Róża bez kolców. Życie i śmierć Katarzyny Howard

Życie Katarzyny Howard jest znacznie mniej znane, niż równie tragiczna historia jej kuzynki Anny Boleyn. Losy kobiety, której nierozważne uczynki w młodości zaprowadziły na szafot, nie odmieniły historii. Katarzyna nie miała udziału w polityce, nie urodziła następcy tronu. Jej dzieje są jednak tragiczną opowieścią o młodej dziewczynie, która poślubiła niekochanego, znacznie starszego mężczyznę i w niedługim czasie przez to umarła. To swoista baśń o Kopciuszku, w której uboga szlachcianka zostaje królową, brak jedynie szczęśliwego zakończenia...

Katarzyna Howard

Życie Katarzyny do czasu jej ślubu z królem w dużej mierze pozostaje nieodkryte. Wiemy na pewno, iż była córką Edmunda Howarda i Jokasty Culpeper. Jej ojciec pochodził z niezwykle wpływowego rodu Howardów, był synem drugiego księcia Norfolk, sam jednak nie miał zbyt wielkiego szczęścia w życiu. Nie zrobił kariery ani politycznej, ani wojskowej. W  1531 roku, dzięki wstawiennictwu Anny Boleyn, z którą był spokrewniony, uzyskał posadę komendanta w Calais. Mimo to wciąż musiał borykać się z długami. W 1527 żalił się w liście do kardynała Wolseya, że z powodu problemów finansowych nie jest w stanie ani wyjechać za granicę, ani wrócić do domu1. Około 1515 poślubił wdowę po Ralphie Lengh Jokastę. To właśnie z tego związku urodziła się Katarzyna. W 1539 został zwolniony z posady i wkrótce potem zmarł.

Jej matka Jokasta Culpeper pochodziła z wpływowej rodziny z Kent. Była córką Richarda Culpepera z Aylesford. Z pierwszego małżeństwa miała pięcioro dzieci. Były one wychowywane razem z potomstwem Howarda, których również urodziła najprawdopodobniej piątkę2. Zmarła, kiedy Katarzyna była jeszcze małą dziewczynką.

Data  narodzin przyszłej królowej  jest owiana tajemnicą. Pewne jest, że urodziła się przed 1527 rokiem, gdyż wówczas jest wspomniana w testamencie Dame Isabel Legh. Mogła urodzić się po 1524 r., ponieważ nie ma wzmianki o niej w testamencie Johna Legh z tegoż roku, lecz jak zauważa Lacey Baldwin Smith nie została tam wspomniana żadna z dziewcząt z rodu Howardów3, nie można więc jednoznacznie stwierdzić, że Katarzyny w tymże roku nie było jeszcze na świecie. Najczęściej podaje się, iż urodziła się ona między 1518 a 1524 rokiem4.

Nie zachowały się żadne informacje na temat jej wczesnego dzieciństwa. Młodą dziewczynę, aby dokończyła edukację oraz nabrała manier, wysłano do domu Agnieszki Howard z domu Tylney. Była to wdowa po drugim księciu Norfolk, jedna z najbardziej wpływowych kobiet w ówczesnej Anglii. Uczestniczyła w ślubie Katarzyny Aragońskiej z księciem Arturem, została matką chrzestną księżniczek Marii, a potem Elżbiety. Od lat na jej dworze w Lambeth  wychowywały się dziewczęta z rodziny Howardów i nie tylko. Młode szlachcianki nabywały tam niezbędnych umiejętności oraz ogłady. Katarzyna nauczyła się tam pisać i czytać oraz grać na wirginale i lutni.

Katarzyna Howard szkic Hansa Holbeina Młodszego

Na tym dworze młoda panna Howard odebrała nie tylko formalną edukację. Około 1536 roku zakochał się w niej nauczyciel gry na wirginale Henryk Manox. Według jego słów uczucie to było odwzajemnione. Spotykali się potajemnie pod schodami w kaplicy. Katarzyna jednak nie pozostawiała mu żadnych wątpliwości co do ich sytuacji. Jasno stwierdziła, że nigdy go nie poślubi, gdyż „przy nim byłaby nikim”5. Dziewczyna z rodu Howardów, choćby i uboga, nigdy nie mogłaby poślubić nauczyciela muzyki, którego pochodzenie pozostawiało wiele do życzenia. Księżnej zbytnia zażyłość tej pary wyraźnie nie odpowiadała, gdyż kiedy nakryła ich razem, to „uderzyła pannę Katarzynę dwu- lub trzykrotnie i dała jasno do zrozumienia jej i Manoxowi, że nie powinni nigdy przebywać sami”.6

Uczucie Katarzyny wygasło całkowicie, kiedy poznała kogoś znacznie bardziej odpowiedniego dla kogoś z jej pozycją społeczną. Franciszek Dereham formalnie służył na dworze trzeciego księcia Norfolk, lecz został przeniesiony do domu księżnej wdowy. Obdarowywał dziewczynę. Wręczył jej chociażby jedwabny fiołek z okazji nowego roku. Zwykli nawet nazywać się mężem i żoną. Franciszek składał także częste wizyty w sypialni dziewcząt, gdzie Katarzyna spała w jednym łóżku z Katarzyną Tilney. Bardzo możliwe, że para uważała się za małżeństwo i nawet skonsumowała związek. W tamtych czasach do tego obietnica małżeństwa i ewentualna umowa przedślubna miała znacznie większe znaczenie niż obecnie. Kilka lat wcześniej kuzynka Katarzyny Anna Boleyn zawarła taką umowę z Henrykiem Percy i mogło spowodować to klęskę jej planów dotyczących poślubienia króla.

Para, aby spędzać noce razem musiała wykazać się nie lada pomysłowością, jako że komnata panien była na noc zamykana, a klucz dostarczano do komnaty księżnej. Katarzyna przekupiła pokojówkę księżnej Marię Lascelles, by ta kradła dla niej klucz. Dzięki temu młodzieńcy mogli spędzać czas w towarzystwie dziewcząt. Zazdrosny Manox napisał anonimowy list do księżnej, który podrzucił na książęcej ławce w kościele. Księżna, po powrocie do domu „wpadła w wielkie wzburzenie” i ostro zganiła Katarzynę za jej zachowanie7. Katarzyna postanowiła dowiedzieć się, kto doniósł o jej zachowaniu i ukradła list ze szkatuły księżnej, który następnie skopiował Dereham. Para domyśliła się, że autorem listu jest Manox, którego uznali za „niegodziwca”.

Katarzyna i Franciszek mogli uważać się za męża i żonę, lecz to, czy będą nimi w rzeczywistości, zależało od decyzji Howardów. Ci zaś uznali, że młoda i zapewne urodziwa dziewczyna znacznie bardziej przyda się swojej rodzinie na dworze królewskim. Howardom udało się umieścić Katarzynę na  dworze nowej królowej Anny Kliwijskiej. Decyzja o wybraniu jej na dwórkę królowej zapadła w grudniu 15398. Franciszek zaś wyjechał do Irlandii. Jak się okazuje, miłość dziewczyny nie była aż tak silna, by przeszkodzić w jej karierze.

Katarzyna na dworze królowej Anny

Młody Henryk VIII

Henryk VIII zasłynął z powodu swoich sześciu żon. Kiedy jednak jako młody książę zasiadał na tronie w 1507 roku nikt nie mógł spodziewać się na jakie tory powiedzie on Anglię. Urodzony w 14491 roku Henryk na początku swego panowania otoczony był powszechną miłością poddanych9. Pierwszą jego małżonką była córka królów Kastylii i Aragonii Katarzyna Aragońska. Była wdową po bracie Henryka Arturze. Pierwsze lata tego związku były udane. Z upływem lat jednak uczucie króla coraz bardziej słabło. Ich jedynym dzieckiem była córka Maria. Kiedy Henryk zakochał się w dwórce swej żony Annie Boldyn, rozpoczął starania o unieważnienie tego związku. Po wielu latach starań, które z powodu braku zgody papieża na uznanie związku za nieważny, zakończyło się to oderwaniem Kościoła angielskiego i uznaniem się przez Henryka za głowę Kościoła. Nowo wybrany arcybiskup Canterbury w 1533 roku uznał małżeństwo króla z Katarzyną za nieważne. Władca doprowadził do koronacji swojej nowej żony Anny, która jednak niedługo cieszyła się względami monarchy. W 1536 roku została ścięta pod zarzutem cudzołóstwa i kazirodztwa. Następna wybranką króla została Joanna Seymour, która w 1537 roku urodziła władcy upragnionego syna Edwarda. Zmarła jednak kilkanaście dni później.

Henryk, po raz pierwszy od wstąpienia na tron, pozostał bez żony lub choćby kandydatki na nią. Dopiero w 1539 roku rozpoczęto na dworach europejskich, poszukiwania kandydatki na królową Anglii. Główny doradca króla Tomasz Cromwell, zagorzały zwolennik reformacji, zwrócił uwagę na sprzyjające reformacji oraz skłócone z cesarzem Karolem V, księstwo Kliwii. Ponadto młody książę Kliwii, rościł sobie prawa do księstwa Geldrii, które miało ważne znaczenie strategiczne dla Cesarstwa oraz Francji (A. Pollard, Henryk VIII, Warszawa 1979, s. 242.)). Henryk miał poślubić młodszą siostrę księcia Kliwii Annę. Henryk wysłał swego nadwornego malarza Henryka Holbeina, aby namalował portret jego przyszłej żony, gdyż najlepszy z miejscowych malarzy Łukasz Cranach starszy był chory10. Ambasador Wotton, który widział wcześniej Annę stwierdził, iż portret jest bardzo realistyczny. Według Cromwella kliwijska księżniczka przypominała urodą słynącą z urody na całą Europy księżnę Mediolanu11.

Anglia po raz pierwszy od trzech lat miała królową, a ta potrzebowała dworu. Jego częścią miała być właśnie Katarzyna.

6 stycznia 1540 w kaplicy w Greenwich król poślubił Annę. Nie udało mu się zapobiec niechcianemu związkowi. Szybko okazało się, iż Henryk nie jest w stanie przełamać niechęci do swojej nowej żony. Jak sam twierdził, nie mógł skonsumować małżeństwa, gdyż wątpił w to, czy żona jest dziewicą. Przez następne kilka miesięcy Henryk nie krył swoich uczuć do Anny.

Anna Boleyn

Wiosną zaczęły następować na dworze zmiany, które doprowadziły do wywyższenia Katarzyny. W kwietniu 1540 zaczęły się pojawiać pierwsze objawy zainteresowania Henryka młodą panną Howard. Przyznano jej wówczas majątek skonfiskowany przestępcy. W maju obdarowano ją dwudziestoma trzema jedwabnymi podszewkami12. Widząc zauroczenie króla, księżna wdowa Norfolku instruowała podopieczną, w jaki sposób powinna zachowywać się względem władcy. Henryk miał ponoć nawet odwiedzać Katarzynę nocami13.

Zauroczenie króla szybko przestało być tajemnicą. W czerwcu ambasador księcia Kliwii donosił, że romans Henryka z Katarzyną trwa już od miesięcy. 20 czerwca rozmawiała z nim o tym sama królowa Anna. Wkrótce także francuski ambasador Charles de Marillac zwrócił uwagę na nową faworytę króla. Uważał nawet, że ta jest w ciąży.

10 czerwca nastąpił jeden z najbardziej spektakularnych i tajemniczych upadków w okresie panowania Henryka VIII. Na posiedzeniu Tajnej Rady aresztowany został Tomasz Cromwell, od wielu lat najbardziej wpływowy człowiek w Anglii. Był on razem z arcybiskupem Cranmerem jednym z najbardziej zagorzałych zwolenników reformacji. Z tego powodu jego upadek wiąże się z sukcesem stronnictwa katolickiego, którego przedstawicielem był książę Norfolk, stryj Katarzyny. Dlatego też czasem łączy się upadek Cromwella właśnie ze związkiem Henryka i Katarzyny oraz wpływem jej stryja na władcę. Trudno jednak ocenić, na ile romans króla z Howardówną miał jakikolwiek wpływ na koniec Cromwella.

Nie ulega wątpliwości, że Henryk był zakochany. Obecnie jednak miał żonę, która była ostatnią przeszkodą na drodze do szczęścia władcy. Rozpoczęto więc starania o unieważnienie związku. Potrzebny był jednak pretekst. Próbowano wykorzystać wcześniejsze zaręczyny Anny z księciem lotaryńskim. Jak się okazało, kwestia ta nie mogła być powodem zerwania małżeństwa. Wówczas wykorzystano fakt nieskonsumowania małżeństwa. Należało jednak powiadomić o wszystkim królową.

24 czerwca Anna pod pretekstem epidemii została przeniesiona do pałacu Richmond14. Nigdy więcej Henryk nie spotkał Anny jako swojej żony. Kilka dni później doradcy króla spotkali się z Anną, aby omówić z nią kwestię rozwiązania małżeństwa. Jak się okazało ta nie czyniła zbytnich problemów. 9 lipca małżeństwo Henryka zostało unieważnione. Anna miała nosić odtąd tytuł królewskiej siostry. Otrzymała liczne ziemie oraz posiadłości, a także 500 funtów renty rocznie. Odtąd nic już nie stało na drodze królewskiego szczęścia.

Królowa Katarzyna

Przez wiele lat uważano, że na portrecie przedstawiono Katarzynę. Część naukowców kwestionuje jednak tę tezę. Ich zdaniem obraz przedstawia siostrę innej żony Henryka VIII, Elżbietę Seymour.

młodziutką żonę licznymi podarkami oraz nazywał swoją różą bez kolców. Ona sama zdawała się być w swoim żywiole. Uboga krewna księcia Norfolk stała się królową. Doskonale zdawała sobie sprawę komu zawdzięcza swe wywyższenie, o czym świadczy chociażby motto jakie przybrała:  Non autre volonte que la sienne - Żadnych pragnień poza jego...

Po raz pierwszy Katarzyna jako królowa pojawiła się publicznie 8 sierpnia w Hampton Court. Tego samego dnia król nakazał Tajnej Radzie poinformować wszystkich zagranicznych ambasadorów o swoim ponownym ożenku15. Niektórzy zapewne byli zaskoczeni. Warto tu zwrócić uwagę na fakt, iż wszystkie śluby Henryka VIII były ceremoniami prywatnymi. Uczestniczyło w nich niewiele osób,  czasem były wręcz trzymane w tajemnicy.

Król ze wszystkich sił starał się okazać młodziutkiej żonie swe względy. Ambasador francuski relacjonował, iż „król jest tak w niej [Katarzynie – przyp. M.M.] zakochany, że nie może się opanować i obdarowuje ją pieszczotami bardziej, niż to czynił z innymi„. To samo widzieli także dworzanie. Ralph Morris, sekretarz arcybiskupa Cranmera, pisał o królu następujące słowa: ”ta młoda dama wzbudziła w nim afekt większy niż jakakolwiek inna kobieta”16. Monarcha obsypywał Katarzynę podarkami. Otrzymała naszyjnik składający się z licznych rubinów i pereł, przepiękne kaftany, aksamitny szal obszywany rubinami.  Bez wątpienia tak bogate prezenty musiały cieszyć nieznającą do tej pory bogactwa dziewczynę. Mówiło się nawet, że król wydawał na jej stroje i klejnoty więcej niż na wszystkie poprzednie żony17.

Henryk przy swej młodej żonie starał się wrócić do dawnego stylu życia. Jak donosił francuski ambasador władca wstawał między piątą a szóstą, co dzień przez kilka godzin jeździł konno, grał w tenisa. Zdawał się zapomnieć o tym, że od dawna już nie jest owym kochanym przez wszystkich poddanych księciem, który objął tron lata temu.

Katarzyna bez wątpienia korzystała ze swej nowej pozycji. William Howard został ambasadorem we Francji, zaś jej towarzyszka z domu księżnej Norfolk - Katarzyna Tylney jedną z dwórek królowej. Ponadto na dworze Katarzyny miejsce znalazły znacznie bardziej dostojne damy. Nowej królowej służyły między innymi siostrzenica króla Małgorzata Douglas, Mary Howard księżna Richmond – wdowa po nieślubnym synu Henryka, Elżbieta Seymour, lady Cromwell – siostra królowej Jane, szwagierka Tomasza Cromwella. Ponadto Katarzyna „odziedziczyła” kilka dam po swej poprzedniczce. Annie Kliwijskiej służyły hrabina Rutland, lady Rochford i Anna Edgecombe18. Jedną z jej najbardziej niezrozumiałych decyzji pozostaje po dziś dzień przyjęcie na dwór Franciszka Derehama jako swego sekretarza. Być może chciała w ten sposób zapewnić sobie milczenie swego wcześniejszego „męża”, a może po prostu pragnęła pomóc osobie, która niegdyś wiele dla niej znaczyła. Po niemal pięciuset latach trudno jednoznacznie ocenić postępowanie Katarzyny. Kiedy zatrudniała Derehama, jej pozycja nie była jeszcze niczym zagrożona, a jej samej nie groziło żadne niebezpieczeństwo.

Katarzyna w pewnym stopniu angażowała się także w politykę. Kiedy uwięziono Tomasza Wyatta, stronnika Tomasza Cromwella oraz Johna Wallopa protegowanego Howardów, to królowa wstawiła się za nimi u króla i jak podaje cesarski ambasador Chapuys, to dzięki jej prośbom obaj odzyskali wolność.

Katarzyna musiała także ułożyć sobie stosunki z resztą królewskiej rodziny. Najbardziej skomplikowane relacje musiały łączyć ją z jej byłą panią Anną Kliwijską. Nosiła ona obecnie tytuł królewskiej siostry i jako taka miała pojawiać się na dworze. Pierwszą okazją do spotkania się kobiet były obchody Nowego Roku. Anna zachowywała się wówczas względem Katarzyny z największą pokorą, ta zaś odwdzięczyła się jej podobną uprzejmością i życzliwością. Obie damy po kolacji tańczyły razem, nawet wtedy, gdy król udał się już na spoczynek19. Jak widać Anna nie żywiła niechęci do swej następczyni. Najwidoczniej wolała swą nową niezależność od bycia niekochaną żoną króla. Jej relacje z Katarzyną na pozór układały się więc poprawnie, warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż kiedy koniec Katarzyny będzie oczywisty, to „królewska siostra” będzie miała nadzieję na to, że ponownie zostanie żoną króla, nie okaże też swej następczyni w ciężkich dla niej chwilach żadnego wsparcia.

Poślubiając króla młoda Howardówna stała się macochą dla jego dzieci. Początkowo nienajlepiej układały się jej relacje z córką Katarzyny Aragońskiej - Marią. Urodzona w 1516 roku była o kilka lat starsza od nowej żony ojca. Najprawdopodobniej Katarzyna uważała, iż Maria nie okazuje jej dość szacunku. Jest to możliwe zważywszy na fakt, iż jej relacje z Anną Kliwijską układały się bardzo dobrze. Córka Henryka została zmuszona do odprawienia dwóch służących, co Chapuys przypisywał wpływowi królowej. Wkrótce jednak relacje między obiema kobietami unormowały się i źródła milczą na temat konfliktów między nimi. Na początku 1541 roku Maria już na stałe przebywała na dworze.

Znacznie łatwiej nowa królowa zaskarbiła sobie sympatię kilkuletniej Elżbiety, którą obdarowywała różnymi cennymi drobiazgami. Podarowała jej między innymi bogato zdobiony różaniec. Przez pewien czas dziewczynka mieszkała także z macochą z Chelsea.

Edward VI Tudor

Choć Henryk VIII miał już trójkę dzieci, to wyróżniał jedynie syna Edwarda, w którym pokładano wielkie nadzieje. Nic więc dziwnego, że dla zabezpieczenia sukcesji potrzebny był kolejny królewski syn. Od młodej królowej bez wątpienia wymagano, by urodziła księcia Yorku. Już przed ślubem królewskiej pary pojawiały się pogłoski, jakoby ukochana władcy była w ciąży. Jak się okazało były one bezpodstawne. Symboliczne wydaje się zadedykowanie nowej królowej przez Richarda Jonasa jego dzieła The Byrthe of Mankind - Narodziny Ludzkości, właśnie Katarzyny. Dzieło to było pierwszą angielską pracą z zakresu położnictwa. Co znamienne pierwotnie praca miała być dedykowana królowej Annie20.

Jak widać Katarzyna w roli królowej odnalazła się dobrze. Potrafiła sprostać skomplikowanej dworskiej etykiecie oraz nie zniechęcić do siebie rodziny swego męża. Henryk był nią zachwycony i dlatego pragnął pochwalić się światu swą ukochana różą bez kolców. W tym celu wraz z żoną udał się  w letni objazd na północ kraju.

Lato 1541

Wizyta króla na północy nie była czymś rutynowym. W 1536 roku to tam rozpoczął się bunt, który do historii przeszedł jako Pielgrzymka Łaski. Buntownicy żądali przywrócenia tradycyjnej wiary, zagwarantowania praw księżniczce Marii oraz odwołania Cromwella. Król krwawo stłumił powstanie. Teraz zaś miał udać się tam, by ostatecznie pojednać się z poddanymi i ukazać im łaskę swego majestatu.

Spodziewano się, że Henryk zechce w Yorku dokonać koronacji Katarzyny. Tego oczekiwał chociażby ambasador króla Francji. Bardziej prawdopodobne jest jednak, iż uroczystość ta miała być uzależniona od urodzenia przez królową syna. Ostatnią uroczyście koronowaną żoną Henryka była Anna Boleyn. Wydarzenie to miało miejsce w 1533 na kilka miesięcy przed spodziewanymi narodzinami syna Anny. Królowa urodziła jednak Elżbietę, król przy następnych swych żonach zachował większą ostrożność. Koronacja matki księcia Edwarda Jane, nie odbyła się, gdyż ta zmarła kilkanaście dni po narodzinach syna. Najwidoczniej Henryk i tym razem uroczystą koronację uzależnił od tego, czy ukochana żona da mu  kolejnego księcia.

Mimo braku oficjalnego namaszczenia Katarzynę traktowano z najwyższym szacunkiem. Razem ze swym mężem przyjmowała hołdy od mieszkańców miast, które odwiedzali. Bez wątpienia była u szczytu swej potęgi. Popełniła jednak najpoważniejszy błąd w swoim życiu. Nawiązała zbyt bliską znajomość z Tomaszem Culpeperem.

Tomasz Culpeper urodził  się w 1514 roku. Był dalekim kuzynem Katarzyny. Kilka lat wcześniej udało mu się zostać w Prywatnej Komnacie króla. Spał nawet w nogach łoża monarchy. Z całą pewnością nie był święty. Oskarżano go o gwałt na żonie nadzorcy parku, kiedy zaś pewien wieśniak starał się bronić nieszczęsnej kobiety, został przez Culpepera zabity. Jeżeli ta historia była prawdziwa, to winny mimo to nie poniósł żadnych konsekwencji.

Katarzyna bez wątpienia była zauroczona Tomaszem. W jednym z listów pisała do niego: „Serce mi umiera na myśl, że nie mogę zawsze być przy tobie... Twoja na zawsze – Katarzyna”21. Obdarowywała ukochanego potajemnie beretami, bransoletami oraz pierścieniami. Para spotykała się także nocami. Katarzyna zostawiała nawet otwarte drzwi komnat, aby Culpeper mógł dostać się do jej apartamentów.

Jane Parker

Królowa nie mogła jednak utrzymać swego romansu w tajemnicy przed wszystkimi. Pośredniczką w jej schadzkach z Tomaszem była Jane Parker, lady Rochford, wdowa po bracie Anny Boleyn, straconym w 1536 roku. To ona przekazywała mu wiadomości od królowej, a także użyczała swej komnaty jako miejsca schadzek. Jak zeznała później Katarzyna Tylney w Lincoln, królowa Katarzyna opuszczała swoją komnatę i szła do komnaty lady Rochford. Do swego łóżka nie wróciła nawet o drugiej nad ranem. Jak zauważa Tylney, nie wiadomo, kto przychodził do komnaty, w której przebywała wówczas królowa22.

Katarzyna z pewnością straciła głowę. Najpewniej oczarował ją młody, przystojny dworzanin. Była jednak żoną króla i musiała zdawać sobie sprawę z niestosowności tego, co robi. Nie chciała dopuścić do tego, aby jej małżonek dowiedział się o jej relacjach z Culpeperem. Powiedziała mu: „ Nie wątpię, że ci wiadomo, iż król jest najwyższą głową Kościoła, dlatego zaklinam cię, abyś podczas spowiedzi nie wyznał nic z rzeczy, które dzieją się między nami”23. Słowa te poza tym, że świadczą o sporej naiwności Katarzyny, to pokazują także to, iż zdawała sobie ona sprawę z tego, że jej relacje z Culpeperem są niewłaściwie i mogą być dla niej niebezpieczne. Jej upadek jednak bynajmniej nie zaczął się z chwilą odkrycia jej związku z młodym dworzaninem. Przyczyniły się to niego jej wcześniejsze miłostki.

Upadek

Punktem zwrotnym w życiu Katarzyny była rozmowa Jana Lascellsa z Tomaszem Cranmerem. Jego siostra Maria Lascells, lady Hall, służyła na dworze księżnej Norfolk i wiedziała o niestosownym zachowaniu królowej w młodości. Poinformowała o tym swego brata, który zaś z tymi rewelacjami udał się  do arcybiskupa Canterbury24.

Lascells był gorliwym zwolennikiem reformacji. Pięć lat później miał zresztą zostać spalony na stosie jako heretyk. Książę Norfolk jako zwolennik katolicyzmu stanowił dla niego zagrożenie. Być może więc przedstawienie przez niego rewelacji na temat królowej miało podstawy religijne25.  Mógł więc chcieć doprowadzić do oddalenia Katarzyny i tym samym osłabienia wpływów Norfolka na dworze.

Cranmer obawiał się reakcji króla na informacje o przeszłości jego ukochanej żony. Postanowił więc zostawić władcy informacje na kartce w kaplicy. Henryk początkowo nie chciał uwierzyć w hańbiącą przeszłość ukochanej róży bez kolców. Wpadł w „ogromne zdumienie„, stwierdził, że oskarżenia są ”sfingowane raczej niż prawdziwe”26. Zgodził się jednak na przeprowadzenie śledztwa, które miało raczej na celu oczyszczenie Katarzyny z zarzutów, niż doprowadzenie do jej skazania.

Przeprowadzenie śledztwa powierzono strażnikowi prywatnej pieczęci Fitzwilliamowi, lordowi admirałowi Russelowi, koniuszemu Brownowi oraz sekretarzowi Wriothesleowi27. 5 listopada rozpoczęły się przesłuchania. Fitzwilliam rozmawiał z Marią lady Hall. Zeznała ona, że kiedy dowiedziała się o zachowaniu Manoxa, skarciła go za niestosowne zachowanie, on zaś odparł jej, iż „ona [Katarzyna] mnie kocha, a ja kocham ją”28. Tego samego dnia Wriothesley w Lambeth przesłuchał samego Manoxa. Ten stwierdził kategorycznie, że „nigdy jej cieleśnie nie poznał”. Zapewne nie zdawał sobie sprawy, iż najpewniej uratował tymi słowy życie.

Tego samego dnia Wriothesley przesłuchał także Derehama. Ten wyznał prawdę na temat swojej znajomości z Katarzyną. Nie widział w swym zachowaniu nic niestosownego, gdyż wcześniej się z nią zaręczył.

List Katarzyny Howard do Thomasa Culpepera

Henryk był zaszokowany tym, że zarzuty przeciw jego ukochanej róży bez kolców okazały się prawdziwe. „Jego serce było tak przepełnione melancholią, że sporo czasu minęło, nim jego królewska mość był w stanie przemówić i podzielić się z nami [królewską radą] żalem przepełniającym jego serce”29.  Henryk podjął decyzję o zerwaniu wszelkich stosunków z żoną. Późną porą opuścił Hampton Court, by już nigdy nie ujrzeć Katarzyny. O północy w Whitehall odbyło się zebranie rady. Francuski ambasador nie wiedział, co takiego się stało. Jak relacjonował, „lordowie obradują dzień i noc, w asyście króla co się zazwyczaj się nie zdarzało. Wyglądają na wielce strapionych, zwłaszcza Norfolk, zwykle tak nieugięty i niełatwo ukazujący na obliczu to, co kryje jego serce”30. Nic dziwnego, że stryj Katarzyny był zmartwiony. Wszak upadek jego bratanicy stanowił realne zagrożenie także dla jego pozycji.

Jak zachowywała się sama oskarżona? Oficjalnie nie została jeszcze o nic oskarżona, lecz z pewnością zdawała sobie sprawę z tego, że jej pozycja jest zagrożona. Znów warto sięgnąć do relacji francuskiego ambasadora. Pisze on, że królowa „nie korzysta z żadnych uciech, lecz przebywa nieustannie w swych komnatach. Przedtem nie oddawała się niczemu innemu poza tańcem i świętowaniem, teraz przybywających muzyków odsyła się, mówiąc, że nie czas tańcować”31.

7 listopada stan zawieszenia został zakończony. Wieczorem przybył do niej arcybiskup Cranmer, aby o wszystko ją przepytać. Przedstawił jej zarzuty oraz ich konsekwencje32. Jak pisze: „Pogrążyła się w takiej rozpaczy i przygnębieniu, jakich nigdy dotąd u nikogo nie widziałem”33. Początkowo wszystkiemu zaprzeczała. Później zaczęła błagać o litość. Cranmer dał jej do zrozumienia, że może liczyć na królewskie miłosierdzie. Wówczas stała się spokojniejsza i zaczęła się opanowywać34. Następny atak smutku nastąpił o godzinie szóstej, gdyż, jak powiedziała arcybiskupowi, o tej godzinie „pan Heneage zwykł jej przynosić wieści od jego królewskiej mości”35.

Katarzyna zdawała się mieć nadzieję na to, iż powróci jeszcze do łask króla. Mogą o tym świadczyć jej zeznania. Twierdziła, że Dereham naprzykrzał się jej, molestował, a nawet „ w pewien sposób zniewolił [ją] siłą”36. Było to dość naiwne z jej strony, gdyż faktem było, iż utrzymywała tę znajomość w tajemnicy, a następnie, już jako królowa, sama dała powód do pogłosek, zatrudniając dawnego kochanka jako sekretarza. To właśnie jej późniejsze relacje z Derehamem wskazują na to, że w tej części Katarzyna kłamała i bynajmniej nie była do niczego zmuszana. Najpewniej chciała w ten sposób ratować swą opinię w oczach Henryka. Nieskutecznie.

Cranmer po rozmowach z królową stwierdził, że istnieją dowody na istnienie przedślubnego kontraktu między nią a Derehamem. Wówczas stało się jasne, że Katarzyna nie może być dłużej żoną króla. Najprawdopodobniej Henryk nie chciał jej śmierci. Pragnął unieważnić małżeństwo i odesłać byłą żonę z dworu. 11 listopada podjęto decyzję o przeprowadzce Katarzyny do pałacu w Syon. Znacznie ograniczono liczbę jej służby. Towarzyszyć miały jej jedynie cztery damy i dwie służące. Pewnym rodzajem łaski było to, że mogła sama wybrać osoby, które miały jej towarzyszyć.

Najpewniej Katarzyna uratowałaby życie, gdyby nie wyszły na jaw jej relacje z Tomaszem Culpeperem, które miały miejsce w czasie trwania małżeństwa z królem. Jako pierwszy wspomniał o tym podczas przesłuchań Dereham, najpewniej po to, aby odciągnąć uwagę od siebie. Młoda królowa zdawała sobie sprawę jak niebezpieczny był jej związek z dworzaninem Henryka. Jak twierdziła lady Rochford, „królowa od czasu swych kłopotów, trzy lub cztery razy dziennie zapytywała, co słyszałam, na temat Culpepera. Jeżeli ta sprawa nie wyjdzie na jaw, nie obawia się o nic, zapewniając, że niczego nie wyzna”37.  Niestety romans z Culpepperem wyszedł na jaw. 12 listopada przesłuchano ją w tej sprawie. Przyznała się do trzech tajnych spotkań z nim, lecz starała się zrzucić całą winę na lady Rochford, jako na tę, która namawiała ją do tych spotkań38. 12 lub 13 listopada Culpepera aresztowano. 14 skonfiskowano jego majątek39.

Plan Twierdzy Tower z Białą Wieżą z 1597 roku

1 grudnia odbył się proces Dereham i Cupepera. Obydwaj zostali skazani na śmierć. 10 grudnia wyrok wykonano. Teraz rozpoczęto przesłuchiwać byłą opiekunkę królowej księżną Norfolk. Wypytywano ją chociażby o relacje Katarzyny z Derehamem, jej stosunek do niego. Czołowi członkowie rodziny Howardów zostali umieszczeni w twierdzy Tower.

Król tymczasem był załamany. Nie mógł uwierzyć, iż jego ukochana żona nie była idealna. Jak ironicznie zauważył cesarski ambasador, Henryka najbardziej bolało to, że tym razem pozbywając się jednej żony, nie ma widoku jej następczyni.

Jak zachowywała się sama królowa? Jak pisał Chapuys Katarzyna była w „dobrym nastroju [...] zaokrąglona i piękniejsza niż kiedykolwiek, dba o siebie, dobrze się ubiera i używa ozdób”40.

W lutym  parlament uchwalił akt, na podstawie którego skazano Katarzynę. Według niego przestępstwem było poślubienie króla nie przyznawszy się do wcześniejszego nieczystego życia41. 10 lutego przetransportowano ją do Tower. Królowa nadal utrzymywała o swej niewinności42. Niczego to jednak nie zmieniło.

12 lutego powiadomiono Katarzynę, że następnego dnia odbędzie się jej egzekucja. 13 lutego rankiem na teren Tower przybili niemal wszyscy członkowie rady. Na miejscu nie był obecny jednak wuj królowej - książę Norfolk. Zdaniem naocznych świadków Katarzyna zachowała na szafocie spokój. W swych ostatnich słowach pojednała się z Bogiem oraz prosiła o modlitwę za swojego męża43. Jeden cios topora zakończył jej krótkie życie.

Z dzisiejszej perspektywy niełatwo ocenić życie Katarzyny. Czy była winna zarzucanym jej czynom? Za co właściwie została skazana? Nigdy nie udowodniono jej cudzołóstwa. Nie za to również została skazana. By stracić Katarzynę należało uchwalić nowe prawo, które penalizowało zachowanie królowej także przed ślubem. Bez wątpienia pewne czyny Katarzyny świadczą o jej nierozwadze, lecz czy to wystarczający powód do skazania kogoś na śmierć?

1. D. Starkey, Królowe:Sześć żon Henryka VIII, Poznań 2005, s. 650. [↩]
2. Warnicke, Catherine Howard [w:] Oxford Dictionary of National Biography, dostpne online: http://oxforddnb.com/index/101004892/katherine [dostęp; 20.04.2015]. [↩]
3. Baldwin Smith Catherine Howard, London 2010, s. 35. [↩]
4. R. Warnicke, op.cit. [↩]
5. D. Starkey, op. cit., s. 651. [↩]
6. Ibidem [↩]
7. A. Fraser, Sześć Żon Henryka VIII, Pruszków 1994, s. 371. [↩]
8. R. Warnicke, The Marrying of Anne of Cleves: Royal Protocol in Early Modern England, Cambridge  2002, s. 171. [↩]
9. Starkey , Cnotliwy książę: Zanim Henryk VIII został królem, Warszawa 2009, s. 203-209. [↩]
10. R. Hutchinson, Thomas Cromwell: The Rise and Fall of Henry VIII’s Most Notorious Minister, London 2007, s. 128. [↩]
11. A. Pollard, op. cit.  s. 243. [↩]
12. A. Fraser, op. cit., s. 373. [↩]
13. L. Baldwin Smith, op. cit., s. 95. [↩]
14. A. Fraser, op. cit., s. 376. [↩]
15. A. Weir, The six wife of Henry VIII, London 1992, s. 129. [↩]
16. K. Hart, Żony i Kochanki Henryka VIII, Warszawa 2010, s.232; D. Starkey, Królowe..., s. 655. [↩]
17. C. Erickson, Henryk VIII, Warszawa 2001,  s. 382. [↩]
18. A. Weir, op. cit., s. 130. [↩]
19. D. Starkey, Królowe..., s. 657. [↩]
20. A. Fraser, op. cit. s. 383. [↩]
21. D. Starkey, Królowe..., s. 680. [↩]
22. J. Gaidner , Letters and Papers, Foreign and Domestic, Henry VIII, Vol. 16., London 1880. [↩]
23. D. Stakey,  Królowe..., s. 683. [↩]
24. Ibidem, s. 671. [↩]
25. A. Fraser, op. cit., s. 398. [↩]
26. Ibidem, D. Starkey, Królowe..., s. 672 [↩]
27. Ibidem, s. 673 [↩]
28. Ibidem [↩]
29. Ibidem, 674-675 [↩]
30. Ibidem, s. 675 [↩]
31. Ibidem [↩]
32. Ibidem, s. 676 [↩]
33. A. Fraser, op. cit., s. 400. [↩]
34. Ibidem [↩]
35. D. Starkey, Królowe..., s. 676. [↩]
36. A. Fraser, op. cit. s. 401. [↩]
37. D. Starkey, Królowe..., s. 377-8. [↩]
38. Ibidem [↩]
39. Ibidem, s. 679 [↩]
40. D. Starkey,  Królowe..., s. 685-686. [↩]
41. Ibidem, s. 685 [↩]
42. A. Weir, op.cit, s. 480. [↩]
43. Ibidem, s. 481. [↩]