Kościół św. Szczepana w Toruniu - 10 ciekawostek

Jedyną luterańską parafią w Toruniu jest kościół św. Szczepana przy Wałach gen. Sikorskiego, czyli jeszcze na obszarze wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Mimo że nie jest gotycki, to z gotykiem ma wiele wspólnego i świetnie wpisuje się w zabytkową zabudowę Torunia.

1.  Kościół św. Szczepana według projektu Richarda Gansa zaczęto budować w 1902 r., ale o budowę zaczęto się starać już w latach 70. XIX w. Jednak świątynia nie została wzniesiona, jak mogłoby się wydawać, dla luteranów, ale dla wyznawców kościoła ewangelicko-reformowanego. W 1904 r. kościół został konsekrowany i oddany do użytku.
2. 

   Kościół św. Szczepana w Toruniu / źródło: pl.wikipedia.org., licencja: CC BY-SA 4.0

   Budynek stanął w północnej części Nowego Miasta, na miejscu średniowiecznych umocnień, tj. murów miejskich i fosy. Dawne fortyfikacje okazały się przestarzałe, od lat 70. XIX w. zaczęto je wyburzać i niwelować. Wraz z Bankiem Rzeszy (Collegium Maximum), Szkoła Rzemieślniczą (Collegium Maius) i budynkami sądu, starostwa, policji, straży pożarnej, teatru wszedł w skład reprezentacyjnych gmachów użyteczności publicznej, tzw. Ringu toruńskiego.

3. Fundamenty kościoła są głęboko położone - 4,5 m, a pod wieżą aż 6 m. Miało to związek z dużą wilgotnością podłoża – pod kościołem przepływa Struga Toruńska, tzw. Bacha. Budynek był kilkakrotnie remontowany, ponieważ podłoga znacznie się obniżała. Jeszcze w 2013 r. podczas prac remontowych należało zmniejszyć zawilgocenie poprzez wykonanie przepony poziomej.
4. Dwunawową, pseudohalową świątynię wzniesiono w stylu neogotyku północnego, o czym świadczą liczne nawiązania architektoniczne do gotyku, np.: czerwona cegła, ostrołukowy portal uskokowy, trójkątny szczyt, wimperga, rozety, blendy czy strzelista wieża, której wysokość liczy prawie 50 m. W pruskich czasach Torunia neogotyk był bardzo popularny, ponieważ jednoznacznie kojarzył się z niemieckimi wpływami. W tym stylu powstały inne budynki, m.in.: Dwór Artusa z 1891 r., Starostwo (obecnie Urząd Miasta), Szkoła Techniczna (obecnie Collegium Maius), pruski Sąd Okręgowy (obecnie Sąd Rejonowy) czy Poczta (obecnie Poczta Główna).
5. Niewątpliwie, najważniejszym zachowanym zabytkiem jest obraz Adoracja Baranka Apokaliptycznego z XVII w., który nawiązuje do rozdziałów 4, 5, 14 Apokalipsy św. Jana. W latach 1668-1945 obraz znajdował się w ołtarzu ewangelickiego kościoła św. Trójcy na Rynku Nowomiejskim (obecnie siedziba fundacji Tumult). Autor wizerunku jest nieznany.
6. Z oryginalnego wyposażenia kościoła zachowały się witraże wykonane na zamówienie w 1903 r. we Wrocławskim Instytucie Witrażownictwa Adolpha Seilera. Każdy witraż w dolnej części posiada podpis fundatora. Wśród nich są także: witraż z herbem Torunia, ufundowany przez władze miasta i witraż ufundowany przez władze powiatu toruńskiego. Z okresu budowy, oprócz witraży, przetrwały chrzcielnica, ambona i ławki, wykonane przez warsztat Paula Borkowskiego.
7. Bardzo ważnym elementem wystroju każdego kościoła luterańskiego są organy. Trzynastogłosowy, neogotycki prospekt organowy został zbudowany przez elbląską firmę August-Terletzki – Eduard Wittek. Dzwony przeniesiono po wojnie ze zburzonego kościoła ewangelickiego na Podgórzu, dzielnicy Torunia znajdującej się na lewym brzegu Wisły.
8. W 1952 r. postanowiono wymienić niepasujący do wystroju ołtarz główny przedstawiający Chrystusa Zmartwychwstałego. Obraz z końca XIX w. przekazano parafii warszawskiej, ołtarz przewieziono do Starej Iwniczej i sprowadzono nowy, z parafii w Nowej Wsi, który doskonale wpisał się w wystrój wnętrza. Ciekawym, nietypowym elementem ołtarza jest tabernakulum (w ołtarzach protestanckich na ogół nie zamieszcza się tabernakulów), które służy do przechowywania naczyń liturgicznych.
9. Kalwini zarządzali kościołem aż do końca II wojny światowej. Niestety, w czasie wojny uległ on wielu zniszczeniom. Po 1945 r. władze miasta przekazały zdewastowany budynek gminie ewangelicko-augsburskiej. Po koniecznym remoncie, 26 sierpnia 1945 r., kościół ponownie poświęcono, nadając mu wezwanie św. Szczepana.
10. Podczas prac remontowych w 2013 r., na wieży kościoła znaleziono, ukrytą pod podłogą po 1945 r., tablicę z 1918 r., poświęconą poległym na frontach całej Europy parafianom ze znanych rodzin kalwińskich. Znajdują się na niej 4 nazwiska, takie jak: Rudolf Lüttmann, Erich Tarrey, Walter Raapke i Werner Szemjonneck. Wykonana z drewna dębowego, jest przykładem wspaniałej snycerki.

Bibliografia

1. Domasłowski J., Kościół św. Szczepana w Toruniu 1904-2004, Toruń 2004.
2. Kłaczkow J., Molin A., Rewitalizacja wnętrza kościoła i kaplicy parafii ewangelicko-augsburskiej w Toruniu, Toruń 2014.
3. Pszczółkowski M., Toruńska architektura XX wieku, Toruń 2011.