcjonowania zakonów rycerskich. Według niego rycerze walczący za wiarę byli znacznie lepsi niż ci, którzy używali broni dla własnych korzyści (w De laude są określenie mianem malitia)14. Poprzez walkę za Chrystusa nie można było popełnić grzechu, stąd też śmierć w boju przeciwko wrogom Kościoła była czymś chwalebnym, co otwierało drogę do Raju15. Zdaniem tego świętego, rycerze-zakonnicy powinni być ascetyczni, ich życie ma się obywać bez rozrywek, a w wolnym czasie mają np. dbać o swoje uzbrojenie16.  Milites Christi nie powinni walczyć i zabijać dla przyjemności, a źródłem ich siły powinien być Chrystus17.

Kolejnym niezwykle ważnym dokumentem dla powstania i funkcjonowania zakonu była bulla Omne Datum Optimum. Wydana została przez papieża Innocentego II dnia 29 marca 1129 roku. Regulowała ona przynależność kapelanów do zakonu, jednak jej głównym celem było uzależnienie templariuszy wyłącznie od papieża18. Ostatnim elementem, na który należy wskazać przy formowaniu zakonu był krzyż na płaszczach. W 1147 papież nadał im czerwony krzyż, który mieli nosić odtąd na białych płaszczach19.

Templariusze brali udział w bitwie pod Hittin (1187) podczas krucjat

Reguła zakonu templariuszy

Dokumentem, bez którego nie może istnieć zakon jest reguła. Określa ona struktury zgromadzenia, jego funkcjonowanie, porządek dnia oraz to, kto może do niego wstąpić. Dlatego też należy się jej osobne omówienie.

Na czele zakonu stoi mistrz (bez przymiotnika „wielki”, który nie występuje w regule)20. Towarzyszy mu rada, złożona m.in. z arabskiego pisarza, czy marszałka zakonu. Każdy z braci posiada giermka, którego nie może bić21. Członkowie zgromadzenia powinni mieć włosy wygolone w tonsurę, nosić zarost, niezbyt długie, białe szaty, posiłki zaś mieli spożywać w milczeniu22. Reguła zabraniała jakichkolwiek rozrywek, w tym polowań na zwierzęta, z wyłączeniem lwów23. Okres nowicjatu miał obowiązywać tylko kapłanów, nie zaś braci24. Artykuł dwudziesty siódmy mówił o ubiorze – szaty miały być w kolorze białym, czarnym lub nie być barwione (nie ma jeszcze mowy o krzyżu). Reguła zaznacza przy tym, że tylko bracia mogą nosić białe szaty i płaszcze25. W zakonie nie było sióstr, gdyż te mogłyby być źródłem grzechu26. Reguła ulegała zmianom. Są one przede wszystkim zauważalne przy porównywaniu wersji łacińskiej i francuskiej. Dla przykładu: tam, gdzie tekst łaciński mówi o unikaniu osób wyklętych, w przekładzie francuskim jest zapis, by się do nich udać27. Zwykle jednak przekład dość wiernie oddaje tekst oryginalny.

Oprócz reguły sporo cennych informacji dotyczących zakonnego życia dostarczają tzw. Les Retraits, czyli Statuty. Są one uzupełnieniem reguły. Według nich główny dom zakonny znajduje się w Jerozolimie. Był to zapis niezwykle ważny, gdyż w owym czasie funkcjonowali już mistrzowie prowincji. Wszelkie pieniądze najpierw mają trafiać do mistrza, dopiero wtedy mógł dysponować nimi komandor królestwa, pełniący funkcję skarbnika28. Zastępcą mistrza był seneszal. Les Retriats określały również dokładniej niż reguła, kto mógł dołączyć do zakonu29. Bardzo szczegółowo opisywały też porządek rozkładania obozu, czy zwyczaje bitewne30.

Jak wspomniano wyżej, od samego początku św. Bernard miał wpływ na nowopowstający zakon. Po części wynikało to z faktu, że jego wujem był jeden z założycieli Zakonu Świątyni. Nie jest jednak pewne, czy był on autorem reguły31. Z pewnością jednak biel płaszczy jest jego zasługą32.

Powstanie zakonu krzyżackiego

Zakon krzyżacki powstał w zupełnie innych okolicznościach niż templariusze. Jego historia zaczyna się  między 1189 a 1190 rokiem podczas oblężenia Akki. Wtedy to kupcy z Lubeki i Bremy założyli szpital dla Niemców33. Organizacja ta wydaje się dosyć ważna, skoro bardzo szybko dostała poparcie elit Królestwa Jerozolimskiego34. Szpitalem w krótkim czasie też zaczęła interesować się dynastia Hohenstaufów35. Ostatecznie 19 lutego 1199 roku otrzymał regułę templariuszy z fragmentami reguły joannitów, przez co stał się zakonem rycerskim36.

Dzięki temu, że istniały już zakony rycerskie, krzyżacy mieli wzory organizacyjne, na których mogli się opierać, przez co ich rozwój przebiegał znacznie szybciej, niż np. templariuszy37. Wspomniane wyżej poparcie możnych widać np. w tym, że już w 1197 roku zakon miał swoje posiadłości w Europie38. Z drugiej strony ich rosnące wpływy wynikały z przemyślanych działań politycznych. W tym miejscu należy przywołać Hermana von Salzę, czwartego mistrza zakonu. Dzięki niemu  papieże wydali szereg przywilejów, w tym chyba najważniejszy – bullę Etsi Neque ogłoszoną przez papieża Honoriusza III w 1220 roku. W swym wydźwięku bulla była bardzo podobna do Omne datum, dawała bowiem niezależność od lokalnych struktur kościelnych oraz zapewniała wpływy z odpustów39. Zręczność Salzy widać najlepiej w prowadzeniu polityki blisko i papieża, i cesarza Fryderyka II. Mistrz zakonu sprawił też, że krzyżacy najpierw próbowali stworzyć państwo w ziemi Borsa, a gdy to się nie udało – zawitali do Prus, gdzie z powodzeniem zrealizowali ten cel.

Ostatnią kwestią, którą trzeba poruszyć w tym akapicie jest nazwa tej korporacji religijnej, brzmi ona bowiem Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Nie dość więc, że jest to jedyny zakon z nazwą narodową40, to jeszcze nawiązuje on do szpitala, który funkcjonował w Jerozolimie do 1187 roku41. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że ciągłość między tymi organizacjami jest bardzo niepewna, wynikać może to, nie tylko z braku źródeł (lub ich fałszerstw). Narratio de primordiis ordinis Theutonici czy dokument Andrzeja II z 1211 roku, zgodnie mówią o kontynuacji, aczkolwiek nie można im tu w pełni ufać. Wynika to z przyczyn politycznych – poprzedni szpital niemiecki miał dużo posiadłości, stąd ich zajęcie dla nowej organizacji mogło być niezwykle opłacalne42.

Reguła zakonu krzyżackiego

Krzyżacy, jak wspomniałem wyżej, przyjęli regułę templariuszy (w kwestiach szpitalnych posłużono się regułą joannitów), co było zgodne z wolą papieża Innocentego III43. Odczytywana miała ona być raz w tygodniu, by przypominać braciom, jakie mają obowiązki44. Na ich czele stał wielki mistrz45. Podlegali mu komturowie, przy czym nazwa ta oznacza zarówno przewodniczącego zgromadzenia, jak i zarządcę jednostki terytorialnej. W pierwszym przypadku rozumienia komturstwa, w konwencie mu podlegającym powinno być dwunastu braci46. Reguła zakazywała posiadania bogactw, a militarne nastawienie zakonu sprawiło, że posty były znacząco ograniczane czasowo47. Ubiór krzyżaków miał być prosty, buty pozbawione zaś pasków. Okres nowicjatu miał wynosić rok, przy czym nie do każdego miał on zastosowanie. Sylvain Gouguenheim jako przykład podaje tutaj landgrafa Turyngii, wobec którego obowiązek ten się nie odnosił48. Polowania były zakazane, jednak można było, wyłącznie w celu ćwiczeń, strzelać do ptactwa49. Zakon nie zakazywał obecności kobiet w zakonie. Siostry miały prowadzić życie kontemplacyjne, zaś półsiostry – zajmować się chorymi czy porządkami. W zakonie byli też obecni półbracia. Byli to rycerze, którzy złożyli trzy śluby zakonne, jednak odmawiali mniej modlitw. W ubiorze odróżniał ich płaszcz z krzyżem w kształcie litery „T”. Pełnili oni raczej funkcje zarządców50.

Reguła początkowo została spisana w języku łacińskim, dopiero później, została przetłumaczona na języki narodowe – niemiecki, francuski, holenderski, a przede wszystkim niemiecki51. Po spisaniu w 1209 roku, zaledwie siedem lat później, zaczęto do niej wprowadzać poprawki. Ukończono je między 1244 a 1259 rokiem52. Jednocześnie w 1244 roku papież Innocenty IV pozwolił zakonowi krzyżackiemu na ingerencję w regułę bez potrzeby akceptacji zmian ze strony Ojca Świętego53. Wraz z próbami reformy w wyniku kryzysu, który nastąpił po 1410 roku, doszło do ostatniej zmiany reguły, co miało miejsce w 1422 roku54.

Jednak krzyżacy nie korzystali wyłącznie z reguły. Wzorem innych zakonów rycerskich w swym postępowaniu opierali się także na Consuetudines (Zwyczajach) oraz Instituta (Prawach), co było nowością55. Consuetudines mówiły m.in. o posłuszeństwie wobec mistrza zakonu, a w przypadku jego absencji – zastępcy56, gdyż ich głównym celem było uściślenie reguły. Nie powinno zatem dziwić, że zapożyczone zostały od templariuszy57. Z kolei Instituta dotyczyły głównie kwestii administracyjnych58. Stąd też nie powinna dziwić ich wyjątkowość, wszak był to jedyny zakon, który zarządzał własnym państwem.

Śmierć templariuszy na stosie

Porównanie reguł zakonów templariuszy i krzyżaków

Poniższe zagadnienie należy rozpatrywać zarówno od strony formy źródła (ilość artykułów, ich układ) jak również jej zapisów. Na początku więc ukazane zostaną podobieństwa w treści, następnie różnice, na końcu zaś dojdzie do porównania struktur omawianych źródeł.

Reguły określają szczegóły związane z życiem braci. Ze względu na religijny charakter tych formacji należy zacząć od powinności duchowych. Bardzo podobnie, wręcz identycznie, wygląda czas przeznaczony na modlitwy. W obu korporacjach wymagane było odmawianie godzin kanonicznych, a w przypadku zmarłych braci – po sto Ojcze Nasz.59. Widać jednak poważną różnicę – w regule krzyżackiej nigdzie nie ma mowy, by Mszy trzeba było słuchać wyłącznie w postawie stojącej. Posiłki spożywane były w ciszy, gdy bracia słuchali Pisma Świętego60. Również to, co miało być jedzone, zostało szczegółowo opisane. Obie reguły zwracają uwagę, by nie pościć więcej, niż jest to konieczne61. Ciekawych informacji dostarczają też artykuły dotyczące ubioru. W każdej z nich znajduje się informacja o białym płaszczu przysługującym wyłącznie braciom, przy czym reguła krzyżacka zaznacza, iż posiada on czarny krzyż62. Wynikać to może z faktu, że templariuszom jako najstarszemu z zakonów rycerskich, zapis taki – przynajmniej na początku – był niepotrzebny. W regule krzyżackiej nie ma jednak informacji o tym, jaki ubiór przysługuje nie-braciom63. W obu przypadkach jest jednak mowa o tym, by stare ubrania oddawać służbie albo ubogim, przy czym jeśli brat chciał dostać lepszy strój niż miał, powinien dostawać gorszy64. Obie reguły zakazują polowań dla przyjemności na dzikie zwierzęta, przy czym Rycerze Świątyni mogli polować na lwy, a krzyżacy na wilki, rysie, dziki, także wspomniane lwy oraz dla ćwiczeń na dzikie ptactwo65. Różnica ta ma swoje uzasadnienie w tym, że krzyżacy dość szybko zainteresowali się terenami w Europie, co czyniło ten zapis „martwym”. W regułach znaleźć też można informacje na temat dbałości o chorych braci, którym należy służyć66. Omawiane źródła są również zgodne w kwestii przyjmowania do zakonu, mogą bowiem do nich wstępować tylko ludzie dorośli67.

Jednak obok podobieństw występują także wyraźne różnice w treści. Chyba pierwszą dostrzegalną jest sam prolog reguł. W przypadku Krzyżaków ma on charakter narracyjny, ukazujący historię powstania. Był on bowiem oparty na Narratio.68. U Rycerzy Świątyni z początku zdaje się być raczej apelem, aby rycerze walczyli dla chwały Boga, po czym płynnie przechodzi do nadania tego dokumentu przez synod (z podaniem listy świadków)69. Reguła templariuszy z oczywistych chyba przyczyn pomija kwestie związane ze szpitalem. Zwraca jednakże uwagę na fratres ad terminum oraz liczbę koni przypadających na brata (artykuł 33). W regule krzyżackiej mowa jest wyłącznie o dbaniu i broń, która ma być pozbawiona ozdób (podobny zapis znajduje się w 39 artykule reguły templariuszy)70. Artykuł 53 reguły templariuszy mówi wyraźnie o nieprzyjmowaniu kobiet, podczas gdy krzyżacy uznają ich obecność. Miały one dbać o chorych, wykonywać prace porządkowe, a także prowadzić życie kontemplacyjne. Także zakończenia tych źródeł nie są pozbawione różnic. Tekst krzyżacki kończy się na przesłaniu, by przestrzegać reguły, a wszelkie dyspensy udzielane były przez mistrza71. U templariuszy zaś ostatnie punkty dotyczą przestrzegania postów w określone dni72. Widać zatem inny rozkład akcentów.

Egzekucja mistrza zakonu Jaquesa de Molay przez spalenie na stosie w 1314

Można również zwrócić uwagę na ich formy. Reguła krzyżacka ma jasno zaznaczony wstęp, wyraźne zakończenie. Zaczyna się od punktów dotyczących szpitala, następnie opisuje rozkład dnia i mówi jaki dobytek przysługuje braciom. Na końcu zaś traktuje o przyjmowaniu do zakonu nowych osób. Całość zaś liczy 37 artykułów. Inaczej prezentuje się reguła templariuszy. Jak zaznaczono powyżej, prologiem do niej jest uznanie nowego zgromadzenia. Następnie jest w niej mowa o czynnościach związanych z modlitwą, życiem codziennym oraz zapis o przedmiotach, z których mogą korzystać członkowie zakonu. Następnie traktuje ona o innych osobach, które są związane z zakonem, po czym opisane zostało postępowaniu braci i przyjmowanie nowych członków do zakonu. Całość kończy się postępowaniem w przypadku złamania reguły, zaś ostatnie punkty dotyczą uroczystych świąt i postów przed nimi. Wyraźnie widoczny jest zatem zupełnie inny rozkład akcentów. Wynikać to może z kilku powodów. Różnica czasu między powstaniem obu reguł wynosi przynajmniej osiemdziesiąt lat. Templariusze zorganizowani byli bardziej na wzór cystersów, co widać choćby w postaci św. Bernarda, który był ich orędownikiem. Nie prowadzili też szpitala, co dla krzyżaków miało niebagatelne znaczenie, wszak odwoływali się do tej instytucji funkcjonującej w Jerozolimie do 1187 roku. Wszystko to składa się na różnice, które zostały przedstawione powyżej.

Podsumowanie

Reguły zakonów rycerskich są ciekawym i niezwykle złożonym materiałem do badań. Powyższy artykuł, mimo ograniczeń wynikających z wykorzystania jedynie źródeł tłumaczonych, pozwala jednakże wysnuć kilka wniosków. Obie opisane korporacje religijne nastawione były na prowadzenie walki zbrojnej, przy czym element ten wyraźniej widać w starszym dokumencie. Reguła krzyżacka, jako młodsza, opiera się na dokumencie Rycerzy Świątyni, jednakże nie jest ona jedynie kalką. Świadczą o tym zarówno artykuły dotyczące funkcjonowania szpitala, jak również mniejsza ich liczba w stosunku do tekstu wcześniejszego. Wynika to z faktu, że pewne zapisy zostały w niej ujęte w jeden artykuł.

Reguły nie mówią nic o strukturach zakonów rycerskich, wspominają niemal wyłącznie o mistrzu i braciach. Były to bowiem te aspekty funkcjonowania zakonów, które opisane zostały w innych źródłach. Reguły szczegółowo omawiają zachowanie braci, ich rozkład dnia oraz to, kto może wstępować do zgromadzenia. Powód tego stanu rzeczy był niezwykle prosty – reguły często czytano ich członkom, co miało na celu nieustanne przypominanie, jak mają postępować w życiu codziennym, a do tego nie przydawały się np. informacje o tym, jak wybiera się nowego mistrza zakonu. Dokumenty te ponadto dają rzadką możliwość wglądu w życie codzienne, a dzięki pojawiającym się (głównie w źródle dotyczącym templariuszy) uwagom na temat niektórych jej artykułów, także w mentalność ludzi je tworzących. Jest rzeczą oczywistą, że nie każdy się stosował do wszystkich zapisów, zaś zmiany powstające na przestrzeni lat wymuszały korektę niektórych punktów. Tak zapewne było z regułą krzyżacką, która np. poszerzyła listę zwierząt, na które można było polować, gdyż punkt ten w Europie nie miał żadnego zastosowania. Z tego powodu badania nad regułami zakonnymi z pewnością będą jeszcze kontynuowane, tym bardziej, że patrząc szerzej, reguły są jednymi z najważniejszych dokumentów dla wszystkich zakonów, nie tylko rycerskich.

Bibliografia

Źródła:

1. Die Statuten des Deutschen Ordens, wyd. M. Perlbach, Halle 1890.
2. Histoire des ordens militares ou des  chevaliers des milices séculiéres et réguliéres de l’un ou de l’autre sexe, wyd. B. de Beauval, Amsterdam 1721.
3. Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przekł. J. Trupinda, Malbork 2004.
4. Reguła zakonu templariuszy, opr. M. Małecki, Zabrze – Tarnowskie Góry 2014.

Opracowania:

1. Barber M., Templariusze, Warszawa 2000.
2. Boockmann H., Zakon krzyżacki, Warszawa 1998.
3. Gouguenheim S., Krzyżacy, Malbork 2012.
4. Hayes S., A Contrary Situation: The Rise of the Military Religious Orders in the Twelfth Century, [w:] Gettysburg historical Review, volume 13 issue 1, s. 59- 72.
5. Kwiatkowski K., Zakon niemiecki jako Corporatio militaris, cz. I, Toruń 2012.
6. Melville M., Dzieje templariuszy, Warszawa 1991.
7. Pernoud R., Templariusze, Gdańsk 1996.
8. Potkowski E., Rycerze w habitach, Warszawa 2004.
9. Trupinda J., Krucjatowe poglądy świętego Bernarda z Clairvoux a ideologia zakonu krzyżackiego zawarta w kronice Piotra Dusburga, [w:] Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, red. J. Dobosz, A. M. Wyrwa, Poznań 2000, s. 191-204.

1. Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przeł. Janusz Trupinda, Malbork 2004; Die Statuten des Deutschen Ordens, wyd. M. Perlbach, Halle 1890. [↩]
2. Reguła zakonu templariuszy, opr. Marian Małecki, Zabrze – Tarnowskie Góry 2014; Histoire des ordens militares ou des  chevaliers des milices séculiéres et réguliéres de l’un ou de l’autre sexe, wyd. B. de Beauval, Amsterdam 1721.   [↩]
3. M. Barber, Templariusze, Warszawa 2000, s. 14. [↩]
4. Ibidem, s. 14. [↩]
5. R. Pernoud, Templariusze, Gdańsk 1996, s. 8. Na temat daty założenia wciąż trwają kontrowersje, np. Malcolm Barber podaje, że mógł to być nawet 1120 rok. Por. ibidem, op. cit., s. 19. [↩]
6. S. Hayes, A Contrary Situation: The Rise of the Military Religious Orders in the Twelfth Century, [w:] Gettysburg historical Review, volume 13 issue 1, s. 59. [↩]
7. R. Pernud, op. cit., s. 8. [↩]
8. M. Melville, Dzieje templariuszy, Warszawa 1991, s. 18. [↩]
9. M. Barber, op. cit., s. 22-23. [↩]
10. R. Pernoud, op. cit., s. 10. [↩]
11. M. Melville, op. cit., s. 23. [↩]
12. S. Hayes, op. cit., s. 64. Jednakże zdaniem J. Trupindy już wcześniej Kościół zaczął aprobować walkę zbrojną. Por. ibidem, Ideologia, s. 192-193. [↩]
13. J. Trupinda, Ideologia, s. 191. [↩]
14. Ibidem, s. 192. [↩]
15. S. Hayes, op. cit., s. 64. [↩]
16. Ibidem, s. 196. [↩]
17. J. Trupinda, Ideologia, s. 199. [↩]
18. M. Melville, op. cit., s. 36. [↩]
19. R. Pernoud, op. cit., s. 64. [↩]
20. Ibidem, s. 19. [↩]
21. Ibidem, s. 20. [↩]
22. M. Barber, op. cit., s. 25. [↩]
23. Ibidem, s. 26. [↩]
24. M. Melville, s. 42. [↩]
25. Reguła zakonu templariuszy, opr. M. Małecki, Zabrze – Tarnowskie Góry 2014, s. 31 (dalej: Reguła templariuszy). [↩]
26. R. Pernoud, op. cit., s. 21. [↩]
27. M. Melville, op. cit., s. 42. [↩]
28. Ibidem, s. 23. [↩]
29. Ibidem, s. 33. [↩]
30. Ibidem, s. 71. [↩]
31. Według M. Melville ani on, ani synod w Troyes go nie stworzyli: idem, op. cit., s. 19. Z kolej M. Małecki podaje, że mógł nim być albo wspomniany święty albo Robert de Craon, późniejszy mistrz: idem, op. cit., s. 8. [↩]
32. J. Trupinda, Ideologia, s. 191. [↩]
33. S. Gouguenheim, Krzyżacy, Malbork 2012, s. 14. [↩]
34. Ibidem, s. 15. [↩]
35. H. Boockmann, Zakon krzyżacki, Warszawa 1998, s. 32. [↩]
36. S. Gouguenheim, op. cit., s. 15. [↩]
37. H. Boockmann, op. cit., s. 30. [↩]
38. K. Kwiatkowski, Zakon niemiecki jako Corporatio militaris, cz. I, Toruń 2012, s. 114. [↩]
39. S. Gouguenheim, op. cit., s. 74. [↩]
40. Ibidem, s. 15. [↩]
41. Ibidem, s. 17. [↩]
42. H. Boockmann, op. cit., s. 34. [↩]
43. J. Trupinda, Ideologia…, s. 191. [↩]
44. K. Kwiatkowski, op. cit., s. 136. [↩]
45. Ibidem, passim. Jednakże reguła wyraźnie mówi o „mistrzu”: Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, przeł. J. Trupinda, Malbork 2004, passim (dalej: Reguła krzyżaków). Z tego powodu też autor będzie używał określenia występującego w źródle, mimo iż wielki mistrz na stałe zagościł w historiografii. [↩]
46. S. Gouguenheim, op. cit., s. 50. [↩]
47. Ibidem; także Reguła krzyżaków, s. 24, 26. [↩]
48. S. Gouguenheim, op. cit., s. 46. [↩]
49. K. Kwiatkowski, op. cit., s. 188. [↩]
50. Ibidem, s. 269-273. [↩]
51. J. Trupinda, Wstęp, [w:] Reguła krzyżaków, s. 11. [↩]
52. Ibidem, s. 40-41. [↩]
53. Ibidem, s. 42. [↩]
54. Ibidem., s. 45. [↩]
55. J. Trupinda, Wstęp, [w:] Reguła krzyżaków, s. 9. [↩]
56. K. Kwiatkowski, op. cit., s. 199 [↩]
57. S. Gouguenheim, op. cit., s. 40. [↩]
58. Ibidem. [↩]
59. Reguła templariuszy, s. 22; Reguła krzyżaków, s. 21. [↩]
60. Reguła templariuszy, s. 24-25; Reguła krzyżaków, s. 26. [↩]
61. Reguła templariuszy, s. 31. [↩]
62. Reguła krzyżaków, s. 25. [↩]
63. Autor tej pracy nie wyczytał o tym w cytowanym wydaniu Reguły. [↩]
64. Reguła krzyżaków, s. 25; Reguła templariuszy, s. 33. [↩]
65. Reguła krzyżaków, s. 31-32. W regule templariuszy znajduje się biblijne uzasadnienie polowań na te zwierzęta, por. Reguła templariuszy, s. 41. [↩]
66. Reguła krzyżaków, s. 20; Reguła templariuszy, s. 42. [↩]
67. Reguła krzyżaków, s. 35; Reguła templariuszy, s. 45; S. Gouguenheim, op. cit., s. 46. [↩]
68. S. Gouguenheim, op. cit., s. 20. [↩]
69. Tutaj początek prologów do reguł templariuszy, [w:] Reguła templariuszy, s. 17- 21. [↩]
70. Reguła krzyżaków, s. 31; Reguła templariuszy, s. 38. [↩]
71. Reguła krzyżaków, s. 39. [↩]
72. Reguła templariuszy, s. 53. Również wersje językowe łacińska i francuska nie mają wyraźnego zakończenia, por. ibidem, s. 84, 120. [↩]