Odbudowa piłkarskiej reprezentacji Polski w latach 1945–1948

Polski Związek Piłki Nożnej został dość szybko, jak na warunki dopiero co zakończonej okupacji, reaktywowany i rozpoczął działania w kierunku powołania kadry narodowej. Pierwszy powojenny walny zjazd PZPN odbył się 29 czerwca, a na nim wybrano pierwszego powojennego prezesa - Tadeusza Kuchara oraz ustalono, że do czasu kolejnego zjazdu siedzibą związku pozostanie Kraków1. W lutym 1946 roku, przy okazji kolejnego zjazdu, siedzibę przeniesiono do Warszawy, najpierw do pomieszczeń Stadionu Wojska Polskiego przy ul. Łazienkowskiej 3, a potem biura przy al. Ujazdowskich 222.

Symptomatyczne dla okresu kilku pierwszych lat po wojnie dla polskiego piłkarstwa są rozgrywki na poziomie lokalnym - klubowym, najczęściej w obrębie danego regionu oraz międzymiastowe, pod których nazwą występują czasem nawet reprezentacje całego kraju, z różnych powodów nie występujące pod oficjalnym szyldem kadry narodowej.

Premierowe międzynarodowe spotkania rozegrano z drużynami z Czechosłowacji - 27 lipca przyjechała do Krakowa Sleska Ostravá3 oraz 9 września - Slavia Praga4. Pierwsze wzmianki o kadrze narodowej pojawiły się w czerwcu, kiedy to wybrano płk. Henryka Reymana na kapitana związkowego5, następnie w sierpniu - Jugosławia złożyła na ręce PZPN propozycję rozegrania meczu międzypaństwowego6 oraz we wrześniu - projekt przyjazdu reprezentacji Pragi na mecz z kombinacją drużyn śląsko-krakowskich, pod nazwą Polski Południowej7, uznawanych w tym czasie za najsilniejsze w Polsce i tworzące namiastkę reprezentacji narodowej. Tylko to drugie spotkanie rzeczywiście się odbyło (7 października 1945 r.), mimo że PZPN wyraził zgodę na rozegranie meczu Kraków-Belgrad, z zastrzeżeniem jednak, że zawody mają się odbyć nad Wisłą8.

Henryk Reyman, źródło: www.historiawisly.pl Zbiory prywatne Janusza Tomaszewskiego.

Pomimo tego, że Reyman dość intensywnie nawoływał do jak najszybszego nawiązywania kontaktów zagranicznych i wykorzystywania ich do ogrywania się rodzącej się reprezentacji, pierwsze oficjalne spotkanie kadry narodowej rozegrano dopiero w czerwcu 1947 roku - z Norwegią9. Początkowo działania PZPN na arenie międzynarodowej skierowano w stronę Szwecji - zaplanowano nawet spotkanie obu reprezentacji na 18 listopada 1945 r., ale zostało ono odwołane10. Nie przyjęto także oferty Francuskiego Związku Piłki Nożnej, oficjalnie z powodu zbyt późnej pory roku i niedostatecznego przygotowania polskiej kadry11. W lutym 1946 roku doszło do Walnego Zgromadzenia PZPN, na którym pojawiły się opinie, że Polski nie stać na organizację wyjazdowych spotkań międzypaństwowych ze względów finansowych, a także z powodu niskiego poziomu sportowego piłkarzy12. W trakcie zebrania działacze uznali, że głównym celem polskiej federacji piłkarskiej powinno być nawiązanie ściślejszej współpracy z federacją szwedzką, zakończone zorganizowaniem spotkania towarzyskiego pomiędzy reprezentacjami tych krajów. Mecz, początkowo zaplanowany na 8 września 1946 r., rzeczywiście doszedł do skutku, jednak dopiero w roku następnym, już po występie z Norwegią13.

Osobnym rozdziałem w historii reprezentacji Polski w piłce nożnej była kadra Związków Zawodowych, wśród której znalazło się dwudziestu piłkarzy nominowanych przez samego Henryka Reymana, która w maju 1946 r. wyjechała na tournée po Francji14. Nie byłoby ono możliwe pod szyldem oficjalnej kadry narodowej. W tym samym czasie do Polskiego Związku Piłki Nożnej wpłynęły dwa interesujące, z perspektywy tematu tej pracy, pisma z zagranicznych ośrodków piłkarskich. Oba dotyczyły ponownego nawiązania stosunków pomiędzy federacjami obu państw - pierwszy pochodził z Brukseli, a drugi - z Wiednia. O ile wiadomość z Belgii zyskała aprobatę wśród redakcji Przeglądu Sportowego, to nie można tego samego powiedzieć o podobnej inicjatywie przysłanej z Wiednia15. Niechęć do Austriaków, uczestniczących w drugiej wojnie światowej po stronie hitlerowskich Niemiec wciąż była ogromna, co ujemnie odbijało się na relacjach także w środowisku sportowym. Można przypuszczać, że podobny stosunek okazywano również Niemcom, a następnie, po wykształceniu się NRD, Niemieckiej Republice Federalnej oraz „faszystowskiej” Hiszpanii generała Franco.

            Z felietonu z 20 maja 1946 r. opublikowanego w Przeglądzie Sportowym można dowiedzieć się o planach PZPN, w kwestii kontaktów międzynarodowych planowanych na lata 1947–1948:

Jeśli nie uda się z Danią to może z Belgami lub Czechosłowacją, ewentualnie Francją, która winna nam rewanż. (...) PZPN postanowił na ostatnim posiedzeniu zainteresować się sezonem roku 1947 i 1948. (...) W projekcie Związek Radziecki, dalej Szwecja (zgadza się na rok przyszły w Sztokholmie), i znów Francja, Czechosłowacja, ewent. Węgry. My ze swej strony przypominamy: Norwegia16.

Jak widać na podstawie przytoczonego cytatu plany były dość szeroko zakrojone i wbrew pozorom, nie do końca osadzone po wschodniej stronie żelaznej kurtyny. Wyprawa do Paryża wydawała się w tym okresie widocznie jeszcze całkiem możliwa, nawet jeśli znów miałby być to wyjazd reprezentacji Związków Zawodowych.

W październiku 1946 reprezentacja Śląska dostała zgodę na tournée po Szkocji, gdzie jej piłkarzom składane były oferty gry w szkockich klubach i gdzie nawiązali oni kontakty z pozostałymi tam po drugiej wojnie światowej polskimi oddziałami. W związku z tymi wydarzeniami wzmogła się jednak kontrola działalności kręgów związanych z polskim futbolem. Widocznym tego przykładem był styczeń 1947 roku, kiedy dwaj gracze z Krakowa - Tadeusz Parpan oraz Mieczysław Gracz zostali zaproszeni na mecz Wielka Brytania - „reszta Europy”, uświetniający powrót Brytyjczyków do światowej federacji piłkarskiej17. Według niektórych badaczy18 ich wyjazd został storpedowany przez władze polityczne, nie ze względu na ich niskie umiejętności, a na dziwne stanowisko FIFA wobec faszystowskiej Hiszpanii19, z którym nie mogli się pogodzić komuniści.

Wydaje się, że spotkania drużyny śląskiej w Szkocji, notabene również uważanej za nieoficjalną kadrę narodową, praktycznie zamykają okres wyjazdów Polaków na Zachód. Poza bliską Polsce geograficznie Czechosłowacją oraz federacją węgierską, z którą dobre kontakty PZPN miał już w okresie międzywojennym, pojawił się temat reprezentacji skandynawskich, z którymi to właśnie w 1947 roku zagraliśmy pierwsze spotkania międzynarodowe.

Na szczególną uwagę zasługuje zagadnienie spotkań z reprezentacją Związku Sowieckiego. Polska władza prawdopodobnie obawiała się meczu z kadrą narodową wschodnich sąsiadów, traktując takie spotkanie jako możliwość wyrażenia przez społeczeństwo protestu wobec dominacji sowieckiej. Wysuwam takie przypuszczenie na podstawie braku oficjalnych spotkań pomiędzy tymi ekipami aż do roku 1957, co wobec dość mocnych związków pomiędzy tymi państwami w innych dyscyplinach sportowych, np. w szalenie popularnym w tym okresie boksie, jest dość znamienne. Warto także przypomnieć atmosferę spotkań właśnie z 1957 roku, kiedy to obie ekipy spotkały się w eliminacjach do Mistrzostw Świata. Podczas meczu w Chorzowie, wygranym po golach Gerarda Cieślika, panowała niezwykle gorąca atmosfera, a w czasie „Mazurka Dąbrowskiego„ śpiewanego przez ponad 100 tysięcy ludzi, u graczy sowieckich widać było strach w oczach, a sam stadion nazwano ”śląskim kotłem”20.

Do końca 1946 roku PZPN zasadniczo działał w sferze teoretycznego planowania spotkań na następne lata oraz odnawiał dyplomatyczne kontakty zerwane w czasie wojny. We wrześniu wpłynęło do Związku zaproszenie na tournée polskiej drużyny po Stanach Zjednoczonych w maju i czerwcu 1947 r. Oczywiście propozycja została odrzucona - w odpowiedzi PZPN wskazał na niedogodny termin, kolidujący z rozgrywkami ligowymi21.  Pod koniec roku PZPN wysłał szereg pism do piłkarskich władz: Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Danii, Jugosławii, Szwecji, Szwajcarii i Związku Sowieckiego w celu odnowienia lub zacieśnienia stosunków z tamtejszymi federacjami22. Krok ten zapowiadał zmiany, jakie nastąpiły w następnym roku - powojenny debiut reprezentacji Polski oraz kolejne sześć spotkań międzypaństwowych przed zimową przerwą.

Kolejny rok zaczął się od wydarzenia już przeze mnie opisanego - problemu zgody na wyjazd na mecz Wielka Brytania - „reszta Europy” dwóch krakowskich piłkarzy - Tadeusza Parpana i Mieczysława Gracza. Kolejne miesiące stały pod znakiem przygotowań do startu w Igrzyskach Olimpijskich, mających odbyć się w Londynie. W związku z tym próbowano zorganizować spotkania z Jugosławią, Węgrami, a także Czechosłowacją23. W kwietniu ustalenia polskich władz piłkarskich zaczęły być coraz bardziej konkretne - zaplanowano pojedynki z Norwegią, Rumunią oraz Czechosłowacją24. Pomimo drobnych korekt dat spotkań, wszystkie doszły do skutku.

Mecz z Norwegią w czerwcu 1947 r. stał się debiutem polskiej reprezentacji w piłce nożnej po drugiej wojnie światowej. W związku z tym meczem oraz pojedynkiem z Czechosłowacją w Pradze warto przytoczyć historię kapitana związkowego w tym okresie – płk Henryka Reymana. Nie został on wypuszczony z kraju na mecz z Norwegią w Oslo, a także na spotkanie z Czechosłowacją w Pradze, w związku z czym dobrowolnie zrezygnował z zajmowanego stanowiska25. Trudno przypuszczać, aby PZPN samodzielnie torpedował działalność kadry narodowej, będącej jednym z najważniejszych przejawów istnienia tej organizacji. W związku z niemile widzianą w partii wojskową przeszłością Reymana, można przypuszczać, że było to wynikiem interwencji władz centralnych.

Polska – Norwegia (11 VI 1947); „Przegląd Sportowy”, nr 47, 12 czerwca 1947 r.

Także na szczeblu administracyjnym dały się zauważyć coraz większe wpływy PPR. W czasie 31. walnego zgromadzenia PZPN, które odbyło się w dniach 14–15 lutego 1948 roku, w wyniku wyborów uzupełniających po rezygnacji niektórych działaczy, na ich miejsce wybrano płk. Apolinarego Mineckiego, byłego oficera NKWD26, a w samych obradach uczestniczył również gen. Marian Spychalski, odpowiedzialny m.in. za kwestie sportowe w Ministerstwie Obrony Narodowej27.

Do końca tego roku zagraliśmy jeszcze z Rumunią w Warszawie, Czechosłowacją w Pradze, Szwecją w Solna, niedaleko Sztokholmu, Finlandią w Helsinkach, Jugosławią w Belgradzie oraz ponownie Rumunią, tym razem w Bukareszcie28. W następnym roku polska kadra rozegrała siedem spotkań, m.in. z Węgrami oraz Danią. Ten drugi pojedynek przegrany w stosunku 8:0 „zamknął” polskim piłkarzom drogę na Olimpiadę.

Całe wydarzenie związane z odwołaniem występu piłkarzy na Igrzyskach Olimpijskich nosi wyraźny podtekst polityczny. W maju 1948 roku PZPN podjął decyzję w sprawie wycofania kadry piłkarskiej ze startu w Igrzyskach Olimpijskich w Helsinkach. Co znamienne, decyzję ogłosił Andrzej Przeworski, przewodniczący Komisji Sportowej Polskiego Komitetu Olimpijskiego, który wcześniej, nie czekając na zgodę władz, zgłosił już polski zespół do rozgrywek29. Ostatecznie polscy piłkarze do Finlandii nie pojechali, a za przyczynę podano zbyt niski poziom umiejętności naszych futbolistów wyrażony rzekomo właśnie w owym pojedynku z Duńczykami30.

Początek końca PZPN dał się zauważyć w grudniu 1949 roku, gdy na 34. nadzwyczajnym walnym zgromadzeniu, jednym z najkrótszych w historii, poprzez aklamację przyjęto wniosek o przestawieniu pucharu Polski na cykl dwuletni, wzorowany na modelu sowieckim31. Jak się potem okazało, zwycięzca tego pucharu został ogłoszony mistrzem Polski. Jedyny raz w historii polskiej piłki nożnej, podobnie jak to robiono w tym czasie w Związku Sowieckim, tytułu mistrzowskiego nie wywalczył mistrz ligi, a pucharu32. W międzyczasie Polacy nie wystartowali w eliminacjach do Mistrzostw Świata w 1950 roku, mających odbyć się w Brazylii, w związku z pozostawaniem sowieckiej federacji piłkarskiej poza FIFA. W związku z tym, żaden z krajów socjalistycznych nie przystąpił do turnieju, pomimo tego, że w tym okresie kadra narodowa Węgier była uznawana za jedną z najsilniejszych „jedenastek” na świecie.

4 lutego 1951 roku, na podstawie uchwały Walnego Zebrania PZPN doszło do samorozwiązania Związku i powołania nowego tworu, zgodnego z ustawą z grudnia 1949 r. - społecznej Sekcji Piłki Nożnej działającej u boku Głównego Komitetu Kultury Fizycznej33. To był koniec jakiejkolwiek samodzielności w działaniach władz piłkarskich w Polsce. Reaktywacja Polskiego Związku Piłki Nożnej nastąpiła dopiero w grudniu 1956 roku34, na fali zmian spowodowanych „odwilżą październikową”.

Tekst artykułu w całości ukaże się w zeszytach „Teka Historyka”

Bibliografia

• Źródła archiwalne
  
  1. Archiwum Akt Nowych w Warszawie
  2. Zespół Głównego Urzędu Kultury Fizycznej w Warszawie,
  3. Zespół Głównego Komitetu Kultury Fizycznej w Warszawie,
  4. Zespół Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej,
• Prasa
  1. Przegląd Sportowy (1945–1956);
  2. Sport (1950–1956),
  3. Sowiecki Sport (1952).
• Dokumenty normatywne
  
  1. Dz. Ustaw RP, 16 I 1946 r., nr 3, poz. 25,
  2. Dz. Ustaw RP, 25 II 1948 r., nr 12, poz. 90,
  3. Dz. Ustaw RP, 30 XII 1949 r., nr 65, poz. 526,
  4. Dz. Ustaw PRL, 18 I 195 6r., nr 2, poz. 12.
• Opracowania
  
  1. Chełmecki J., Działalność Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojennego w latach 1946–1948 [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 2, pod red. Z. Schwarzera i L. Szymańskiego, Wrocław 1996;
  2. Chełmecki J., Wilk S., Wybór źródeł i materiałów do dziejów kultury fizycznej w Polsce w latach 1944–1984, Warszawa 1986;
  3. Gaj J., Hądzelek K., Dzieje kultury fizycznej w Polsce, Poznań 1997;
  4. Godlewski P., Logika i efekt reorganizacji polskiego sportu w latach 1949–1951 [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 6, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2004, s. 243–269;
  5. Godlewski P., Ludzie władzy w GKKF (przed „odnową” po Październiku 1956 r.) [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 7, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2006, s. 299–316;
  6. Godlewski P., Z ideologicznych problemów kierowania sportem w Polsce w latach 1944–1948 [w:] Pokolenia spełnionego obowiązku. Studia z dziejów Polski i Polaków w kraju i na obczyźnie w XX wieku, dedykowane Profesorowi Józefowi Garlińskiemu, pod red. J. Farysia, R. Nira i M. Szczerbińskiego, Gorzów Wlk. 2004;
  7. Gołębiewski W., Prasa sportowa w Polsce Ludowej [w:] Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, pod red. A. Brzezickiego i A. Millera, Warszawa 1964, s. 290–292;
  8. Gowarzewski A. i in., Biało-czerwoni. Dzieje reprezentacji Polski (2) 1947 – 1970, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, t. 14, Katowice 1995;
  9. Gowarzewski A. i in., O tytuł mistrza Polski, 1920–2000, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, t. 25, Katowice 2000;
  10. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej 1919 – 1994: 75 lat PZPN, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, Katowice 1994;
  11. Górska J., Organizacja kultury fizycznej w Polsce [w:] Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, pod red. A. Brzezickiego i A. Millera, Warszawa 1964, s. 7–13;
  12. Jaworski Z., Administracja rządowa do spraw kultury fizycznej w Polsce w latach 1927–2002, „Kultura Fizyczna” 2000, nr 3–4, s. 11–14;
  13. Nowakowski A., Dekret styczniowy z 1956 roku o organizacji kultury fizycznej w Polsce [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 5, pod red. B. Woltmanna, Gorzów Wlk. 2002, s. 287–295;
  14. Nowakowski A., Dekrety styczniowe 1946 roku o kulturze fizycznej [w:] Historyk i historia. In honorem Henryk Dominiczak, pod red. J. Walczaka, Częstochowa 1999, s. 115–123;
  15. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce w latach 1944-2001, Rzeszów 2005;
  16. Ordyłowski M., Szymański L., Sport w polityce - polityka w sporcie. Stalinizm w Polsce w latach 1949–1956, „Człowiek i Ruch” 2000, nr 2;
  17. Pasko A., Sport wyczynowy w polityce państwa 1944-1989, Kraków 2012;
  18. Pierzchała P., Z Białą Gwiazdą w sercu, Kraków 2006;
  19. Polska na tle procesów rozwojowych Europy w XX wieku, pod red. S. Sierpowskiego, Poznań 2002;
  20. Radoń A., Piłka nożna w Polsce w latach 1921-1966: tabele i zestawienia, Warszawa 1969;
  21. Roszkowski W., Najnowsza historia Polski 1945–1980, t. 2, Warszawa 2003;
  22. Szymański L., Kultura fizyczna i turystyka w polityce Polski Ludowej 1944–1989, Wrocław 2004;
  23. Werblan A., Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009;
  24. Zagórska A., Nowakowski A., Ustawa o kulturze fizyczne w Polsce z 1949 roku [w:] Z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (1918-1989) : zagadnienia dydaktyczne dla studentów pedagogiki z wychowaniem fizycznym oraz historii in honorem Zdzisław Pawluczuk, pod red. B. Maksimowskiej, A. Nowakowskiego, S. Podobińskiego, Częstochowa 1999, s. 73–85;
  25. Zaremba R., Gerard Cieślik – urodzony na boisku, Chorzów 2006.

1. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej…, s. 57. [↩]
2. Tamże, s. 61. [↩]
3. Przegląd Sportowy, nr 4, 1945, s. 1. [↩]
4. Przegląd Sportowy, nr 9, 1945, s. 1. [↩]
5. Pierzchała P., Z Białą Gwiazdą w sercu, s. 411. [↩]
6. Przegląd Sportowy, nr 6, 1945, s. 3. [↩]
7. Przegląd Sportowy, nr 9, 1945, s. 3. [↩]
8. Przegląd Sportowy, nr 16, 1945, s. 3 [↩]
9. Gowarzewski A i in.., Biało-czerwoni…, s. 15. [↩]
10. Przegląd Sportowy, nr 25, 1945, s. 2. [↩]
11. Przegląd Sportowy, nr 23, 1945, s. 1. [↩]
12. Przegląd Sportowy, nr 10, 1946, s. 5. [↩]
13. Przegląd Sportowy, nr 11, 1946, s. 1. [↩]
14. Gowarzewski A i in.., Polski Związek Piłki Nożnej…, s. 59. [↩]
15. Przegląd Sportowy, nr 17, 1946, s. 3. [↩]
16. Przegląd Sportowy, nr 21, 1946, s. 5. [↩]
17. Przegląd Sportowy, nr 7, 1947, s. 2. [↩]
18. Pierzchała P., Z Białą Gwiazdą w sercu, Kraków 2006, s. 425 oraz Gowarzewski A. i in., Biało-czerwoni. Dzieje reprezentacji Polski (2) 1947 – 1970, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, t. 14, Katowice 1995, s. 14. [↩]
19. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej…, s. 61. [↩]
20. Zaremba R., Gerard Cieślik…, s. 143–145. [↩]
21. Przegląd Sportowy, nr 45, 1946, s. 1. [↩]
22. Przegląd Sportowy, nr 59, 1946, s. 2. [↩]
23. Przegląd Sportowy, nr 18, 1947, s. 1. [↩]
24. Przegląd Sportowy, nr 32, 1947, s.1. [↩]
25. Pierzchała P., Z Białą Gwiazdą w sercu, s. 428. [↩]
26. Godlewski P., Ludzie władzy w GKKF (przed „odnową” po Październiku 1956 r.) [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 7, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2006, s. 307–308. [↩]
27. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej…, s. 64. [↩]
28. Radoń A., Piłka nożna w Polsce w latach 1921-1966: tabele i zestawienia, Warszawa 1969, s. 26. [↩]
29. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej…, s. 66. [↩]
30. Tamże. [↩]
31. Tamże, s. 71. [↩]
32. Gowarzewski A. i in., O tytuł mistrza Polski, 1920–2000, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, t. 25, Katowice 2000, s. 48. [↩]
33. AAN, GKKF, sygn. 132/11, k. 74. [↩]
34. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej…, s. 81–83. [↩]