Zagadnienie genezy i chronologii gotyckich sklepień kościoła pw. Andrzeja Apostoła w Gosławicach cz. 1.

Kościół św. Andrzeja Apostoła znajduje się we wsi Gosławice, która obecnie jest dzielnicą Konina. Ta niewątpliwie oryginalna świątynia fascynowała przez lata badaczy. Budowla ta powstała z inicjatywy biskupa poznańskiego Andrzeja Łaskarza wraz z pomocą bratanka Jana z Lichenia. Świątynia znajduje się nieopodal jeziora Gosławskiego, a także sąsiaduje z zamkiem rodowym powstałego z zamysłu tego samego fundatora.

Sklepienie nawy głównej kościoła pw. Andrzeja Apostoła w Gosławicach / Fot. Maja Sypniewska

Kościołem św. Andrzeja Apostoła przyglądało się już spore grono badaczy, jednakże w dużej mierze ta oryginalna budowla nadal pozostaje zagadką. Co jakiś czas gosławicka świątynia staje się obiektem zainteresowań, gdzie badacze uzupełniają swoje wcześniej postawione tezy, ale także głos w tej sprawie coraz częściej zabierają nowi badacze. Dotychczas skupiano się przed wszystkim na interesującym kształcie świątyni, genezie form architektonicznych oraz dokonywano próby identyfikacji skomplikowanego i okazałego programu heraldycznego. W ostatnich latach zaczęto dokładniej przyglądać się dziejom budowy kościoła oraz sklepieniom.

Dzieje budowy na podstawie zachowanych źródeł

Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Gosławicach został wzniesiony na miejscu starszej świątyni, która znajdowała się na tym terenie. Tradycja upatruje początków parafii gosławickiej w XIV w. Nie są jednakże znane żadne źródła pisane, które potwierdzałyby owe przekazy. Tym samym brakuje nam wiedzy na temat pierwotnej świątyni, jej fundatora oraz daty poświęcenia. Pierwszy dokument, który wspomina proboszcza gosławickiego pochodzi dopiero z XV w. Wzmianka na jego temat pojawia się w 1418 r. w pozwie oficjała gnieźnieńskiego Benedykta z Modły. Dokument ten jest pierwszym znanym nam źródłem pisanym na temat gosławickiej parafii oraz jej proboszcza.

Nowa murowana świątynia powstała najprawdopodobniej na miejscu starszego kościoła, o którym niewiele wiadomo. O tym fakcie informuje nas bulla papieża Marcina V z dnia 23 stycznia 1424 r. Dokument ten podaje, iż kościół murowany stanął na miejscu poprzedniej świątyni, która uległa zniszczeniu. Brakuje źródeł na temat pierwotnego kościoła w Gosławicach, stąd też nie znamy czasu jego powstania, daty erygowania, czy też wyglądu. Badania archeologiczne przeprowadzone w 2003 r. nie odkryły żadnych reliktów, które należałyby do poprzedniej budowli1 . Prace pod kierunkiem Łucji Pawlickiej obejmowały obszar prezbiterium kościoła gosławickiego. Odkryto wówczas średniowieczną kryptę, która najprawdopodobniej powstawała wraz z budową murowanej świątyni2 . Natrafiono także na pierwotne miejsce usytuowania ołtarza głównego, który był bardziej wysunięty ku nawie głównej niż obecny neogotycki3 . Brak informacji źródłowych oraz jakichkolwiek śladów starszej świątyni, pozwoliły badaczom sądzić, iż była to prawdopodobnie budowla drewniana4 .

Najstarsze źródło wspominające proboszcza gosławickiego pochodzi z 1418 r., o czym już wcześniej była mowa. Z dokumentu jednak nie wynika czy istniała jeszcze wówczas pierwotna budowla sakralna, czy też zaczęta była już budowa nowej świątyni. Pierwszy dokument, który wymienia fundatora kościoła św. Andrzeja Apostoła pochodzi z 1424 r. W tekście bulli papieskiej figurują dwie osoby fundatorów tego obiektu: biskup poznański Andrzej Łaskarz oraz jego bratanek Jan z Lichenia- wojewoda brzeski5 . W takiej formie wymienieni zostali także w dwóch nieco późniejszych dokumentach6 . Badacze zgodnie twierdzą, iż faktycznym fundatorem kościoła był biskup Andrzej Łaskarz. Dysponował on między innymi większymi środkami finansowymi oraz wznosił nieopodal świątyni rodową rezydencję7 . Osoba biskupa jako głównego fundatora nie budzi zastrzeżeń także ze względu na sam wygląd świątyni, której projekt mógł być dziełem nie tylko architekta, ale również dobrodzieja8 . Biskup Andrzej zmarł w 1426 r., kiedy budowa nie została jeszcze prawdopodobnie ukończona. Ze śmiercią rzeczywistego fundatora część badaczy łączy osobę drugiego dobroczyńca9 . Po śmierci stryja, Jan z Lichenia mógł kontynuować jego dzieło, stąd też jego obecność w źródłach, gdzie figuruje jako fundator. Bulla papieska Marcina V powstała jeszcze przed zgonem biskupa Andrzeja, a w niej jego bratanek już został ujęty, toteż Jan z Lichenia mógł od początku uczestniczyć w fundacji kościoła. Młodszy ofiarodawca od samego początku prawdopodobnie nadzorował budowę pod nieobecność stryja, a po jego śmierci doprowadził do jej ukończenia10 .

Zachowało się niewiele źródeł, które mogą przybliżyć nam dokładniejszy czas powstania kościoła w Gosławicach. Znajomość biografii głównego fundatora świątyni, skłoniła badaczy by na jej podstawie zarysować hipotetyczny czas jej budowy. Andrzej Łaskarz w 1414 r. powołany został na urząd biskupa poznańskiego11 . Zaraz po wybraniu go na to stanowisko, udał się z delegacją na sobór w Konstancji, a do kraju powrócił dopiero w marcu 1418 r. Andrzej Łaskarz mógł zainicjować budowę kościoła natychmiast po ogłoszeniu go biskupem, jednakże zdaje się to być mało prawdopodobne, iż nie nadzorował on wznoszenia budowli we wczesnym jej etapie, ze względu na prawdopodobny udział fundatora w projekcie świątyni. Przypuszcza się, że biskup mógł rozpocząć tworzenie nowego kościoła dopiero po powrocie do Polski z Konstancji. Naturalnie sama idea mogła ukształtować się nieco wcześniej, jednakże początek budowy najprawdopodobniej przypada na okres dłuższego pobytu fundatora w kraju, który nastąpił właśnie po soborze. Większość badaczy uważa, iż budowa mogła nastąpić jeszcze w 1418 r.12  Gorczyca przesuwa początek wznoszenia świątyni na wiosnę 1419 r., kiedy wówczas rozpoczął się nowy sezon budowlany, uwzględniając czas potrzebny do zebrania warsztatu i niezbędnych materiałów, a także czynności porządkujące plac pod nowy kościół13 . Wtedy też biskup poznański dysponował znacznymi już funduszami, które mógł poświęcić na realizację tego obiektu. Nieopodal wznosił także wspomniany już zamek rodowy, którego czas powstania datuje się na lata 1418-142614 .

Z zachowanych źródeł niewiele dowiemy się również o zakończeniu budowy. Po raz pierwszy nowa gosławicka świątynia wymieniona została dopiero w przytoczonej już bulli papieskiej z 1424 r. Mimo kilku zachowanych źródeł pisanych, nie znamy daty poświęcenia kościoła, bowiem akt erekcji zaginął już na początku XVI w. Gorczyca przypuszcza, iż mogło to nastąpić po śmierci ostatniego członka rodu Godziembów Gosławickich15 . Takie wnioski autor wysunął po analizie treści wspomnianej wyżej bulli. Dokument bowiem odnotował trzy wezwania, pod którymi funkcjonował kościół w Gosławicach-Wniebowzięcia NMP, św. Andrzeja Apostoła oraz bł. Benedykta. Natomiast kilkanaście lat po śmierci ostatniego z właścicieli wsi w 1502 r., zaniechano celebracji dni świątecznych dwóch patronów, a z trzech pierwotnych wezwań pozostawiono tylko jedno, które funkcjonuje do dziś- św. Andrzeja Apostoła.

Nieznajomość aktu konsekracji kościoła pozwoliła badaczom na hipotetyczne rozwiązania tej kwestii. Do niedawna niemalże zgodnie uznawano 1444 r. za datę ukończenia i poświęcenia budowli16 . Hipotetyczna data, która po raz pierwszy pojawiła się u Łuszczkiewicza, była konsekwentnie powtarzana w publikacjach kolejnych badaczy zajmujących się tym obiektem. Stosunkowo niedawno pogląd, który od dawna zakorzeniony był już w historii sztuki, zakwestionował Gorczyca w swoim artykule17 . Autor uważa, iż poświęcenia świątyni dokonano znacznie wcześniej niż dotychczas sugerowano i przesuwa on konsekrację kościoła na lata 20. XV w.18 Swoją teorię badacz po raz kolejny argumentuje analizą treści bulli papieskiej z 1424 r.19  Mianowicie dokument ten informuje o nadaniu odpustów w dni przypadające na święta trzech patronów kościoła, tym samym wówczas kościół musiał być już konsekrowany, bowiem w niepoświęconej świątyni nie mogły być odprawiane msze święte, jak uważa Gorczyca20 . Przypuszczenia te wydają się być bardzo przekonywujące, a ich wiarygodność potwierdzają argumenty przemawiające za tą tezą. Świątynia mogła być ukończona jednakże dopiero po jej erygowaniu, przy czym przesunięcie daty konsekracji na lata 20. XV w. sugerowałoby, iż kościół wówczas był już w zaawansowanym stopniu budowy.

Opis struktury

Wnętrze nawy głównej kościoła w Gosławicach. Widok na południowy aneks boczny / Fot. Maja Sypniewska

Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Gosławicach wzniesiono na planie oktogonu, do którego czterech przeciwległych boków dostawione zostały aneksy, które tworzą w planie formę krzyża. Wszystkie cztery aneksy równe są szerokością. Aneks północny, południowy oraz zachodni zbliżone są w planie do kwadratu, nie różnią się między sobą długością. Nieco innym wyglądem charakteryzuje się aneks wschodni, którym jest prezbiterium kościoła. Jest on dwuprzęsłowy, został wzniesiony na planie prostokąta, dłuższego od pozostałych aneksów. Do chóru od strony wschodniej dobudowana została, w trakcie barokowej przebudowy, nowa zakrystia, która niegdyś zajmowała parter północnego aneksu. Aneksy północny oraz zachodni były pierwotnie dwukondygnacyjne. Aneks zachodni mieszczący na parterze kruchtę, ponad którą znajduje się chór muzyczny, zachował swój układ. Natomiast dwupoziomowy układ aneksu północnego został zatarty w czasie XIX-wiecznej przebudowy kościoła. Na parterze mieściła się pierwotnie zakrystia, natomiast piętro przeznaczone było prawdopodobnie na emporę kolatorską lub skarbczyk21 . O pierwotnym dwukondygnacyjnym układzie obu tych aneksów dowodzą klatki schodowe do nich dostawione- do południowej ściany aneksu zachodniego i do ściany zachodniej aneksu północnego.

Elewacje wewnętrzne ośmiobocznej nawy głównej artykułowane są poprzez filary przyścienne usytuowane na narożach. Płaskie filary powtarzające kształt naroży przechodzą w górnej partii w ostrołukowe arkady. Tworzą one płytkie wnęki na każdej ścianie. Konsekwentnie umieszczono w nich na przemian ostrołukowe okna i arkady, które prowadzą do bocznych aneksów świątyni. Na ośmiu narożnych filarach znajdują się kamienne wsporniki sklepienne, na które nałożono rzeźbione herby. Analogiczny system artykulacji zastosowano w pozostałych aneksach, oprócz kruchty. W aneksach północnym i południowym płytkie wnęki zostały przeprute ostrołukowymi oknami na elewacji wschodniej oraz zachodniej. Podobna artykulacja wnętrza występuje w prezbiterium, z małą różnicą, ponieważ w miejscu, gdzie powinny znajdować się pary pilastrów między ostrołukowymi otworami okiennymi na elewacji północnej i południowej, umieszczono dosyć wysoko wydatne wsporniki sklepienne. Pierwotne wnętrze świątyni zostało nieco zmienione w czasie regotyzacji kościoła, kiedy zniwelowano układ dwukondygnacyjny aneksu północnego22 . O pierwotnym układzie tego aneksu świadczy także wyższe umieszczenie wsporników sklepiennych niż to ma miejsce w nawie oraz w pozostałych ramionach. Tym samym uzyskano jednolitą przestrzeń, w której trzy ramiona krzyża oktogonu otwierają się halowo do wnętrza. Wszystkie aneksy są równe wysokością z nawą główną.

Sklepienie nawy głównej kościoła w Gosławicach / Fot. Maja Sypniewska

Nawę główną nakryto sklepieniem palmowym wspartym na centralnym ośmiobocznym filarze wykonanym z piaskowca, na którego trzonie umieszczono kamienną tarczę herbową. Sklepienie nawy dzieli się na osiem trójkątnych, równych przęseł. Każde z przęseł wzbogacone zostało o trójpromienie żeber oraz żebra pośrednie. Przęsła sklepienia oktogonu tworzą w planie rysunek ośmioramiennej gwiazdy, do której dodane zostały oryginalne układy jakby sieciowe, pomiędzy żebrami trójkątnych przęseł. Żebra, które koncentrują się wokół ośmiobocznej podpory centralnej, zdają się wzbijać z niej do góry. Takie optyczne odczucia daje konstrukcja czaszy.

Wnętrze prezbiterium kościoła w Gosławicach. Widok od strony nawy głównej / Fot. Maja Sypniewska

Wzory sklepień bocznych aneksów swą oryginalnością dorównują nakryciu nawy głównej, są jednakże wykonane nieco skromniej. Aneksy nakrywają sklepienia gwiaździste, przy czym różnią się między sobą, a żadne ze sklepień nie powtarza się dokładnie w dwóch ramionach świątyni. Dwa przęsła prezbiterium nakrywa sklepienie w kształcie czteroramiennych gwiazd. Narys gwiazdy utworzono poprzez trójpromienie oraz żebra grzbietowe. Nie wprowadzono natomiast żeber diagonalnych. Żebro wiodące ozdobione zostało trzema zwornikami. Dwa z nich znajdują się w kluczach przęseł, natomiast trzecie umieszczone pomiędzy dwoma przęsłami, zdobiło być może żebro jarzmowe. Zworniki niegdyś prawdopodobnie rzeźbione, zastąpiono w czasie przebudowy jedynie symbolicznymi okrągłymi imitacjami.

Gwiaździste sklepienie aneksu północnego jest szczególnie interesujące, ze względu na jego rzadkie występowanie na terenie Polski. W planie żebra sklepienne tworzą tutaj rysunek krzyża, przy czym w dość nietypowy sposób i o ciekawym kształcie. Między żebra diagonalne zostały wpisane trójpromienie. Pojedyncze końce trójpromieni wychodzą z jednego klucza, aby później rozwidlić ramiona, które opierają się o łuki arkad. Nie wiadomo natomiast jak wyglądało sklepienie przyziemia, czyli dawnej zakrystii, którą mieścił tenże aneks.

Sklepienie kruchty kościoła w Gosławicach / Fot. Maja Sypniewska

Aneks południowy został nakryty również sklepieniem gwiaździstym, którego rysunek również jest niezwykle ujmujący. Trójpromienie w narysie układają się we wzór czteroramiennej gwiazdy. Pomiędzy te trójpromienie wpisane zostały mniejsze żebra, które tworzą zarys krzyża, którego ramiona przedłużone zostały aż do boków ścian. Przedłużenie to stanowią dwa żebra ułożone trójkątnie, ostrym kątem skierowanym do ściany. Rysunek krzyża utworzonego z mniejszych trójpromieni przypomina w planie motyw wykorzystany w sklepieniu nawy głównej, lecz w nieco skromniejszej formie.

Sklepienie kruchty różni się od pozostałych swym wyglądem, chociaż w rysunku jest niemalże identyczne z układem żeber sklepienia aneksu północnego. Tak jak w aneksie północnym pomiędzy żebra diagonalne wpisane zostały trójpromienie, przy czym w kruchcie zastosowano żebra wiszące. Podobnie trójpromienie zakotwiczone są jednym końcem w kluczu, dalej odrywają się od wysklepek. Dwa końce tychże żeber nie są połączone z wysklepkami w żaden sposób, biegnąc w powietrzu, aby na końcu wniknąć w ściany. Brak jednak w tym sklepieniu jednego trójpromienia od strony wschodniej, gdzie kruchta łączy się z nawą główną. Być może, a wszystko na to wskazuje, wiszący trójpromień istniał również i w tym miejscu, jak zauważył Kowalski23 . Klucz zdobi rzeźbiony zwornik wykonany z kamienia. Okrągły zwornik przedstawia płaskorzeźbioną twarz Chrystusa. Kruchtę spośród pozostałych aneksów wyróżnia także zastosowany w niej materiał. Żebra sklepienne północnego, południowego oraz wschodniego ramion oktogonu, wykonane zostały z ceramicznych kształtek, podobnie jak sklepienie nawy głównej. Żebra oktogonu oraz aneksów spływają na kamienne zworniki z rzeźbionymi tarczami herbowymi. W prezbiterium dodatkowo kamienne konsole podtrzymują łuki przyściennych arkad. Inaczej wygląda kruchta, gdzie sklepienne żebra wykonane są z kamienia. Spływ żeber diagonalnych i tarczowych również jest odmienny od pozostałych. Oba typy tych żeber łączą się w narożach tworząc przy tym „rodzaj kamiennych podkładek”, jak określa to Kowalski24 . Do wnętrza nawy głównej z kruchty prowadzi kamienny portal, wykonany z piaskowca. Obecne sklepienie drugiej kondygnacji aneksu zachodniego jest nowożytne.

Tarcza herbowa wtórnie wmontowana w zewnętrzną elewację południową aneksu południowego / Fot. Maja Sypniewska

Elewacje zewnętrzne kościoła w Gosławicach w dużej mierze zatarły swój pierwotny charakter, a swój dzisiejszy wygląd zawdzięczają regotyzacji świątyni, która trwała aż do 1900 r.25  Przebudowa XIX-wieczna miała na celu zdjąć nawarstwienia barokowe, które były stopniowo do świątyni dostawiane w trakcie barokizacji w XVIII w. i jeszcze na początku XIX w.26

W czasach nowożytnych do świątyni dostawiona została nowa zakrystia, o charakterze barokowym. Kształt okien w aneksach oraz nawie głównej zmieniono w trakcie barokizacji. Od zewnątrz do kruchty prowadził portal ceglany, jednakże również wówczas zmieniony, w trakcie przebudowy neogotyckiej zastąpiono go innym. Regotyzacja zmieniła również dach kościoła nad nawą główną, którego kształt nie daje z zewnątrz odczucia, że mamy do czynienia z ośmiobocznym wnętrzem. Zapewne wcześniejszy dach reprezentował oktogon, jak uważał Grzybkowski, mógł być podobny do pokryć świątyń czeskich27 . Łuszczkiewicz zaobserwował ślady po niegdyś istniejącej nad wejściem tablicy fundacyjnej, być może wykonanej z kamienia28 . Nad nią znajdował się herb Godziemba, jeszcze w czasach współczesnych temu badaczowi. Tarcza herbowa przeniesiona została później do wnętrza świątyni na centralą podporę lub też wmurowana została niepoprawnie, w zewnętrzną ścianę południową aneksu południowego29 . Średniowieczną tablicę fundacyjną zastąpiono w czasach nowożytnych nową, która miała wspominać przebudowę barokową przeprowadzą przez Józefa Łąckiego, która również nie zachowała się do naszych czasów30 .

Rozpoznanie chronologii

Kościół św. Andrzeja Apostoła w Gosławicach jest obiektem, którego trudno wpisać w konkretne ramy czasowe, ze względu na brak źródeł informujących nas o dokładnym czasie powstania budowli, ale także przez jego oryginalność i zastosowanie rzadkich form architektonicznych. Po analizie dostępnych źródeł, zgadzając się z innymi badaczami, można przyjąć, iż budowa kościoła rozpoczęła się po powrocie biskupa Andrzeja Łaskarza z soboru w Konstancji, czyli najwcześniej w 1418 r. Fenomenem na skalę europejską jest powstanie niemalże identycznej do gosławickiej, świątyni w Miszewie Murowanym na Mazowszu. Kościół parafialny powstał z fundacji Jakuba Jaszczołdowica w latach 1441-144631 . Konsekracji dokonano w 1448 r. Na podstawie tak dużego podobieństwa, można stwierdzić, iż oba kościoły zostały wzniesione przez jednego autora32 . Budowla w Miszewie Murowanym charakteryzuje się identyczną dyspozycją wnętrza, niestety większość sklepień w świątyni nie przetrwało do dzisiaj w stanie pierwotnym. Sklepienie oktogonu w replice gosławickiego kościoła zawaliło się w XVIII w., a po katastrofie nawę główną nakryto jedynie stropem. Brakuje także herbów, które tak jak w Gosławicach, prawdopodobnie znajdowały się na wszystkich wspornikach33 . Średniowieczne sklepienia zachowały się tutaj jedynie w trzech pomieszczeniach- w chórze oraz aneksie północnym w przyziemiu, gdzie znajduje się zakrystia, a także w dolnej kondygnacji aneksu zachodniego, mieszczącego kruchtę. Podobnie jak w Gosławicach do wykonania detalu architektonicznego użyto kamienia, którego tak duże zastosowanie jest zaskakujące na tych terenach. Za Kowalskim można przyjąć tezę, iż warsztat pracujący w kamieniu, od początku pracował nad realizacją kościołów w Gosławicach i Miszewie34 . Replika świątyni gosławickiej opatrzona jest w skromniejszy detal architektoniczny, a poszczególne elementy są uboższe od swoich pierwowzorów. W Miszewie zastosowano skromniejszy rodzaj sklepienia gwiaździstego, gdzie gosławicka kruchta charakteryzuje się oryginalnym sklepieniem o wiszących żebrach. Na Mazowsze trafiały gotowe już elementy lub wysłano tam mniej wprawnego kamieniarza, który pozostał w Gosławicach35 .

Grzybkowski wyróżnił w budowie świątyni dwa etapy36 , z którego drugi miałby obejmować przebudowę sklepień kruchty oraz północnego aneksu. Możliwe jest, iż budowa świątyni w Gosławicach podzielona była na dwie fazy, niekoniecznie jednak w sposób, jaki przedstawił  Andrzej Grzybkowski. W tym miejscu należałoby się zastanowić nad nowatorską hipotezą Jacka Kowalskiego, który także wyodrębnił spośród budowy dwa etapy37 . Nie ma wątpliwości, że gosławicka budowla jest połączeniem rozmaitych tradycji, różniących się od siebie, do których trudno znaleźć jednoznaczne analogie. Odmienny charakter kruchty, gdzie wiele elementów wykonano w kamieniu- żebra sklepienne, okazały zwornik z obliczem Chrystusa, portal wewnętrzny prowadzący do nawy głównej oraz być może pierwotny portal zewnętrzny, który prowadził do wnętrza kruchty- należałoby wiązać za Kowalskim, z Południem trudzącym się w obróbce kamienia38 . O powiązaniu tej części kościoła z tradycją budowlaną wywodzącą się z Europy Środkowo-Południowej świadczą również sklepienia jakie zastosowano w kruchcie oraz sposób w jaki osadzono żebra sklepienne. Fundusze jakimi dysponował fundator kościoła biskup Andrzej nie były najmniejsze, tak że był on w stanie sprowadzić do rodzinnej wsi mistrza, który wykonałby kamienne elementy. Taki zabieg można wytłumaczyć w początkach XV w., bowiem wówczas było to powszechnym zjawiskiem, co po połowie XV w. stało się sporadyczną praktyką39 . Tym samym można stwierdzić, iż warsztat kamieniarski, wywodzący się zapewne z Południa, mógł pracować nad gosławicką świątynią we wczesnym etapie jej budowy. Przypuszczenia Grzybkowskiego o hipotetycznej przebudowie obejmującej kruchtę i aneks północny, wydają się być mało prawdopodobne, bowiem wówczas należałoby sprowadzić warsztat kamieniarski, który wykonałby między innymi żebra sklepienne kruchty oraz ceramiczne żebra aneksu północnego40 .

Bibliografia

1. Gorczyca K., Kamienna chrzcielnica kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła w Gosławicach, „Rocznik Koniński” 8, Konin 2013.
2. Grzybkowski A., Kościoły w Gosławicach i Miszewie jako pośrednie „kopie” Anastasis, w: Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii architektury i rzeźby gotyckiej, Warszawa 1997.
3. Kowalski J., „Świątynia honoru i pamięci” biskupa Andrzeja Łaskarza, w: Gotyk Wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
4. Kunkel R., Kilka uwag o kościele w Miszewie Murowanym w Ziemi Płockiej, „Mazowsze” 6, Warszawa 1995.
5. Pawlicka-Nowak Ł., Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w kościele św. Andrzeja w Gosławicach w 2003 r., maszynopis w archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie.

1. Ł. Pawlicka-Nowak, Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w kościele św. Andrzeja w Gosławicach w 2003 r., maszynopis w archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie.   [↩]
2. Tamże, s. 5. [↩]
3. Tamże, s. 3.   [↩]
4. K. Gorczyca, Kamienna chrzcielnica kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła w Gosławicach, „Rocznik Koniński” 8, Konin 2013,  s. 16. [↩]
5. Tamże, s. 17. [↩]
6. Mowa tutaj o dokumencie abpa Wojciecha Jastrzębca z 1429 r. oraz dokumencie abpa Wincentego Kota z 1441 roku. Zob. K. Gorczyca, art. cyt., s. 17.   [↩]
7. K. Gorczyca, art. cyt., s.17-18. [↩]
8. J. Kowalski, „Świątynia honoru i pamięci” biskupa Andrzeja Łaskarza, w: Gotyk Wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010, s. 161. [↩]
9. Tamże, s.159. [↩]
10. K. Gorczyca, art. cyt., s. 17. [↩]
11. J. Kowalski, art. cyt., s.160. [↩]
12. Takie dotowanie dopuszczali między innymi Andrzej Grzybkowski oraz Jacek Kowalski. Zob. J. Kowalski, art. cyt., s. 161. oraz A. Grzybkowski, Kościół w Gosławicach. Zagadnienie genezy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 16, z.4, Warszawa, 1971, s. 274. [↩]
13. K. Gorczyca, art. cyt., s. 18. [↩]
14. A. Grzybkowski, Kościół w Gosławicach…, dz. cyt., s. 274.   [↩]
15. K. Gorczyca, art. cyt., s. 17. [↩]
16. A. Grzybkowski, Kościół w Gosławicach…, dz. cyt., s. 271. [↩]
17. K. Gorczyca, art. cyt., s. 17.   [↩]
18. Tamże. [↩]
19. Badacz wskazuje także na inne źródło, które potwierdzałoby jego przypuszczenia. Mianowicie mowa tutaj o dokumencie, w którym Jan z Lichenia dodatkowo uzyskał od papieża w 1421 roku prawo odprawiania mszy w miejscowościach objętych interdyktem, a także prawo do ołtarza „portatile”. Zob. K. Gorczyca, art. cyt., s. 17.    [↩]
20. K. Gorczyca, art. cyt., s. 17.   [↩]
21. Andrzej Grzybkowski interpretował to pomieszczenie jako skarbczyk, który miałby być dodatkowo oddzielony od nawy głównej ścianą. Z takim rozważaniem nie zgodził się jednak Jacek Kowalski uważając, iż piętro północnego aneksu było przeznaczone na emporę kolatorską. Zob. J. Kowalski, art. cyt., s. 161.   [↩]
22. A. Grzybkowski, Kościół w Gosławicach…, dz. cyt., s. 277. [↩]
23. J. Kowalski, art. cyt., s. 164.   [↩]
24. Tamże.   [↩]
25. A. Grzybkowski, Kościół w Gosławicach…, dz. cyt., s. 276.   [↩]
26. J. Kowalski, art. cyt., s.165.   [↩]
27. A. Grzybkowski, Kościół w Gosławicach…, dz. cyt., s. 277.   [↩]
28. K. Gorczyca, art. cyt., s. 27. [↩]
29. J. Kowalski, art. cyt., s. 165. [↩]
30. K. Gorczyca, art. cyt., s.28. [↩]
31. R. Kunkel, Kilka uwag o kościele w Miszewie Murowanym w Ziemi Płockiej, „Mazowsze” 6, Warszawa 1995, s.23. [↩]
32. Tamże, s. 24.   [↩]
33. J. Kowalski, art. cyt., s. 166. [↩]
34. Tamże, s. 167.   [↩]
35. Tamże.   [↩]
36. A. Grzybkowski, Kościoły w Gosławicach i Miszewie jako pośrednie „kopie” Anastasis, w: Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii architektury i rzeźby gotyckiej, Warszawa 1997, s. 125.   [↩]
37. J. Kowalski, art. cyt., s. 167. [↩]
38. Tamże.   [↩]
39. Tamże. [↩]
40. Jacek Kowalski w swojej najnowszej publikacji wątpi w możliwość sprowadzenia kamieniarskiego warsztatu po kilkudziesięciu latach od rozpoczęcia budowy. Zob. Kowalski, art. cyt., s.167.   [↩]