Władysław IV Waza – młodzieniec wielkich nadziei

Władysław IV Waza jest postacią trudną do jednoznacznej oceny. Dał się bowiem poznać jako wódz odnoszący zwycięstwa i reformujący wojsko. Z drugiej jednak strony nie udało mu się zrealizować żadnego ze swych politycznych planów. 

Dzieciństwo

Władysław Zygmunt Waza urodził się 9 czerwca 1595 r. Był synem Zygmunta Wazy oraz Anny Habsburżanki. Narodziny królewicza hucznie świętowano na dworze, ponieważ był on pierwszym synem Zygmunta. Tym samym stał się gwarantem zachowania, a także przedłużenia panowania rodu. Z tego też względu do edukacji Władysława przykładano dużą wagę. Wśród jego nauczycieli znajdowali się m.in. Piotr Skarga czy też Gabriel Prewencjusz. O wczesnych latach Władysława niewiele wiadomo. Dopiero w wieku 10 lat został zaprezentowany na forum publicznym. Odbyło się to w 1605 r. z okazji noworocznego nabożeństwa odprawianego w kościele jezuitów w Krakowie. Zygmunt starał się nie narzucać obecności swego syna szlachcie, aby w przyszłości nie przekreślać jego szans na koronę.

Władysław cechował się życzliwością oraz otwartością na innych. Potrafił z każdym nawiązać dobry kontakt, co szczególnie podkreślano, tworząc jego charakterystykę. Posiadał wszechstronne zainteresowania. Niestety monarcha był słabego zdrowia. Często chorował, przez co nie mógł aktywnie uczestniczyć w bieżących wydarzeniach. Prawdopodobnie cierpiał na reumatyzm, a także miał dolegliwości powiązane z nerkami.

Władysław IV na obrazie Rubensa, 1624 r.

W świecie wielkiej polityki

Władysław do świata wielkiej polityki wkroczył bardzo wcześnie. W 1609 r. rozpoczęła się bowiem wojna Rzeczpospolitej z państwem rosyjskim. W 1610 r. bojarzy rosyjscy, niezadowoleni z rządów ówczesnego cara Wasyla Szujskiego, zaproponowali koronę Władysławowi. Pertraktacje w tej sprawie powierzone zostały hetmanowi Stanisławowi Żółkiewskiemu, który zawarł odpowiedni układ w sierpniu 1610 r.. Warunki porozumienia odrzucił jednak Zygmunt III. Polsko-rosyjskie walki trwały do 1619 r., kiedy to zwarto układ w Dywilinie. Sam Władysław tytułu używał do 1634 r. Po niepowodzeniach w wojnie moskiewskiej przed Władysławem otworzyła się kolejna szansa zdobycia władzy. Tym razem rzecz dotyczyła korony czeskiej. W 1618 r. w Czechach wybuchło powstanie. Skierowane było ono przeciwko panującej dynastii habsburskiej oraz jej sprzymierzeńcowi w postaci kościoła katolickiego. Ówczesny biskup wrocławski, arcyksiążę Karol, poprosił Zygmunta o wydanie zgody na przybycie siostrzeńca do Nysy. Pojawienie się Władysława miało na celu zapobiec podejmowaniu radykalnych działań przez protestantów śląskich. Osoba Władysława postrzegana była jako tolerancyjna i nieposiadająca w sobie oznak fanatyzmu religijnego. Dzięki przebywaniu wówczas w Częstochowie, Władysław był na bieżąco informowany o przebiegu konfliktu na Śląsku. Właśnie wtedy miało miejsce spotkanie królewicza z czeskimi przedstawicielami protestanckiej szlachty. Wówczas też prawdopodobnie padła propozycja objęcia korony czeskiej. Z powodu niewystarczającej ilości informacji niewiele wiadomo o przebiegu rozmów. Z późniejszego przebiegu wydarzeń wynika, że królewicz odrzucił tę ofertę. Niedługo potem udał się do wuja do Nysy. Śmierć cesarza Macieja I w marcu 1619 r.otworzyła przed Władysławem nowe możliwości, jednak wobec braku zgody króla Zygmunta oraz prymasa plany te zostały zaniechane.

Ostatnim przejawem aktywności królewicza na forum publicznym Rzeczpospolitej był jego udział w kampanii chocimskiej. Z powodu choroby nie mógł uczestniczyć w walkach, zapisał się jednak w historii dzięki swej interwencji. Podczas walk zmarł hetman Chodkiewicz, a jego następcą został Stanisław Lubomirski. Siły litewskie nie chciały zaakceptować tego wyboru. W wyniku działań podjętych przez Władysława, Litwini zgodzili się podjąć walkę i uznać wybór Lubomirskiego. Kampania ta zapewniła królewiczowi sławę oraz szacunek pośród szlachty. Jego stanowczość i zdolności przywódcze zapewniły mu silną pozycję wśród przyszłych poddanych. W oczach zagranicznych władców zapisał się natomiast jako obrońca wiary chrześcijańskiej.

Zwiedzając Europę

Władysław odbył podróż po Europiew latach 1624-­1625. Celem podróży była chęć poznania nowych ludzi oraz zdobycie doświadczenia. Trasa wyprawy wiodła m.in. przez Nysę, Wiedeń, Czechy, Belgię oraz Włochy. Chcąc zapewnić sobie bezpieczeństwo, Władysław podróżował pod fałszywym nazwiskiem Snopkowski. Podczas wyprawy miał okazję podziwiać organizację dworu inflantki Izabeli czy też funkcjonowanie hiszpańskiego obozu pod Bredą. Rozwinął również swoje zainteresowania, spotykając się z malarzami, zwiedzając biblioteki oraz podziwiając architekturę zachodniej Europy.

Elekcja

Zygmunt III zmarł 30 kwietnia 1632 r. Przed śmiercią król przekazał Władysławowi prawa do korony szwedzkiej. Było to więc powtórzenie zapisu testamentowego z 1623 r.: „Najjaśniejszego królewicza Władysława, starszego syna naszego, postanawiamy dziedzicem dziedzicznego królestwa naszego szwedzkiego”1 . Zjazd konwokacyjny odbył się w Warszawie w czerwcu 1632 r. Na marszałka wybrano Krzysztofa Radziwiłła, który, jak wiadomo, sprzyjał Władysławowi. Dzięki temu mógł on liczyć na poparcie obozu innowierczego. Kandydaturę Władysława poparł również papież Urban VIII, który wiązał z jego wyborem plany realizacji wielkiej wojny z Turcją2 . Poparcia udzieliły mu także sejmiki oraz znaczna część duchowieństwa katolickiego. Wybór Władysława był dla uczestników zjazdu oczywisty. Uroczysta koronacja miała zaś miejsce 31 stycznia 1633 r. w Krakowie. Od tego momentu Władysław Zygmunt Waza stał się oficjalnie Władysławem IV i stanął na czele państwa.

Małżeństwo

Portret królowej Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers przypisywany Justusowi van Egmont

Władysław dwukrotnie był żonaty. Jego pierwszą żoną została przedstawicielka domu habsburskiego, córka cesarza, Cecylia Renata. Wybór ten był kontynuacją polityki obranej przez Zygmunta, opierającej się na sojuszu z Habsburgami. Potwierdziło to zawarcie tzw. paktu familijnego w 1637 r., który potwierdzał związek między obydwoma domami. W myśl jego postanowień, w wypadku wymarcia wazowskiej linii, prawa do tronu szwedzkiego miały przejść na dom austriacki. Władysław pokładał duże nadzieje w związku z zawartym paktem. Liczył, że cesarz w znaczący sposób pomoże mu odzyskać szwedzką koronę. Małżeństwo Władysława i Cecylii nie było zbyt udane. Wprawdzie oboje darzyli się szacunkiem, jednak nie połączyło ich żadne głębsze uczucie. Cecylia Renata była trzykrotnie w ciąży. W 1640 r. na świat przyszedł królewicz Zygmunt Kazimierz. Nie osiągnął jednak wieku dojrzałego, gdyż zmarł w 1647 r. Drugim dzieckiem pary królewskiej była, żyjąca zaledwie miesiąc, Maria Anna Izabela. Trzecia ciąża okazała się dla królowej tragiczna w skutkach. W 1644 r. wydała bowiem na świat martwą córkę, po czym wskutek zakażenia sama zmarła. Pochowana została w katedrze krakowskiej. Kolejną wybranką monarchy została Francuzka – Ludwika Maria Gonzage. Oficjalne poselstwo po nową królową dotarło do Francji we wrześniu 1645 r. Odbył się tam również ślub zastępczy, podczas którego królewicz Jan Kazimierz reprezentował Władysława, oraz symboliczna koronacja królowej. Właściwa uroczystość nastąpiła natomiast w Krakowie w lipcu 1646 r. Wydarzenie to było oznaką nawiązania ściślejszej współpracy z dworem francuskim, choć nie oznaczało zerwania kontaktów z domem habsburskim.

Pierwsze lata panowania

Okres bezkrólewia i elekcji wykorzystali wrogowie Rzeczpospolitej. Państwo rosyjskie, korzystając z okazji, zerwało trwający rozejm i zaatakowało państwo polskie. Powodem odnowienia konfliktu polsko-moskiewskiego była chęć odzyskania przez cara terenów utraconych na mocy rozejmu dywilińskiego z 1618 r. Car postanowił wykorzystać moment bezkrólewia w Rzeczpospolitej i zerwał obowiązujący rozejm. Uważał, że dzięki skoncentrowaniu się strony polskiej na elekcji nowego władcy szybko uda mu się zająć dane tereny. Dla Władysława zerwanie rozejmu było jednak wydarzeniem sprzyjającym. Sam również nie był zadowolony z porozumienia zawartego w Dywilinie i liczył, że teraz uda mu się osiągnąć zamierzone cele. Plan królewski zakładał zdobycie księstwa moskiewskiego, zaś władzę w nim miał zamiar powierzyć bratu, Janowi Kazimierzowi. W razie gdyby jednak nie udało się pozyskać całego obszaru państwa, gotów był oprzeć swoją władzę na jego znacznej części. W walce z Moskwą dostrzegał także szansę na odzyskanie władzy w Szwecji. Zdobyte tereny miały stanowić zaplecze dla działań podejmowanych wobec państwa szwedzkiego. Siły carskie szybko przystąpiły do działań i wkroczyły na tereny Rzeczpospolitej. Wobec słabości stawianego oporu, szybko posuwały się w głąb kraju tak, że już jesienią 1632 r. przystąpiły do oblężenia Smoleńska.

Na czele armii moskiewskiej stał Michał Szein, który brał już udział w walkach z Rzeczpospolitą, toczonych w latach 1609–1611. Dzięki temu znana mu była taktyka i sposób działania armii koronnej. Główne działania toczyły się pod Smoleńskiem. Siły króla, pod dowództwem Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, dotarły w okolice Smoleńska w lutym 1633 r. Ich głównym zadaniem było dostarczenie broni i żywności obleganej załodze. W Rzeczpospolitej tym czasem trwał sejm elekcyjny i prowadzono zaciągi. Król, na czele wojsk, wyruszył na pole walki w kwietniu i dotarł na nie we wrześniu. Plan ataku zakładał rozerwanie pierścienia oblegającego smoleńską twierdzę. Pierwsze podjęte uderzenie zakończyło się porażką. Dopiero drugi szturm spowodował przerwanie blokady i siły koronne uzyskały dostęp do miasta. Szein nie zamierzał poddać się bez walki. Prowadził zacięty opór, mimo braku żywności i trwania ciężkiej zimy. Jednak z czasem – w obliczu sukcesów odnoszonych przez siły koronne w odzyskiwaniu utraconych terenów i otrzymaniu zgody cara na podjęcie rozmów – skapitulował. Po wstępnych rozmowach oficjalny akt kapitulacji podpisano 25 lutego 1634 r. Rokowania pokojowe rozpoczęto w kwietniu, a pokój, znany jako polanowski, zawarto w czerwcu 1634 r. Postanowienia porozumienia potwierdzały panowanie Rzeczpospolitej nad terenami przyznanymi w 1618 r., tj. Smoleńszczyźnie, Czernihowszczyźnie oraz Siewierszczyźnie. Władysław zrzekał się pretensji do tronu carskiego. Rzeczpospolita uznała również wybór Michała Romanowa. Car natomiast zrzekał się podnoszenia roszczeń względem Kurlandii, Estonii oraz Inflant. Wśród postanowień zawierało się również zobowiązanie wymiany jeńców oraz zapewnienie posłom swobody podróżowania.

Po zakończeniu walk z państwem moskiewskim Rzeczpospolita stanęła w obliczu nowego konfliktu, tym razem z państwem tureckim. Sułtan liczył, że zaangażowanie państwa polskiego w wojnie z carem umożliwi mu szybkie zwycięstwo, gdyż większość sił koronnych była obecna pod Smoleńskiem. Za pretekst do ataku posłużyły zaś najazdy kozackie na tereny podległe sułtanowi. Przebywający ówcześnie w Turcji Aleksander Trzebiński zawiadomił hetmana Koniecpolskiego o wymarszu wojsk sułtana na Rzeczpospolitą. Rozpoczęto zbrojenia i gromadzenie wojsk. Skala tego przedsięwzięcia była tak ogromna, że sułtan, po zapoznaniu się z raportami swych zwiadowców o szacowanej liczbie zgromadzonego wojska, postanowił rozpocząć rokowania pokojowe. Wpływ na to miała również wiadomość o sukcesie odniesionym przez siły koronne w walkach z Moskwą.

Do zawarcia porozumienia doszło w obozie pod Kamieńcem. W myśl jego postanowień strona polska miała powstrzymać napady Kozackie, natomiast Wysoka Porta zobowiązała się powstrzymać najazdy tatarskie. Potwierdzono również zachowanie przyjaznych stosunków między państwami.

Dzięki zawarciu rozejmów z carem oraz sułtanem tureckim Władysław mógł powrócić do swoich działań wobec państwa szwedzkiego.

Zygmunt III Waza Portret pędzla Marcina Kobera ok. 1590 r.

Szwecja

Odzyskanie korony szwedzkiej stało się głównym celem, jaki postawił sobie Władysław IV. Wszelkie późniejsze działania i inicjatywy dyplomatyczne podporządkowane były temu zadaniu. Zbliżający się koniec rozejmu, zawartego przez Zygmunta III, dawał szansę na rozpoczęcie bardziej stanowczych działań ukierunkowanych na odzyskanie władzy. Szlachta jednak nie zamierzała wikłać się w kolejną wojnę, tym bardziej w celu zaspokojenia królewskich ambicji. Jednoznacznie wymuszono na władcy konieczność zawarcia kolejnego porozumienia. Do rozmów doszło w Sztumskiej Wsi w maju 1635 r. Rozbieżność interesów obu stron nie wróżyła pomyślnego zakończenia obrad. Dzięki pomocy państw mediujących, m.in. Anglii, Prus, Zjednoczonych Prowincji czy też Francji, udało się doprowadzić do zawarcia porozumienia. Wynegocjowany akt podpisano 12 września 1635 r. Obowiązywać miał do lipca 1661 r. Zgodnie z głównymi warunkami strona szwedzka zwracała Rzeczpospolitej tereny Prus z zastrzeżeniem, że Kłajpedę oraz Piławę odda dopiero po zatwierdzeniu dokumentu przez sejm Rzeczpospolitej3 . Zawarty rozejm był porażką zarówno króla, jak i Rzeczpospolitej. Kwestia praw Władysława do korony szwedzkiej nie doczekała się bowiem definitywnego rozwiązania. Została ona pozostawiona do późniejszego rozstrzygnięcia. Zgodzono się jednak, aby Władysław mógł używać tytułu króla szwedzkiego. Stracono szansę na odzyskanie utraconych terenów oraz dokonanie ostatecznej rozprawy z państwem szwedzkim. Raz jeszcze osobista wygoda i niechęć szlachty do ponoszenia kosztów wojny górowała nad dobrem państwa.

Reformy wojskowe

Władysław od dzieciństwa wykazywał zainteresowanie sprawami wojskowymi. Cieszył się również dużym szacunkiem i poważaniem ze strony armii. Z tego też powodu po objęciu władzy dużą uwagę przywiązywał do unowocześnienia polskich sił. W tym celu wprowadził m.in. piechotę cudzoziemskiego autoramentu, rozbudował artylerię czy też ujednolicił wielkość armat oraz wprowadził większe działa – kartauny. Dużo uwagi poświęcił także na odremontowanie istniejących arsenałów. Zbudował również nowe – m.in. we Lwowie i Warszawie. Założył też królewską ludwisarnie w Warszawie. W planach miał stworzenie flot wojennych .W tym celu zakupił 12 okrętów. Po zawarciu rozejmu ze Szwecją postanowił zmienić jej charakter i stworzyć flotę handlową. Niestety z powodu braku funduszy oraz śmierci Jerzego Hewla w 1640 r. plany upadły. Rok później sprzedano w Amsterdamie ostatnie cztery okręty, jakie pozostały Rzeczpospolitej.

Mecenas sztuki

Monarcha od początku roztaczał opiekę nad artystami, których sprowadzał na swój dwór. Swoje zamiłowanie do sztuki rozwinął szczególnie podczas podróży po Europie. Wtedy też znacząco powiększył swoje zbiory. Na dworze Władysława przebywało wielu artystów – m.in. Tomasz Dolabella, Bartłomiej Strobel i Samuel Wagner. Król interesował się także rytownictwem i medalierstwem. Jednak jedną z głównych dziedzin zainteresowań monarchy był teatr i opera. Na jego zlecenie wystawiono po raz pierwszy operę w Rzeczpospolitej (1628). Pośród wystawianych sztuk znalazły się m.in. Judyta, Eneasz, czy też Porwanie Heleny. Rozbudowano chór oraz orkiestrę dworską. Powstał również pałac na skarpie wiślanej, sala widowiskowa na zamku, a także kaplica loretańska. Najsłynniejszą pozostałością jest natomiast kolumna Zygmunta, która miała na celu uczczenie pamięci zmarłego ojca Władysława. Przy tym dziele współpracowali ze sobą tacy twórcy jak Augustyn Locci, Constantin Tencalla oraz Clemente Molli. Oprócz sztuki monarcha wykazywał także zainteresowania naukowe. Interesował się historią, naukami ścisłymi, a także kartografią.

Ostatnie lata – plan wojny z Turcją

Mimo doznanych niepowodzeń i rozczarowań, Władysław nie porzucił myśli o koronie szwedzkiej. Ostatnią szansę na realizację swego celu dostrzegał w wywołaniu wojny z państwem tureckim. Plany wojny z Imperium Osmańskim snuł już od początku swego panowania na tronie polskim. Wówczas jednak, z powodu sytuacji wewnętrznej kraju, musiał zaniechać swoich planów. Toczyła się bowiem wojna z Rosją, musiał więc skupić się na działaniach wojennych. Także w kolejnych latach panowania skoncentrował się na problemach wewnętrznych państwa i trwających konfliktach. Do swych zamiarów powrócił na sejmie w 1640 r. Motywem działań miała być chęć walki z pogaństwem. Ten sam zamysł powtórzył się rok później w instrukcjach sejmikowych. O walce z siłami tatarskimi wspominano również podczas sejmu w 1642 r., jednak dopiero starcie pod Ochmatowem, do którego doszło w 1644 r., stało się dla władcy impulsem do działania. Była to bowiem ostatnia szansa odegrania znaczącej roli na europejskiej scenie politycznej. Sojuszników szukał pośród władców państw włoskich, hospodara mołdawskiego czy też stolicy apostolskiej. Plan ten jednak kolejny raz spotkał się ze sprzeciwem ze strony polskiej szlachty. Przeciwnikiem był także hetman Stanisław Koniecpolski, który był wówczas postrzegany jako druga osoba po władcy. Otwarcie starał się odwieść monarchę od tego zamiaru. Niestety hetman zmarł w 1646 r. Gdy zabrakło głosu rozsądku, Władysław zatracił się całkowicie w swym zamyśle. Rozpoczął tajne pertraktacje z Kozakami obiecując im m.in. zwiększenie rejestru oraz nadanie przywilejów. Przedsięwzięcie to, podobnie jak większość inicjatyw monarchy, również zakończyła się niepowodzeniem. Brakowało środków i zawiedli potencjalni sojusznicy. Opozycja w kraju także nie dawała szans na realizację planów wojennych. Wszystko to spowodowało, że Władysław zaniechał wszczęcia wojny. Decyzji tej nie zaakceptowali jednak Kozacy, którzy w zbliżającym się konflikcie widzieli szansę na poprawę swojego położenia. Powszechne niezadowolenie doprowadziło do wybuchu powstania na Ukrainie. Władysław rozpętał burzę, z której nie zdawał sobie sprawy. Zmarł 20 maja 1648 r. w Mereczu. Pochowany został w katedrze na Wawelu.

Ocena władcy

Opinie na temat Władysława IV Wazy są bardzo podzielone. Jego wkład w rozwój sztuki, kultury czy też reformowanie wojska jest oczywisty. Zarzuca mu się jednak brak realizmu politycznego, otaczanie się cudzoziemcami oraz dążenie do zaspokojenia własnych ambicji politycznych.

Bibliografia

Źródła

Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1-2, Warszawa 1980.

Opracowania

Kersten A., Historia Szwecji, Wrocław 1973.

Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 1996.

Krajewski J., Władysław a korona szwedzka, [w:] „Biblioteka Warszawska”, t. 3, z. 2(1913).

Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002.

Ochman–Staniszewska S., Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.

Podhorodecki L., Rapier i koncerz: z dziejów wojen polsko-szwedzkich, Warszawa 1985.

Podhorodecki L., Wazowie w Polsce, Warszawa 1985.

Radziwiłł A. S., Sławni hetmani Rzeczpospolitej, Warszawa 1994.

Rudzki E., Żony królów elekcyjnych, t. 2, Warszawa 1987.

Skoczek J., Wychowanie Wazów, Lwów 1937.

Szelągowski A., Rozkład Rzeszy i Polska za panowania Władysława IV, Kraków 1907.

Szelągowski A., Walka o Bałtyk, Lwów–Poznań 1921.

Szpaczyński P. P., Mocarstwowe dążenia Zygmunta III w latach 1587–1618, Kraków 2013.

Tomkiewicz W., Rozejm sztumdorfski, „Przegląd współczesny”, t. 208-209.

Trawicka Z., Projekt kalwińskiego małżeństwa Władysława IV, [w:] „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 11(1966), s. 93-100.

Wasilewski T., Projekt sojuszu angielsko- polskiego i małżeństwa Władysława IV z Elżbietą, siostrzenicą Karola I Stuarta, „Roczniki Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, t. 46(1983), s. 83-87.

Wisner H., Dyplomacja polska w latach 1572 - 1648, [w:] Z. Wójcik, J. Gierowski (red.), Historia dyplomacji polskiej 1572-1795, t. 2, Warszawa 1982, s. 70-114.

Wisner H., Najjaśniejsza Rzeczpospolita: szkice z czasów Zygmunta III i Władysława IV Wazy, Warszawa 2001.

Wisner H., Władysław IV Waza, Wrocław 2009.

Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław 1991.

Wójcik Z., Historia Powszechna. Wiek XVI- XVII, Warszawa 2006

Wójcik Z., Polska służba dyplomatyczna w XVI- XVIII wieku, Warszawa 1966.

^{Korekta: Wiktoria Wojtczak}

1. Cyt. za: H. Wisner, Władysław IV Waza, Wrocław 2009, s. 50-51. [↩]
2. A. S. Radziwiłł, Pamiętniki o dziejach w Polsce …, t.1-2, Warszawa 1980, s. 252 – 253. [↩]
3. Stan posiadania w Inflantach nie uległ zmianie i był zgodny z ustaleniami zawartymi w Altmarku w 1629 r. W kwestii ceł państwo szwedzkie mogło je wybierać do końca roku, później zaś ich stawki miały powrócić do kwot sprzed konfliktu. Na mocy postanowień elektor brandenburski zyskał bezpośrednią władzę w Piławie oraz Elblągu. [↩]