Życie i twórczość Tadeusza Gajcego

Tadeusz Stefan Gajcy, ps. „Karol Topornicki”, to polski poeta okresu II wojny światowej oraz żołnierz Armii Krajowej. Żył w czasach niezwykle trudnych, w których ciągle stykano się ze śmiercią. Zdecydowanie nie był to czas sprzyjający sztuce, a jednak pojawiło się wtedy kilku młodych, utalentowanych i nieprzeciętnych twórców. Do tego grona zaliczał się właśnie Tadeusz Gajcy.

Świadectwo urodzenia Tadeusza Gajcego

Tadeusz Gajcy

Tadeusz Gajcy przyszedł na świat 8 lutego 1922 r. w biednej warszawskiej dzielnicy. Miejsce, w którym się urodził, zamieszkiwała głównie żydowska i polska biedota. W sąsiedztwie domu Gajcych znajdowały się m.in. dwa więzienia oraz cmentarz Powązkowski, dlatego każdy kondukt żałobny zmierzający w stronę Powązek przechodził pod oknami rodzinnego domu młodego Tadeusza. Te wspomnienia znalazły odzwierciedlenie w przyszłych utworach poety. Jego ojciec pracował wówczas jako ślusarz, zaś matka była położną. Przodkowie Gajcego pochodzili z Węgier – stąd oryginalne nazwisko. W wychowaniu chłopca dużą rolę odegrała jego babcia, która dbała o religijną edukację wnuka. Od najmłodszych lat, będąc ministrantem, czynnie uczestniczył w życiu kościoła.

Edukacja

Gajcy rozpoczął naukę w szkole powszechnej przy ul. Stawki 4/6. W tym okresie po raz pierwszy dostrzeżono jego talent literacki. Młody Tadeusz swój wolny czas poświęcał przede wszystkim na czytanie książek, majsterkowanie oraz grę na organkach. Dalszą naukę kontynuował w Gimnazjum i Liceum OO. Marianów na Bielanach. Szkoła ta słynęła przede wszystkim z dyscypliny oraz z przekazywanego uczniom kultu dla tradycji i postaw narodowych. W 1939 r. Gajcy, na postawie małej matury, został przyjęty do liceum – wtedy, 1 września, wybuchła II wojna światowa. Maturę zdał w 1941 r., zwracając uwagę nauczycieli świetną znajomością literatury ojczystej.  Przełomowym etapem w edukacji poety było dostanie się do tajnego kompletu polonistycznego podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, który działał pod kierownictwem Juliana Krzyżanowskiego. To w tym okresie poznał m.in. Władysława Bartoszewskiego, Tadeusza Borowskiego czy Andrzeja Trzebińskiego. W czasie studiów zetknął się z czasopismem podziemnym „Sztuka i Naród”, którego pierwszy numer ukazał się w 1942 r. w kwietniu. Został jego ostatnim, czwartym redaktorem. Było to pismo dynamiczne, wywołujące wiele sprzeciwów i dyskusji. Jego działalność zamknął wybuch Powstania warszawskiego.

Twórczość

Tadeusz Gajcy

Gajcy zaczął pisać już wieku 16 lat, jego pierwsze próby poetyckie pochodzą z 1938 r.. Warto zaznaczyć, że wczesne utwory poety nie mają większej wartości – nie zapowiadały wybitnego talentu pisarskiego. Próbował swoich sił w tłumaczeniu wierszy Heinego, Georgego, Storma, Liliencrona i Horacego. W 1942 r. napisał poemat Z dna, nawiązujący do doświadczeń wrześniowych, oraz cykl Wierszy niewymiernych, które były jego debiutanckim tomem poetyckim. W skład tomiku wchodzi 9 krótkich liryków. Warto zaznaczyć, że po raz pierwszy opublikowano je dopiero w 1968 r.. Wiersze niewymierne charakteryzują się prywatnością, oniryzmem i przyrodniczą scenerią. Groźny świat ballady romantycznej przeplata się z baśniowością. Bohaterami tych liryków są: zjawy zmarłych młodzieńców, latający starzec z siwą brodą, zasypiający nad kopytem szewczyk, kulawy anioł czy też siedmioro garbatych krasnoludków. Można powiedzieć, że poetyckie baśnie Gajcego zostały przepuszczone przez krzywą soczewkę. To próba ukazania rozpadu dziecięcej wyobraźni – wkroczenie zła i strachu do krainy iluzji. Głównym tematem debiutanckiego tomu jest degradacja i upadek baśni. W 1942 r. poeta debiutuje także na łamach „Sztuki i Narodu”,  publikując wiersz Wczorajszemu. Od tego momentu w każdym numerze czasopisma nie zabrakło liryków, recenzji, artykułów i felietonów Gajcego.  W 1943 r. ukazuje się tom poetycki Widma. Składa się z dwóch części – poematu, od którego zatytułowano cały tom, oraz siedmiu wierszy. Widma zaskakują czytelników bogactwem wyobraźni. Wypowiedź poetycka została zatopiona w zagadkowej, niezwykłej scenerii. Można powiedzieć, że poemat przypomina sen, w którym nagromadzone wątki i obrazy wzajemnie się przenikają, chociaż z pozoru wydaje się, że są niezwykle odległe. Trzeba zaznaczyć, ze metaforyczne ujęcie pozwoliło Gajcemu ogarnąć straszną wojenną rzeczywistość. Poeta próbował w ten sposób zrozumieć czasy, w których przyszło mu żyć, chciał doszukać się w nich sensu. W 1944 r. ukazał się Grom powszedni – kolejny tom poetycki Gajcego. „Grom„ to metonimia śmierci, zagłady, katastrofy, zaś „powszedni„ wskazuje na stałą obecność kataklizmu oraz jego zwyczajność, ”swojskość”. Naczelnym tematem owego tomu jest próba zmierzenia się z okropną rzeczywistością, a także pragnienie sprostania losowi, który jest przyczyną ciągłego bólu i strachu. Poezję Gajcego na wskroś przesiąka obsesyjna myśl o śmierci.

Warto przypomnieć, że Gajcy podjął także próby prozatorskie oraz dramaturgiczne. W 1943 r. zostają opublikowane jego trzy opowiadania: Twarzą w noc (fragment), Cena i Paweł. W tym samym roku poeta pisze także (w niezwykle krótkim czasie) udramatyzowaną groteskę sceniczną Misterium niedzielne oraz klasyczny trzyaktowy dramat sceniczny Homer i Orchidea. Gajcy prezentował oba utwory podczas konspiracyjnych wieczorów autorskich, zyskując znaczny rozgłos. Jednak, co należy podkreślić, gatunkiem, w którym pisarz czuł się najpewniej, była poezja.

Za życia poety ukazały się tylko dwa tomy jego wierszy: Widma oraz Grom powszedni. Widma nie obejmowały wszystkich wierszy, jakie Gajcy napisał w latach 1942-43, stanowiły tylko wybór. Warto wspomnieć, że poeta odnosił się do swoich tekstów niezwykle krytycznie – części z nich nie chciał publikować, zaś inne zniszczył.

Ostatnie dni życia

Gajcy brał czynny udział w Powstaniu Warszawskim. Otrzymał przydział do Dyonu Motorowego. Pierwsze dni powstania upłynęły poecie w oczekiwaniu na przydział do grupy szturmowej. Jednak już wkrótce znalazł się w ogniu walki. Przebywał w szczególnie zagrożonej części Starego Miasta, brał udział w zaciekłych walkach. Zginął przysypany gruzami na terenie Arsenału między 16 a 22 sierpnia 1944 r.. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym w kwaterze powstańczej A-27. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Bibliografia:

1. Bartelski W., Wstęp [w:] T. Gajcy, Utwory wybrane. Wiersze – poematy – proza, Kraków 1968.
2. Bereś S., Wstęp [w:] T. Gajcy, Wybór poezji. Misterium Niedzielne, Wrocław 1992.
3. Maj B., Biały chłopiec: O poezji Tadeusza Gajcego, Kraków 1992.