Relacje polsko-krzyżackie w XIV i XV w. Stosunki polityczne Władysława Łokietka z Krzyżakami

Konflikt o Pomorze Gdańskie zdominował stosunki pomiędzy królami polskimi a zakonem krzyżackim; rozpoczął się od niemożności obronienia przez załogę polską grodu gdańskiego przed wojskami brandenburskimi. Wezwani na pomoc Krzyżacy nie chcieli oddać obronionych terenów za darmo, a książę kujawski nie przyjął oferty. Rozpoczął się konflikt, który z przerwami trwał 157 lat.

Stosunki polityczne to ogólne pojęcie określające relacje, jakie zachodzą w określonej wspólnocie politycznej. Są one jednym z rodzajów stosunków społecznych, które występują pomiędzy podmiotami politycznymi. Stosunki polityczne przybierają różne postacie: zwierzchnictwa (nadrzędność podmiotów rządzących wobec podmiotów podporządkowanych – ci drudzy są zobligowani do przestrzegania odpowiednich norm, zależnych od kultury, cywilizacji), podporządkowania (podległość podmiotów rządzonych, czyli podporządkowanych wobec podmiotów rządzących; następstwem nieposłuszeństwa są sankcje), współpracy (podejmowanie zachowań pomiędzy podmiotami politycznymi wyrażającymi wolę układania stosunków w granicach określonych norm)1 .

Władysław Łokietek

Artykuł ten jest syntezą stosunków politycznych między stroną Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego popularnie zakonem krzyżackim, a stroną księcia Władysława Łokietka, późniejszego króla. Celem pracy jest ogólne przedstawienie tegoż problemu. Sporną kwestią tych relacji politycznych była przynależność Pomorza Wschodniego (Gdańskiego). Początek problemu datowany jest na rok 1306, kiedy to książę Łokietek walczył o polskie tereny po Przemyślidach. W tym czasie wszedł w posiadanie Pomorza Gdańskiego, o które również upomnieli się margrabiowie brandenburscy. Z powodu beznadziejnej sytuacji oblężonego Gdańska wezwano na pomoc Krzyżaków osiadłych w Prusach jeszcze od roku 1228. W 1308 r. Krzyżacy wypędzili Brandenburczyków i zajęli Gdańsk, nie chcąc go jednak zwrócić Łokietkowi, co rozpoczęło napięte stosunki pomiędzy stroną zakonną a stroną księcia brzesko-kujawskiego. To krótkie omówienie zakończone zostało na śmierci Łokietka w 1333 r. W tym samym roku władzę w Królestwie Polskim przejął Kazimierz III Wielki, rozpoczynając nowy rozdział w historii stosunków polsko-krzyżackich, mający zupełnie inny wymiar. Kazimierz Wielki w przeciwieństwie do swojego ojca konflikty rozwiązywał nie tylko siłowo, ale również za pomocą dyplomacji i układów. Było to niewątpliwie owocem edukacji politycznej, jaką Kazimierz jeszcze jako królewicz odbył na dworze Andegawenów węgierskich.

Obszarem geograficznym naszego omówienia jest bez wątpienia Pomorze Gdańskie jako główny problem w relacjach polsko-krzyżackich w XIV w. Niemniej należy uwzględnić kontekst terytorialny samych stron zainteresowanych. Krzyżacy władali terenem Prus, zwanym później Prusami Górnymi czy Wschodnimi. Władysław Łokietek kierował obszarem wciąż niestabilnym. Od 1305/1306 r. jego stałym terenem była Małopolska z ziemiami: krakowską i sandomierską. Od 1314 r. na stałe do tego władztwa włączona została Wielkopolska. Ziemie łęczycka i sieradzka w rękach Piastów kujawskich pozostawały w lennej zależności względem Łokietka. Podobnie ziemia dobrzyńska, z czasem jednak utracona przez stronę polską. Mazowsze stanowiło konglomerat niezależnych księstw. Księstwa śląskie (poza nielicznymi) zostały zwasalizowane przez królów czeskich. Mazowsze i Śląsk były więc niezależne od Łokietka i pozostawały odrębnymi podmiotami. W orbicie omawianego w tej pracy problemu znajdowały się również Królestwa Czech i Węgier. Czescy królowie, jako naturalny sojusznik krzyżacki, cały czas rościli sobie prawa do polskiej korony. Andegawenowie węgierscy natomiast byli sojusznikami Władysława Łokietka i w ich interesie było, aby Polska znalazła się w rękach Piastów, a nie Przemyślidów czy później Luksemburgów. W tym kontekście należy również zwrócić uwagę na Cesarstwo rzymsko-niemieckie i papieża, który również zadbał, aby królowie czescy nie zdobyli zbyt silnej pozycji w Europie Środkowej oraz samym Cesarstwie.

Utrata Pomorza

Władysław zwany Łokietkiem w związku z bezpotomną śmiercią Wacława III Przemyślidy zajął Pomorze Gdańskie w 1306 r.2 . Rok wcześniej wrócił z wygnania. Bogatszy o nowe doświadczenia i wiedzę (jaką bez wątpienia nabył w czasie banicji) zaczął na nowo budować swoją pozycję polityczną na ziemiach Polski (jeszcze) dzielnicowej. Siłą rzeczy była ona niewielka z racji tego, iż Władysław był jedynie dzielnicowym księciem małego księstwa na Kujawach. Był jednak wspierany przez Andegawenów, a ci z kolei byli sprzymierzeńcami papieża3 . Należy tutaj wspomnieć szerzej o geopolityce początku XIV wieku. Przemyślidzi, będąc władcami Czech i Polski, stawali się najsilniejszymi książętami Rzeszy, a zarazem naturalnymi kandydatami na tron cesarski. Od 1305 r. zaistniała realna szansa na zdobycie przez Wacława II Przemyślidę również tronu węgierskiego (z racji powinowactwa z właśnie wymarłymi Arpadami). Gdyby plany króla czesko-polskiego się powiodły, dom Przemyślidów stałby się najsilniejszą dynastią w skali Europy (nie tylko środkowej!)4 . Taka sytuacja nie była w interesie innych książąt Rzeszy (szczególnie Habsburgów czy Wittelsbachów, którzy sami byli poważnymi graczami na cesarskiej arenie politycznej) ani papieża. Na skutek wsparcia ze strony papiestwa i Habsburgów tron węgierski ostatecznie opanowali Andegawenowie, którzy żywo zaczęli grać przeciwko Przemyślidom. Stąd też wsparcie węgierskie dla Władysława Łokietka, który, mimo że sam nie był silny, ze wsparciem andegaweńskim stawał się realnym pretendentem do tronu polskiego5 . Dążenia te znacznie ułatwiła bezpotomna śmierć Wacława III, syna Wacława II Przemyślidy. Ich następcami zostali Luksemburgowie, którzy dopiero musieli się odnaleźć na swoim nowym dominium, gdzie Polska już odchodziła od ich realnych wpływów. Dlatego też Luksemburgowie stawali się naturalnymi sojusznikami zakonu krzyżackiego i Brandenburgii (wrogami Władysława Łokietka).

Kazimierz Wielki

Wsparcie andegaweńskie i wymarcie Przemyślidów nie sprawiło, że Łokietek mógł spokojnie władać ziemiami polskimi. Sytuacja była daleka od stabilizacji, gdyż społeczeństwo na tym terenie politycznie było podzielone. Pewna część popierała Łokietka, inni panowanie czeskie (dawniej popierali Przemyślidów, a od 1306 r. Luksemburgów), a pozostali Henryka, księcia głogowskiego (on i jego potomkowie władali Wielkopolską w latach 1306–1314, do odbicia tych ziem przez Łokietka). W tym czasie Władysław Łokietek musiał się zmagać m. in. z nieprzychylnym mu mieszczaństwem czy nieprzychylnymi mu innymi Piastami6 . Sytuacja ta nie należała do łatwych, a sam Władysław mentalnie (mimo doświadczeń – człowiek starszy gorzej nabywa nawyki niż młody) nadal pozostawał na poziomie lokalnego księcia z biedniejszej części Kujaw. Nigdy nie był on politykiem-graczem międzynarodowym. Wyjaśnia to, dlaczego książę kujawski postanowił wysłać swojego syna Kazimierza na dwór andegaweński. Kazimierz jeszcze jako młodzieniec na Węgrzech, wśród dynastii andegaweńskiej, nauczył się, jak zajmować się polityką w skali międzynarodowej, nie lokalnej, co zaowocowało w latach 1333–13707 .

W tych wszystkich trudnościach w roku 1307 doszło do najazdu brandenburskiego na Pomorze Gdańskie (zapewne Brandenburczycy zdawali sobie sprawę z trudności Piasta kujawskiego i z potencjału ekonomicznego Pomorza). Sprawujący władzę w imieniu Łokietka ród Święców (do niedawna wojewodowie gdańscy – Łokietek przekazał urząd wojewody innym Piastom) już wcześniej utracili swoje ziemie w Ziemi Sławieńskiej (na skutek najazdu brandenburskiego). Bezskutecznie wzywali oni Władysława na pomoc8 . Z powodu braku jakiejkolwiek odpowiedzi zawiedzeni Święcowie w 1307 r. we wsi Lędowo poddali się margrabiom brandenburskim i przyjęli od nich w lenno ziemie: darłowską, polanowską, sławieńską oraz Tucholę i Nowe, a w dożywotnie władanie ziemię słupską. Pomorze Gdańskie zostało podporządkowane margrabiom. Sam Gdańsk oblegano w 1308 r. Po opanowaniu miasta dowodzący grodem sędzia Bogusz za radą przeora gdańskich dominikanów wezwał na pomoc Krzyżaków. Ci skutecznie pokonali Brandenburczyków i popierających ich rycerzy pomorskich i mieszczan. Następnie bez większych przeszkód zajęli Tczew i Nowe (Tczew poddał bez walki namiestnik i jednocześnie brat Łokietka – Kazimierz)9 . W efekcie w rękach Władysława pozostało jedynie Świecie. W 1309 r. doszło do spotkania Władysława Łokietka z krzyżackim mistrzem krajowym pruskim na Kujawach. Na propozycję wykupu (za wygórowaną cenę) Pomorza książę odmówił. W tym samym roku Krzyżacy zajęli również Świecie10 .

Filip Piękny

Proces brzesko-inowrocławski

Niedługo po nieudanych rokowaniach polsko-krzyżackich w kujawskich Grabiach, strona polska postanowiła w sprawę zaangażować papiestwo. Na skutek jednoczesnego konfliktu Krzyżaków z arcybiskupem ryskim kuria powołała komisję do zbadania kwestii zarzutów stawianych zakonowi. Na początku XIV w. zaistniał również konflikt króla Francji Filipa Pięknego z templariuszami, który zakończył się kasatą zakonu. Papież Klemens V w tej całej sytuacji nosił się z zamiarem kasacji wszystkich zakonów rycerskich. Krzyżacy, zdając sobie sprawę z tej sytuacji, przenieśli siedzibę wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka. Tam, na obrzeżach katolickiej Europy, z argumentem walki z niewiernymi, mogli czuć się bezpiecznie. W dodatku ich pozycja w Rzeszy również urosła, ponieważ w rywalizacji o tron cesarski poparli (jak się potem okazało) zwycięskich Wittelsbachów. Nie zniechęcało to Polaków. Jeszcze na zjeździe panów polskich w Sulejowie (1318 r.) ustanowiono program odbudowy Królestwa Polskiego w dawnych jego granicach (kluczowe znaczenie miał tu obszar gnieźnieńskiej prowincji kościelnej, a także fakt lennej podległości papiestwu – vide Dagome Iudex). Na skutek argumentacji arcybiskupa gnieźnieńskiego papież Jan XXII nakazał pobierać świętopietrze z całego obszaru diecezji chełmińskiej – tym samym uznał podległość tych ziem do polskiej (gnieźnieńskiej) prowincji kościelnej. W 1319 r. papież również uznał za zasadną skargę wobec zakonu i wyznaczył trzech sędziów, którzy mieli w jego imieniu rozstrzygnąć spór11 . Wszyscy sędziowie reprezentowali kler polski. Na czele stał arcybiskup gnieźnieński Janisław. Pozostali: biskup poznański Domarat i Mikołaj – opat mogileński. Proces trwał od maja 1320 r. do lutego 1321 r. w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim. Wyrok sądu był na korzyść strony polskiej: zakon miał zwrócić Polsce Pomorze Gdańskie i zapłacić 30 000 grzywien odszkodowania plus ponieść koszty sądowe. Ponieważ skład sędziów stanowili Polacy, zakon złożył apelację od wyroku, zarzucając stronniczość. Papież pod wpływem działań prokuratora krzyżackiego nie zatwierdził wyroku brzesko-inowrocławskiego, a ponieważ uwaga jego była skupiona na konflikcie z Wittelsbachem – sprawa uległa zawieszeniu12 . W konflikcie Jana XXII z Ludwikiem Wittelsbachem po stronie papiestwa stanęła Polska wraz z Królestwem Węgier Karola Roberta (od 1320 r. sojusz polsko-węgierski). W obozie cesarskim znajdowali się Krzyżacy, Brandenburgia i Czechy Luksemburgów.

Starcie polsko-krzyżackie

W 1325 r. Władysław Łokietek zawarł przeciwko zakonowi sojusz z wielkim księciem litewskim Giedyminem (utwierdzony małżeństwem królewicza Kazimierza z Aldoną Anną Giedyminówną). Zbliżenie polsko-litewskie ułatwiło między innymi osadzenie na tronie halicko-włodzimierskim Piasta mazowieckiego – Bolesława Jerzego Trojdenowicza, który był wnukiem Litwinki Gaudemundy Zofii, córki Trojdena, księcia litewskiego i jednocześnie żony księcia Bolesława II płockiego13 . Rozumiejąc sens wykonywanych przez Łokietka ruchów politycznych, dyplomacja zakonna nie pozostawała bezczynna. W latach 1325 i 1326 Krzyżacy zawarli układy sojusznicze z Warcisławem, księciem zachodnio-pomorskim, Bolesławem Jerzym II Trojdenowiczem i książętami ruskimi14 . Sytuacja była groźna dla strony polskiej, ponieważ sojusznikiem krzyżackim był również Jan Luksemburski, a także Ludwik Wittelsbach. Odpowiedzią Łokietka były układy zaczepno-odporne z innymi książętami zachodnio-pomorskimi. To groziło rychłym konfliktem zbrojnym. Do tego w 1323 r. cesarz przekazał swojemu synowi Marchię Brandenburską, na co papież zareagował wezwaniem swoich sojuszników do udaremnienia tego zabiegu. W końcu w 1326 r. Łokietek wraz z litewskimi wojskami sojuszniczymi najechał Brandenburgię, nie odniósł jednak znaczących sukcesów (poza zniszczeniami i jeńcami)15 . W Rzeszy zostało to odebrane jako najazd pogan na świat chrześcijański. Zakon krzyżacki jednak tymczasowo zajął neutralne stanowisko wobec samego Łokietka z powodu rozejmu, który trwał do końca 1326 r. Zaatakował jednak wojska litewskie wraz z wojskami mazowieckimi i śląskimi (vide sojusz krzyżacko-luksemburski). Walki nie przeniosły się jednak poza tereny przygraniczne. Papież w tym temacie milczał. Jednak nierozważne działania Łokietka w następnym roku spowodowały już bezpośrednie zagrożenie dla Królestwa Polskiego16 . W 1327 r. Władysław zaatakował ziemie mazowieckiego sojusznika krzyżackiego, co spowodowało odwet mazowiecko-krzyżacki na Kujawy. Do tego w konflikt zaangażował się Jan Luksemburski, najeżdżając ziemie polskie17 .

Jan Luksemburski

Luksemburgowie w konflikcie polsko-krzyżackim

Jan Luksemburski aż do 1335 r. nosił tytuł króla polskiego (odziedziczył tytuł po Przemyślidach, których był spadkobiercą) i za takiego był uważany na arenie międzynarodowej. Pretensje Luksemburczyka ograniczały się do dawnego królestwa Przemysła II. Koronacja Łokietka w niczym nie naruszyła jego praw, gdyż formalnoprawnie potraktował ją jako ograniczoną do władztwa krakowskiego18 . Interwencja Jana Luksemburskiego była niczym innym jak walką, w której zakon krzyżacki był naturalnym sojusznikiem, o zajęty siłą spadek po Przemyśle II i Wacławach. Interwencja nastąpiła dopiero w 1327 r. z powodu zaangażowania króla czeskiego w spory w Rzeszy, co zaowocowało poparciem cesarskim. Luksemburg również zjednał sobie węgierskich Andegawenów, gdy 13 lutego 1327 r. sfinalizowano układem tyrnawskim rokowania dyplomatyczne, czego efektem było małżeństwo Anny (córki Jana) i Władysława (syna Karola Roberta Andegaweńskiego)19 . Dodało to pewności Janowi. Mimo to wyprawa czeska zatrzymała się u bram Krakowa, bez oblężenia miasta, z powodu interwencji Andegawenów, w których interesie leżało zachowanie Królestwa Łokietkowego. Dlatego dopiero rok później przy wsparciu śląskich wasali ponowił wyprawę zbrojną – tym razem na Prusy. Wyprawa ta miała status krucjaty, a co za tym szło – przywileje i nimb należny wówczas krzyżowcom20 . Mimo to Łokietek przy wsparciu litewskich sojuszników zaatakował ziemię chełmińską i prowadził walki z wojskami krzyżacko-śląsko-czeskimi, co zaowocowało fatalną opinią w Europie. Efektem tych działań był również oficjalny już sojusz Krzyżaków z Luksemburgiem zawarty w Toruniu w 1329 r., na mocy którego stronie krzyżackiej Jan, jako król Polski, nadał Pomorze Gdańskie (co wzmocniło krzyżackie prawa do tych ziem). Następnie wojska krzyżacko-czeskie zajęły ziemię dobrzyńską (Luksemburg i Krzyżacy podzielili się nią po połowie), najechały Mazowsze, gdzie książę Wacław płocki złożył królowi czeskiemu hołd lenny, stając się jego poddanym21 . Sam Łokietek zawarł z Brandenburgią rozejm w 1329 r. Mógł dzięki temu liczyć na neutralność ze strony Wittelsbachów podczas wojny z zakonem i Luksemburgiem. Sami Wittelsbachowie byli zaangażowani w walki w Rzeszy i z papiestwem, dlatego też im również spokój w stosunkach z Krakowem był na rękę22 .

Po powrocie króla czeskiego na Śląsk oddziały zakonne kontynuowały wojnę z Łokietkiem, dokonując wielu niszczących najazdów na Kujawy i Wielkopolskę. Nieudana wyprawa Władysława przy wsparciu wojsk litewsko-rusko-węgierskich w 1330 r. zakończyła się odwetem (znowu) na ziemie kujawskie i wielkopolskie rok później. Powracających spod Kalisza zakonników pobił Łokietek pod Płowcami (właściwie dokonał podjazdowego ataku na jeden z oddziałów). Na wieść o tym zwycięstwie oddziały krzyżackie zawróciły i podjęły walkę z Władysławem. To starcie było nierozstrzygnięte, ponieważ Krzyżacy odnieśli dotkliwe straty, a wojska polskie zostały rozproszone, ale nie pobite. W listopadzie 1331 r. doszło do kolejnego najazdu czesko-krzyżackiego na ziemię dobrzyńską i Kujawy. Po opanowaniu Brześcia, Inowrocławia i Kruszwicy Łokietek próbował bezskutecznie odwetu, podczas którego został otoczony. Dzięki pośrednictwu papieskiemu doszło na rok do zawarcia rozejmu w 1332 r.23 . W 1333 r. Władysław Łokietek zmarł, a bilans jego działań politycznych jest fatalny dla strony polskiej. Jan Luksemburg zhołdował książąt śląskich i mazowieckich, a Krzyżacy zyskali dodatkowo Kujawy24 .

Jak już zostało wspomniane, głównym problemem stosunków politycznych pomiędzy Krzyżakami a Łokietkiem była kwestia przynależności Pomorza Gdańskiego. Każda ze stron starała się o te ziemie, co nie jest dziwne, gdyż Pomorze Gdańskie od wieków słynęło z bogactwa (vide handel morski). Obydwie strony miały silne argumenty. Łokietek powoływał się na dziedzictwo po Przemyśle II, a także na fakt, iż Pomorze Gdańskie należało do polskiej prowincji kościelnej; Krzyżacy natomiast zyskali asa, gdy Jan Luksemburg nadał im te ziemie jako król Polski (Jan tytuł ten nosił i za takiego był uważany na arenie międzynarodowej aż do 1335 r.). Krzyżacy jednak nad królem krakowskim mieli tę przewagę, że potrafili się sprawnie poruszać w polityce międzynarodowej. Sam Władysław Łokietek pozostawał przez całą swoją karierę polityczną mentalnie lokalnym księciem kujawskim, który nie znał meandrów polityki międzynarodowej. Jego temperament odpowiadał wzorcowi rycerza-rabusia znanemu z Cesarstwa rzymsko-niemieckiego. Był władcą, któremu bliższe było prowadzenie wojen. Często te wojny były dla samego Władysława źródłem kolejnych problemów (np. gdy zaatakował wraz z litewskimi, pogańskimi sojusznikami oddziały śląsko-czeskie, zmierzające w ramach krucjaty na Prusy). Władysław często podejmował decyzje pochopnie, emocjonalnie, co odbiło się na jego karierze politycznej. Jego przeciwieństwem był syn Kazimierz, który po przejęciu Korony Polskiej rozpoczął działania bardziej przemyślane i skuteczne.

Bibliografia.

1. Biskup M., Państwa Zakonne nad Bałtykiem XIII–XIV wieku [w:] Rozkwit średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 2001, s. 468–524.
2. Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Kraków 2009.
3. Gawlas S., Rzesza Niemiecka XII‒XIII wieku [w:] Rozkwit średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 2001, s. 198–249.
4. Nikodem J., Jadwiga król Polski, Wrocław 2009.
5. Ryszka F., Nauka o polityce, Warszawa 1984.
6. Ryszka F., O pojęciu polityki, Warszawa 1992.
7. Strzyż P., Płowce 1331, Warszawa 2009.
8. Śliwiński B., Dowódcy grodu gdańskiego w 1308 roku, „Zapiski Historyczne”, T. LIII, 1988, Z. 1–2, s. 7–21.
9. Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Wrocław 2006.

^{Redakcja merytoryczna: Zuzanna Świrzyńska}

^{Korekta: Aleksandra Czyż}

1. F. Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984; Tenże, O pojęciu polityki, Warszawa 1992. [↩]
2. E. Długopolski, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Kraków 2009, s. 85–89; P. Strzyż, Płowce 1331, Warszawa 2009, s. 24–26. [↩]
3. J. Nikodem, Jadwiga król Polski, Wrocław 2009, s. 8–35; S. Gawlas, Rzesza Niemiecka XII–XIII wieku, [w:] Rozkwit średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 2001, s. 243–248. [↩]
4. J. Nikodem, Jadwiga…, dz. cyt., s. 8–35; S. Gawlas, Rzesza…, dz. cyt.„ s. 243–248; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 55–65. [↩]
5. J. Nikodem, Jadwiga…, dz. cyt., s. 24–35; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 60–65. [↩]
6. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 73–110. [↩]
7. J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 2006, passim. [↩]
8. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 131–133. [↩]
9. Tamże, s. 133–144; M. Biskup, Państwa Zakonne nad Bałtykiem XIII–XIV wieku, [w:] Rozkwit średniowiecznej Europy, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa 2001, s. 463; P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 24–44; B. Śliwiński, Dowódcy grodu gdańskiego w 1308 roku, „Zapiski Historyczne”, T. LIII, 1988, Z. 1–2, s. 18‒20. [↩]
10. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, s. 133–144. [↩]
11. Tamże, s. 202–217, 247–249. [↩]
12. Tamże, s. 227–244; P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 46–51. [↩]
13. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 254–263; P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 55–58. [↩]
14. P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 53–57; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 268–271. [↩]
15. P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 60–62; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 272–278. [↩]
16. P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 102–104; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 281–283. [↩]
17. P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 103–106; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 281–284. [↩]
18. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 248–250; P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 106–108. [↩]
19. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 282–284, 297–298. [↩]
20. Tamże, s. 297–301. [↩]
21. Tamże, s. 299–308; P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 108–114. [↩]
22. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 314–318. [↩]
23. P. Strzyż, Płowce…, dz. cyt., s. 115–170; E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 319–327, 344–359. [↩]
24. E. Długopolski, Władysław Łokietek…, dz. cyt., s. 360–366. [↩]