Sławna hetera czasów antycznych – Aspazja. Między mitem a historyczną rzeczywistością

W literaturze fachowej, dotyczącej obyczajów starożytnej Grecji, przeważa wizerunek hetaira jako wykształconej, świadomej swej wartości kobiety; czarującej towarzyszki mężczyzn z najwyższych sfer, inteligentnej partnerki do dyskusji, a poza tym wspaniałej kochanki. Na ukształtowanie tej opinii zapewne znaczący wpływ miała postać sławnej mieszkanki Aten – Aspazji.

Marmurowa herma w Muzeum Watykańskim z imieniem Aspazji na podstawie

Antyczni pisarze wspominają, że prowadziła ona dom publiczny i sama była heterą, jednakże współcześni badacze kwestionują te relacje, gdyż miały pochodzić od komediopisarzy zainteresowanych zniesławianiem Peryklesa1. W jego bowiem przychylnej Miletowi i skierowanej przeciwko Samos polityce, dopatrywano się wpływów właśnie Aspazji2. Często w związku z tym  porównywano ją do mitycznej Omfale3, której uległ sam Herakles4.

Ateńczycy kierowali swoje zarzuty w stronę mężczyzny – nie tylko aprobującego jej niezwykłe zachowanie i nie mającego zamiaru narzucać jej ograniczeń, jakim podlegały wszystkie kobiety w patriarchalnym systemie społecznym Aten5 – ale wręcz pozostającego pod jej całkowitym wpływem. Ponadto pogarszał sytuację fakt, że to właśnie Perykles, będący inicjatorem zaostrzonego prawa małżeńskiego, żył w nieformalnym związku, który był niezgodny z prawem. Z tego też powodu Aspazja stała się jego słabym punktem, a szydzenie z niej było zawsze skierowane także w niego. Podstawą naszych wiadomości o Aspazji są „Żywot Peryklesa„ Plutarcha, dialog Platona ”Menexenos” oraz kilka wzmianek w komediach.

Pochodzenie Aspazji

Już same losy i kariera Aspazji, wskazują na niezwykłą osobowość tej kobiety, która przybyła do Aten w latach czterdziestych V w. p.n.e. z Miletu, bogatego greckiego miasta w Azji Mniejszej6. Nie wiadomo w jakim celu odbyła ową podróż. Jako cudzoziemka posiadała status metoike – to jest wolnej mieszkanki Aten, nie mającej jednak praw obywatelskich w świetle ustawy wprowadzonej przez Peryklesa w latach 451-450 p.n.e. Zgodnie z jej postanowieniami nie mogła ona zawrzeć z Ateńczykiem legalnego małżeństwa, i dlatego jej późniejszy związek ze starszym o ponad dwadzieścia lat ateńskim mężem stanu Peryklesem, był nieformalny. Do końca życia pozostała pallake – tak zwaną konkubiną7.

Autoportret, Marie Bouliard jako Aspazja, 1794 r.

Niewiele wiadomo o pochodzeniu Aspazji. Jej ojciec miał na imię Aksjochos, jak podaje nam Plutarch z Cheronei8. Niestety nie zachowały się do naszych czasów żadne informacje o matce partnerki Peryklesa. Rodzina jej musiała być dobrze usytuowana, gdyż tylko zamożni ludzie byli w stanie ponieść koszty świetnego wykształcenia, które odebrała Aspazja. Wiadomo, że odznaczała się urodą, ale przede wszystkim wyjątkowym umysłem. Jej dom w Atenach rychło stał się ośrodkiem życia towarzyskiego elity ateńskiej.

Wizerunek wykreowany przez komediopisarzy

Domniemanie o jej prostytuowaniu się oparte jest na pewnych aluzjach zawartych w ówczesnych komediach. W sztuce „Acharnejczycy„ Arystofanes wyjaśnił wywołanie wojny peloponeskiej (431-404 r. p.n.e.) ”dekretem” megaryjskim Peryklesa, który wyłączył Megarę z handlu z Atenami i jej sprzymierzeńcami, co stanowiło odwet za uprowadzenie przez Megaryjczyków prostytutek z domu Aspazji9. Historycy obierają to jako przedmiot drwin ze strony samego autora; Aspazja została  pośrednio nazwana w tej komedii „burdelmamą”10. Znaczące jest, iż określenie to występuje nie tylko w komediach. Na kartach źródeł jawi się jako hetera prowadząca swój lupanar, gdzie przygotowywała młode ateńskie dziewczęta do zawodu hetaira. Miały one spełniać rolę równych intelektualnie mężczyznom partnerek. Przypominały kobiety wyzwolone, a Aspazja, która w ateńskim społeczeństwie stała się wyrazistą postacią, prawdopodobnie była tego najlepszym przykładem. Według Plutarcha przybyszka z Miletu była porównywana z Targelią11, kolejną sławną starożytną jońską heterą, starszą od niej niemal o dwie generacje12. Targelię sławiono za wyjątkową inteligencję, piękno i wdzięk, a jej kochankami byli wyłącznie wiodący politycy, którym okazywała zawsze ogromny podziw i wysławiała ich telnety, osiągając dzięki temu swe cele13. Aspazji udało się również przekonać Peryklesa, by opowiedział się za jej ojczystym Miletem we wspomnianej już wojnie z Samos w 440 r. p.n.e.

Do potwierdzenia domysłów, iż Aspazja była nierządnicą, miały służyć oskarżenia o asebie (bezbożność) i stręczycielstwo, o które pomawiał ją komediopisarz Hermippos14. Zarzucano jej, że w swoim domu aranżuje spotkania z mężatkami i Peryklesem, co zostało jednak zakwestionowane. Stręczycielstwo – choć jakkolwiek go nie pochwalano – nie było zabronione, o ile nie dotyczyło wolnych Greków. A to akurat tu nie miało miejsca. Perykles zdołał uchronić swoją wybrankę przed ciężkim wyrokiem, jak podaje nam Plutarch: „płaczem i błaganiem sędziów”. Zarzuty skierowane przeciwko Aspazji w istocie dotyczyły jej niezależności i samodzielnego myślenia, jak również wpływu na Peryklesa i różne ateńskie kręgi polityczne.

Zarzuty uprawiania przez Aspazję prostytucji były formułowane, o ile wiadomo, przez komediopisarzy. Natomiast uczniowie Sokratesa, Platon i Aischines ze Steffos, cenili ją – jak wynika z ich pism – niezwykle wysoko15. Sokrates w tekście Platona zatytułowanym  „Meneksenos”, mówi o niej jako o mistrzyni retoryki, będącej wzorem dla niego i Peryklesa16. Plutarch cytując ten dialog napisał: „U Platona zaś w dialogu Menexenos, mimo żartobliwego tonu, w jakim jest napisany jego wstęp znajduje się tyle prawdy historycznej, że ta kobieta miała sławę zdolnego mówcy i że tylu Ateńczyków szukało jej towarzystwa właśnie dla jej wymowy”17.

Aischines poświęcił jej cały utwór, ukazując Sokratesa i naszą bohaterkę w dialogu, prawdopodobnie z Ksenofontem i jego żoną. W tym tekście Aspazja również występuje jako nauczająca mistrzyni. Pozytywny stosunek Sokratesa do niej jest widoczny także w pismach Ksenofonta, w których odsyła on do niej ateńskich mężczyzn chcących wychować kobiety na dobre żony. Wiele pochlebnych słów na jej temat znajdziemy w napisanej przez Plutarcha biografii Peryklesa18. Wprawdzie on sam nie znał Aspazji i opierał się jedynie na wspomnieniach starszych  świadków, jednak mimo tego opisał ją jako wyjątkowo mądrą osobę19.

Popiersie Peryklesa

Związek Peryklesa i przybyszki z Miletu

Perykles zbliżył się do Aspazji podobno ze względu na jej umysł i zmysł polityczny. Według Plutarcha zerwał dla niej ze swoją pierwszą żoną20. Niektórzy historycy wprowadzają do tej informacji korektę, uważając że doszło do tego dopiero w kilka lat po rozstaniu z poprzednią małżonką. Wskazuje na to porównanie dzieci z obu związków i kilka innych ustalonych dat z działalności politycznej, a zwłaszcza ustawodawczej Peryklesa21. Związek ten wydawał się im współczesnym wyjątkowy: Ateńczycy byli zgorszeni oznakami uczucia, jakie Perykles publicznie okazywał kochance. Ze zgrozą opowiadano, że miał zwyczaj żegnać Aspazję na progu domu pocałunkiem! W ówczesnych Atenach było to zachowanie rzeczywiście niebywałe; miejscem okazywania czułości była bowiem sypialnia, a nie próg domu, a więc miejsce publiczne. Aspazja miała z Peryklesem syna, Peryklesa Młodszego (445-406 p.n.e.), który później, będąc strategiem w armii greckiej, został stracony po bitwie pod Arginuzami w 406 r. p.n.e. Przyjmuje się, że po śmierci Peryklesa Starszego – została kurtyzaną Lizyklesa, który dzięki niej ze zwykłego hodowcy owiec stał się ateńskim dowódcą i mężem stanu. Lizykles poległ w 428 r.  p.n.e. Jednocześnie jest to ostatnia bezpośrednia znana nam informacja dotycząca Aspazji. Nie wiemy, gdzie i w jakich okolicznościach zmarła.

Dom Peryklesa i Aspazji w Atenach

Mieszkanie Aspazji i Peryklesa szybko stało się pierwszym domem w Atenach. Najczęściej w nim gościli: Fidiasz, Anaksagoras, Sokrates, Sofokles, Eurypides. Ze względu na brak formalnego małżeństwa, Aspazję nie krępowały ateńskie obyczaje, w związku z tym mogła swobodnie brać czynny udział w życiu towarzyskim domu22. Plutarch napisał, że jej przyjaciele przyprowadzali nawet do niej swoje żony, chociaż Aspazja prowadziła dom dla dziewcząt przygotowujących się do roli heter. Wzmianki w różnych źródłach bliskich czasom Peryklesa i Aspazji potwierdzają znaczenie tego domostwa dla ówczesnego środowiska intelektualnego Aten. Większość historyków podaje, że zmarła ok. 401-400 r. p.n.e. Opierają się przy tym na założeniu, że Aspazja umarła przed egzekucją Sokratesa w 399 r. p.n.e. A wniosek taki wyprowadzają z konstrukcji dzieła zatytułowanego „Aspazja”,  autorstwa Ajschinesa.

Podsumowanie

Jak wskazują historycy, głównym problemem pozostaje to, że większość naszej wiedzy na temat Aspazji opiera się jedynie na hipotezach. Naszymi jedynymi źródłami są niepewne wyobrażenia i domysły utrwalone przez mężczyzn, którzy wcale nie traktowali przybyszki z Miletu jak postaci historycznej. Dlatego też na obraz tej wybranki Peryklesa składa się zbiór kłócących się ze sobą wizerunków. Raz była w nich dobrą żoną, jak Teano, innym razem jakimś połączeniem kurtyzany z prostytutką, jak Targelia.

Ponieważ jednak twórczość komediowa nie zawsze powinna być brana dosłownie, należy teksty te odczytywać jako parodię stylu życia Aspazji, wybiegającego poza ówczesne normy, wytyczone zwyczajami i prawami. I chociaż wypowiedzi ówcześnie żyjących Ateńczyków nie zawierają żadnych jednoznacznych dowodów na jej prostytuowanie się, to jednak spowodowały one, że 600 lat później w II i III w. n.e. zaczęto ją określać mianem stręczycielki23, i od tego czasu uchodzi za symbol greckiej hetery24.

Bibliografia

Źródła:

1. Platon, Menexsenos, przeł. K. Tuszyńska-Maciejewska, Wrocław 1994.
2. Aristophanes, Acharnejczycy, przeł. B. Butrymowicza, Wrocław 1955.
3. Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, tłum. M. Brożek, przeł. wstępem opatrzył T. Sinko, Wrocław 1998.

Opracowania:

1. Bieżuńska-Małowist J., Kobiety antyku. Talenty, ambicje namiętności, Warszawa 1993.
2. Kagan D., Athenian Politics on the Eve of the War, [w:] The Outbreak of the Peloponnesian War, New York-London, Phoenix 1989.
3. Reinsberg C., Obyczaje seksualne starożytnych Greków, Gdynia 1998.

1. Żył w latach 495-429 p.n.e. [↩]
2. Zwrócił na to uwagę Plutrach w żywocie Peryklesa, pisząc: „Skoro jednak sądzi się, że podjął działania przeciwko Samijczykom, aby zadowolić Aspazję, będzie stosownie postawić w tym miejscu pytanie, jaką to wspaniałą zręczność, czy też siłę posiadała ta kobieta, że potrafiła podporządkowywać sobie czołowych mężów w państwie oraz sprostać oczekiwaniom filozofów, gdy posługując się wzniosłymi terminami, prowadzili z nią obszerne dyskusje”, Plutarch, Perykles, 24. [↩]
3. Omfala była królową Lidów. Na skutek przepowiedni pewnej wyroczni, Herakles musiał u niej przez 3 lata służyć, przy czym tak go „obłaskawiła”, że zasiadał do kądzieli. [↩]
4. Plutarch, Perykles, 24. [↩]
5. C. Reinsberg, Obyczaje seksualne starożytnych Greków, Gdynia 1998, s. 70. [↩]
6. I. Bieżuńska-Małowist, Kobiety antyku, talenty, ambicje, namiętności, Warszawa 1993, s. 137. [↩]
7. C. Reinsberg, op. cit., s. 70. [↩]
8. Plutarch, Perykles, 24, 2. [↩]
9. „Jak dotąd zło nie było poważne i tylko my byliśmy pokrzywdzeni. Ale teraz jacyś młodzi pijacy udali się do Megary i porwali kurtyzanę Simajtę. Z kolei Megaryjczycy, dotknięci do żywego, uciekli z dwiema ladacznicami z domu Aspazji. I tak, z powodu trzech nierządnic, Grecja stanęła w płomieniach. Wtedy Perykles, płonąc gniewem na swoich olimpijskich wyżynach, cisnął błyskawicą, wywołał huk gromu, strwożył Grecję i ustanowił edykt, brzmiący niczym piosenka o tym, że Megaryjczyków wypędza się z naszej ziemi i z naszych targowisk, z morza i z kontynentu”, Arystofanes, Acharnejczycy, 523-533. [↩]
10. Ibidem, Acharnejczycy, 527-530. [↩]
11. Tragelia, kobieta z Jonii, uchodząca za twórczynię properskiej orientacji w miastach jońskich w Azji Mniejszej. Niestety Plutarch nie datuje w jakich latach żyła owa hetera. [↩]
12. Plutarch, Perykles, 24, 2. [↩]
13. C. Reinsberg, op. cit., s. 72. [↩]
14. Plutarch, Perykles, 32. [↩]
15. C. Reinsberg, op. cit., s. 73. [↩]
16. Platon, Menexsenos, 235e. [↩]
17. Plutrach, Perykles, 24. [↩]
18. Ibidem, 24. [↩]
19. Ibidem, 24, 3. [↩]
20. „Miał w prawdzie żonę, z którą był nawet spokrewniony (…). Potem jednak ich współżycie się popsuło i Perykles odstąpił swą żonę za jej zgodą komuś innemu, a sam wziął Aspazję”, Plutarch, Perykles, 24, 2. [↩]
21. I. Bieżuńska-Małowist, op. cit., s. 138. [↩]
22. „Miała ona jakąś niezwykłą zdolność i umiejętność przymuszania do swojej woli nawet przodujących polityków, stając się równocześnie przedmiotem wielu żywych zainteresowań ze strony filozofów”, Plutarch, Perykles,  24, 4. [↩]
23. Ibidem, 24, 3. [↩]
24. D. Kagan, Athenian Politics on the Eve of the War, [w:] The Outbreak of the Peloponnesian War, New York-London, Phoenix  1989, s. 197. Twierdzi, że jeżeli miało dojść do procesu Aspazji, to „mamy powody by przyjąć, że miało to miejsce właśnie w 438 roku przed naszą erą, a nie w jakimkolwiek innym momencie”. [↩]