„Ulotki, hasła, anonimy. Formy indywidualnego sprzeciwu wobec systemu komunistycznego w Polsce w okresie 1945- 1989” - J. Dardzińska - recenzja

Od pewnego czasu Instytut Pamięci Narodowej rozpoczął na szerszą skalę wydawanie albumów dotyczacych różnorodnej problematyki z zakresu historii Polski „ludowej^”. Tego typu forma wydawnicza przy prezentacji niektórych elementów dziejów komunistycznego zniewolenia Polski jest o wiele bardziej adekwatna, niż klasyczna monografia naukowa. Do tego typu wydawnictw należy książka: Ulotki, hasła, anonimy. Formy indywidualnego sprzeciwu wobec systemu komunistycznego w Polsce w okresie 1945- 1989. Wydaję się, że ze względu na podejmowaną problematykę jest to forma optymalna.

Świeżo wydana praca Joanny Dardzińskiej składa się z wstępu, trzech dość krótkich rozdziałów wprowadzających oraz części albumowej podzielonej chronologicznie. Autorka zebrała w nim interesujący materiał źródłowy w postaci kilkuset: listów, ulotek, plakatów, haseł prezentujących anty-ustrojowe zachowania Polaków. Dokumentacja jaką Dardzińska wykorzystała w swojej pracy pochodzi z zasobu archiwalnego wrocławskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Są to materiały z województwa dolnośląskiego i opolskiego. Moim zdaniem powinno to zostać zaakcentowane w tytule pracy, gdyż obecna nazwa publikacji Ulotki, hasła, anonimy. Formy indywidualnego sprzeciwu wobec systemu komunistycznego w Polsce w okresie 1945- 1989 sugeruje raczej, iż mamy do czynienia z prezentacją tematyki z całego terenu powojennej Polski i może być myląca dla potencjalnego czytelnika.

Pierwsza, tekstowa część książki Dardzińskiej składa się z trzech elementów: kalendarium historycznego zawierającego najistotniejsze wydarzenia, do których odnoszą się zamieszczone w albumie: ulotki, hasła i anonimy; syntetycznej charakterystyki treści wspomnianych materiałów oraz z opisu mechanizmu działania władz i wykrywania tzw. wrogiej propagandy pisanej.

Autorka zwraca uwagę na kilka kluczowych uwarunkowań charakterystycznych dla poszczególnych dekad Polski „ludowej”, które w bezpośredni sposób przekładały się na treść i charakter indywidualnego oporu przeciwko komunistycznemu zniewoleniu. W pierwszych latach komunizmu w powojennej Polsce większość ulotek, plakatów czy napisów wykonywali członkowie antykomunistycznego podziemia. Po jego rozbiciu przez aparat represji i wojska NKWD opór nabrał charakteru bardziej indywidualnego. Rok 1956 należy traktować, jako datę graniczną, gdyż po wydarzeniach poznańskiego czerwca opadła bariera strachu, a opór wobec władz z nadania Moskwy znacznie się zintensyfikował. Kolejna istotna zmiana, jeśli chodzi o ulotki, hasła i anonimy to rok 1976 i powstanie zorganizowanej opozycji, która przejęła z rąk indywidualnych osób akcentowanie sprzeciwu wobec komunistycznej propagandzie i zakłamaniu.

„Wrogą propagandę^” w formie haseł, anonimów i plakatów komunistyczne władze traktowały jako przestępstwa przeciwko państwu i zwalczały przy użyciu zróżnicowanych metod. Dardzińska w swojej pracy syntetycznie omawia przepisy prawne przy pomocy, których władze Polski „ludowej„ ścigały tego typu działania oraz przedstawia struktury aparatu represji, które odpowiadały za ściganie tego rodzaju „przestępstw^”. Ich zakres był niebagatelny i niejednokrotnie przybierał groteskowe formy. Przykładowo funkcjonariusze aparatu represji chcąc dotrzeć do autora ulotki porównywali charakter pisma z kilkudziesięciu tysięcy teczek osobowych obywateli.

Część albumowa podzielona została na cztery uszeregowane chronologicznie części: Okres stalinizmu; Rządy Gomułki; Dekada Gierka; lata osiemdziesiąte. Autorka zaprezentowała zróżnicowany materiał ikonograficzny, od krótkich hasłowych ulotek, przez kilkustronicowe anonimy przesyłane do Radia Wolna Europa czy komunistycznych dygnitarzy, aż po hasła zamieszczane murach. Szata graficzna, w której zaprezentowana wspomniane źródła jest efektowna i przyciąga wzrok, z tego względu wysoko należy ocenić wartość artystyczną publikacji.

Nie rozumiem jednak zupełnie, co stało za założeniem wykluczenia przez autorkę część źródeł do których miała dostęp. We wstępie napisano: W książce nie uwzględniono ulotek o charakterze antyniemieckim i antysemickim, napisów faszystowskich i kibolskich. Tego typu podejście z kilku powodów nie jest źródłowo właściwe. Ulotki antyniemieckie są istotne ze względu na prowadzone przez władze akcje propagandowe wymierzone w RFN oraz ocenę ich skuteczności i recepcji społecznej. Ulotki antysemickie z kolei nie są bez znaczenia w kontekście faktu, iż udział Żydów w komunistycznym aparacie represji był znaczący (szczególnie w okresie stalinowskim) i spotykał się ze społecznym sprzeciwem artykułowanym właśnie przy pomocy ulotek czy anonimów. Nie bez znaczenia jest w tym względzie również problematyka marca 1968 r. i antysemickiej nagonki rozpętanej przez władze, której w pewnej części polskie społeczeństwo uległo. Napisy o charakterze faszystowskim wydają się z kolei istotne, gdyż pozwalają zrozumieć fenomen rozwijającego się w całej Europie ruchu skinheadów. Nie uwzględnienie napisów, ulotek, haseł i anonimów przygotowanych przez kibiców również wydaję się metodologicznie nieuzasadnione. Wynika to z faktu, iż szczególnie w latach osiemdziesiątych byli oni autorami wielu antykomunistycznych akcji mających charakter indywidualnego oporu przeciwko propagandzie władz Polski „ludowej”. Wykluczanie pewnych źródeł z prezentacji zagadnienia poruszanego w książce z powodu swoiście pojmowanej przez autorkę poprawności politycznej jest niewłaściwe i przedstawia analizowaną tematykę w wykrzywionym świetle.

Jak trafnie zauważyła we wstępie autorka, problematyka pozainstytucjonalnego oporu nie została dotychczas szerzej opisana (jedynym wyjątkiem jest praca doktorska obecnego prezesa IPN-u, która dotyczy wspomnianej problematyki w latach 1944- 1948) i czeka na swojego badacza. Książkę Ulotki, hasła, anonimy. Formy indywidualnego sprzeciwu wobec systemu komunistycznego w Polsce w okresie 1945- 1989 należy traktować, jako dobry punkt wyjścia do dalszych badań nad wspomnianą problematyką. Forma w jakiej wydano prace Dardzińskiej wydaję się optymalna, gdyż prezentuję w jaki sposób wraz z biegiem lat zmieniała się forma indywidualnego oporu przeciwko komunistycznemu zniewoleniu artykułowana przy pomocy: haseł, ulotek, anonimów czy napisów.

Niemniej jednak nie można przejść do porządku nad zastrzeżeniami, o których wspominałem wyżej. O ile kwestia tytułu nie jest tak istotna - wystarczyło dodać podtytuł, to zastrzeżenia o charakterze metodologicznym rzutują na wartość pracy i nie pozwalają wystawić jej wyższej oceny niż 6/10. A szkoda, bo album jest graficznie niezwykle pieczołowicie przygotowany i świetnie prezentuję analizowaną problematykę.

Plus/minus

Na plus

+ ciekawy temat

+ doskonała szata graficzna i sposób prezentacji materiału ikonograficznego

Na minus

- zastrzeżenia metodologiczne

- tytuł

Tytuł: Ulotki, hasła, anonimy. Formy indywidualnego sprzeciwu wobec systemu komunistycznego w Polsce w okresie 1945- 1989

Autor: Joanna Dardzińska

Wydawca: Instytut Pamięci Narodowej

Rok wydania: 2015

Strony: 228

Cena: 99,00

Ocena: 6/10