Gen. Elżbieta Zawacka bohaterką muralu w Toruniu

Gen. Elżbieta Zawacka, kurierka AK i jedyna kobieta wśród cichociemnych, po raz kolejny zostanie upamiętniona w Toruniu. Od jakiegoś czasu na jednym z toruńskich wieżowców przy ul. Gagarina powstaje… mural, którego bohaterką jest nie kto inny, jak legendarna „Zo”. „Kadry z życia gen. Elżbiety Zawackiej”, bo taki tytuł nadano temu dziełu, mają być gotowe do końca sierpnia.

Mural, który powstaje na wschodniej ścianie bloku przy ul. Gagarina 132-138, będzie przedstawiał kluczowe momenty z życia toruńskiej łączniczki. Co zatem na nim zobaczymy? Jak zapowiadają wykonawcy projektu, będą tam między innymi kadry z wczesnych lat życia „Zo”, kiedy rozpoczynała studia w Poznaniu będąc młodą dziewczyną. Nie może zabraknąć także wizerunku Elżbiety Zawackiej, jako emisariuszki z kopertówką, w której znajdowały się niezwykle istotne informacje i meldunki. Będzie także spadochron, który ma przypominać o skoku gen. Zawackiej w 1943 roku podczas powrotu z misji w Londynie. Całości dopełni dojrzała pani profesor, siedząca w fotelu wśród dokumentów we własnym mieszkaniu.

Blok przy ul. Gagarina, gdzie powstaje mural, nie został wybrany przypadkowo. To tutaj bowiem, dokładnie na ósmym piętrze tego wieżowca, od 1975 roku do swojej śmierci mieszkała gen. Elżbieta Zawacka. Inicjatorką pomysłu upamiętnienia cichociemnej właśnie w taki sposób była Agnieszka Łuczywek z Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu. Koncepcja i wykonanie muralu są zasługą toruńskiego artysty Andrzeja Poprostu, któremu w pracy pomaga Damian Jędrzejewski. Przedsięwzięcie zostało dofinansowane przez Muzeum Historii Polski (projekt „Patriotyzm Jutra”).

Przypominamy, że to nie jedyna forma uczczenia pamięci legendarnej „Zo” w Toruniu. We wrześniu minionego roku odsłonięto pomnik gen. Elżbiety Zawackiej przy ul. Podmurnej 93 (artykuł na ten temat można przeczytać tutaj), który przypomina o jej zasługach w walce o wolną Polskę. W Toruniu imię gen. Elżbiety Zawackiej przyjęły także: Biblioteka Pedagogiczna, Gimnazjum nr 2, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 1 i Technikum nr 1 w Zespole Szkół Ekonomicznych. Imieniem „Zo” nazwano także most drogowy w Toruniu, który oddano do użytku w grudniu 2013 roku.

Przy okazji tego przedsięwzięcia warto z pewnością przywołać kilka jakże istotnych faktów z życia tej słynnej łączniczki. Elżbieta Zawacka, znana powszechnie jako jedyna kobieta wśród cichociemnych, urodziła się 19 marca 1909 roku w Toruniu. Po ukończeniu studiów pracowała jako nauczycielka. W tym samym czasie działała jednocześnie na rzecz Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK). Brała udział w wojnie obronnej Polski w 1939 roku jako żołnierz Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Wojskowej, walcząc w obronie Lwowa. Już w październiku 1939 roku wstąpiła do tworzącej się Służby Zwycięstwu Polski (SZP), gdzie pozostała aż do końca 1945 roku. Początki jej działalności podziemnej wiążą się z pseudonimem „Zelma” i organizowaniem przez Zawacką, w oparciu o struktury PWK, niezależnej grupy SZP na Śląsku. Do końca 1940 roku przyszła generał kierowała łącznością Okręgu Śląskiego ZWZ, by wkrótce trafić do służby kurierskiej, którą na zawsze miała wsławić się w konspiracji.

Pod koniec 1940 roku Elżbieta Zawacka, już jako „Zo”, została przeniesiona do Warszawy, gdzie otrzymała przydział w Wydziale Łączności Zagranicznej Komendy Głównej Armii Krajowej „Zagroda”. Torunianka kursowała od połowy 1941 roku między Warszawą a Berlinem przewożąc pocztę. Szkoliła także innych kurierów, którzy dostarczali meldunki z Berlina do Londynu. Szacuje się, że w czasie II wojny światowej legendarna „Zo” przekroczyła granice Rzeszy przewożąc listy i informacje ponad sto razy, w wolnych chwilach ucząc się na tajnych kompletach. Jej najsłynniejsza podróż z 1943 roku, kiedy to wyruszyła jako emisariuszka Komendanta Głównego AK Stefana Roweckiegio, wiodła przez Niemcy, Austrię, Francję i Hiszpanię do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Na własną prośbę powróciła do kraju, kiedy to w nocy z 9 na 10 września 1943 roku została zrzucona ze spadochronem w ramach akcji „Neon 4”.

W 1944 roku pojawiła się obawa, że „Zo” może zostać aresztowana, w związku z czym Elżbieta Zawacka musiała zrezygnować z działalności kurierskiej. Torunianka została wówczas przeniesiona do pracy w Wojskowej Służbie Kobiet (WSK). Brała udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku przeniosła się do Krakowa, skąd koordynowała działalność kurierską na trasach prowadzących do Szwajcarii. Po zakończeniu II wojny światowej włączyła się do konspiracji antykomunistycznej działając w ramach organizacji Wolność i Niezawisłość. Powróciła także do pracy pedagogicznej – była nauczycielką w szkołach w Toruniu, Łodzi i Olsztynie. W marcu 1951 roku legendarna „Zo” została zatrzymana przez MBP. Wytoczono jej proces, w wyniku którego została skazana na 10 lat pozbawienia wolności. Elżbieta Zawacka wyszła na wolność w lutym 1955 roku.

„Zo” nie zaniedbywała zarówno swoich obowiązków pedagogicznych, jak i własnej kariery naukowej. W 1965 roku uzyskała tytuł doktora nauk humanistycznych na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie podjęła pracę jako adiunkt. Siedem lat później uzyskała habilitację i wróciła do rodzinnego Torunia, gdzie otrzymała zatrudnienie w Instytucie Pedagogiki i Psychologii UMK. To dzięki niej założono Zakład Andragogiki, który w 1978 roku został zlikwidowany na skutek represji SB. To wydarzenie wpłynęło na wcześniejsze odejście Elżbiety Zawackiej na emeryturę.

Jeszcze w trakcie swojej pracy naukowej „Zo” zaczęła gromadzić materiały do dziejów Armii Krajowej, a także działała w środowisku kombatantów AK. Jako emerytka powróciła do tego zajęcia. Przyczyniła się do powstania Fundacji Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej i Wojskowej Służby Kobiet w Toruniu, obecnie znanej jako Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Zadaniem tej instytucji jest gromadzenie dokumentów i relacji dotyczących udziału Pomorza w walce o niepodległość. W oparciu o tego typu materiały organizowane są różnego rodzaju konferencje naukowe i wydawane są liczne publikacje. Fundacja Generał Zawackiej zajmuje się działalnością niepodległościową nie tylko na Pomorzu, gdyż z takim samym zaangażowaniem trudni się Wojskową Służbą Polek, oraz działalnością Zagrody, czyli wydziału łączności z zagranicą.

Elżbieta Zawacka za swoją działalność na rzecz walki o niepodległą Polskę została uhonorowana licznymi odznaczeniami. W 1989 roku została laureatką Medalu Stolema przyznawanego osobom, które w szczególny sposób przyczyniły się do pomnożenia dorobku kultury Pomorza i jej spopularyzowania. Z kolei w 1990 roku odznaczono ją Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1993 roku Krzyżem Komandorskim tego orderu z gwiazdą. Honorową obywatelką rodzinnego Torunia Elżbieta Zawacka została w 1992 roku. W 1995 roku nadano jej tytuł profesora nauk humanistycznych. Prezydent Polski Lech Kaczyński mianował ją na stopień generała brygady w maju 2006 roku, co uczyniło ją wówczas drugą w historii Wojska Polskiego, zaraz po Marii Wittek, kobietą-generałem. Warto także nadmienić, że „Zo” została dwukrotnie odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy i pięciokrotnie Krzyżem Walecznych. Ufundowała także pomnik Wojskowej Służby Kobiet w Warszawie.

Gen. Elżbieta Zawacka zmarła 10 stycznia 2009 roku, w wieku prawie 100 lat. Została pochowana na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu.