„Karol Wielki. Cesarz i święty” – E.W. Wies – recenzja

PIW-owski cykl „Biografie Wielkich Ludzi” cieszy się tak uznaniem czytelników, jak i niegasnącymi inspiracjami, które owocują wydawaniem coraz to nowych publikacji przybliżających sylwetki sławnych osób na tle ich czasów. Dwadzieścia lat temu kolekcję tę wzbogaciła biografia Karol Wielki Ernsta W. Wiesa. W tym roku, z okazji 70-lecia wydawnictwa, książka doczekała się drugiego, poprawionego wydania w języku polskim.

Ernst Wies jest z pewnością doskonale znany niemieckiemu czytelnikowi: to ten absolwent historii, historii sztuki i teatrologii zapełniał półki kolejnych pokoleń Niemców biografiami ich najsłynniejszych władców. Prócz wydanej w 1986 r. książki o Karolu Wielkim, Wies zaprezentował postaci podziwianych i owianych legendą Fryderyka Barbarossy1, Ottona Wielkiego2, Fryderyka II Hohenstaufa3, sylwetkę niepokornego cesarza Henryka IV4, jak też osobę twórcy potęgi rodu Habsburgów, cesarza Maksymiliana5.

Lekkość pióra Wiesa, którą dobrze oddaje tłumaczenie na język polski (tłum. Maria Skalska), jest niemalże wzorcowym przykładem tego, jak warto pisać książki naukowe, historyczne, aby nie tylko przekazać wiedzę, ale uczynić to umiejętnie. Tak niespiesznie, gawędziarsko prowadzonej narracji dziś nie spotyka się w publikacjach naukowych zbyt często, zwłaszcza pośród polskich badaczy. Należy to poczytać za ogromny plus publikacji, co z pewnością wpłynie na zadowolenie czytelników z zakupu, nawet jeśli są przygodnymi pasjonatami tematu.

Ernst Wies rozpoczął rozważania „od końca”, czyli od problemu usytuowania grobu bohatera swoich rozważań. Jest to z jednej strony charakterystyczne dla wielkich władców średniowiecza, których miejsca ostatniego spoczynku stosunkowo często pozostają nam nieznane (vide: Fryderyk Barbarossa6 ). Z drugiej strony jest to bardzo trafny sposób rozpoczęcia książki, ponieważ autor we wstępie „zarzuca haczyk”, interesująco przeplatając różne teorie na temat lokalizacji grobu, aby następnie zauważyć, że sam fakt jego poszukiwań i istnienia rozmaitych poszlak wskazuje, jak bardzo interesującą postacią pozostaje Karol Wielki.

Książka podzielona jest na sześć rozdziałów oraz dodatkowych sześć aneksów. Pierwsza część w całości poświęcona jest wspomnianym już powyżej problemom z lokalizacją grobu cesarza. Druga część jest bardzo uporządkowanym wewnętrznie i przydatnym dydaktycznie omówieniem genezy i tła historycznego epoki Karola Wielkiego. Autor rozpoczął od naświetlenia roli Karolingów w państwie Merowingów, następnie trafnie wyszczególnił procesy i czynniki, w wyniku których doszło do zmiany władzy, uwypuklając rolę sojuszu „tronu z ołtarzem„ jako kluczowego w przewrocie politycznym Pepina Krótkiego. W tym samym rozdziale Wies opisuje współrządy Karola i Karlomana oraz możliwe dynastyczne przyczyny „sporu między braćmi”. Część druga kończy się wraz z momentem przejęcia pełni władzy przez bohatera publikacji. Nieco nużący może okazać się jedynie fragment podsumowujący w podrozdziale ”Przyrzekliście i złożyliście…7”, gdzie autor nieco już zbyt czytankowo przedstawia własne wnioski, lecz nie jest to uchybienie znacząco wpływające na wartość publikacji.

Kolejne dwa rozdziały obejmują panowanie króla Karola i jego poczynania w polityce zagranicznej (rozdział 3) i wewnętrznej (rozdział 4). Rozdział piąty składa się natomiast z krótkich „obrazów” Karola jako ojca, męża i człowieka. Wies podkreślił przywiązanie Karola do jego córek, które w dzisiejszej literaturze przedmiotu skłaniają niekiedy badaczy do odważnych propozycji8; takich sugestii nie odnajdziemy jednak w tej książce.

W rozdziale trzecim, poświęconym polityce zewnętrznej, autor pieczołowicie poprowadził czytelników przez faktografię dotyczącą wojen prowadzonych przez późniejszego cesarza, za każdym razem podając przyczyny i rezultaty wypraw, nie stroniąc od przytaczania opinii innych historyków. Rozdział trzeci zawiera też całkiem celną analizę modelu prowadzenia wojny i pertraktacji stosowanego przez Karola właściwie za każdym razem. Najwięcej uwagi poświęcono najdłużej trwającym potyczkom z Sasami. Wies pokusił się również o dekonstrukcję mitu bohatera narodowego Niemiec, Widukinda. Choć z opinią autora o przyczynach „łagodnego„ traktowania Sasów przez Karola, czy ”procesów integracyjnych między Frankami i Sasami”9 można polemizować, rozdział trzeci zgrabnie omawia całokształt polityki zagranicznej.

Podobną wartość przedstawia rozdział czwarty, w całości poświęcony kwestiom wewnętrznym, takim jak administracja państwa, ustrój, gospodarka, relacje z Kościołem, kultura i sprawy wyznaniowe oraz kwestia koronacji. W podrozdziałach poświęconych systemowi feudalnemu w państwie Karolingów niewiele Wies odszedł od tego, o czym wiele lat przed nim pisał Marc Bloch, lecz w tym wypadku nawiązanie do poglądów autora tak wielkiego formatu stanowczo powinno być poczytywane za plus10.

Łatwo zauważyć, że sprawę koronacji cesarskiej Wies wyraźnie rozpatruje na tle stosunków z ówczesnym papiestwem. Nie stroni przy tym od oceny papieża Leona III, który włożył ową koronę na głowę Karola. Teza Wiesa na temat tego, czy cesarz był przygotowany do swojej koronacji, przedstawiona właśnie w tym rozdziale, ciekawie prezentuje się zwłaszcza w zestawieniu z poglądami wielkiego badacza epoki, Pierre’a Riche11.

Świetną decyzją było poszerzenie rozważań na tym polu o funkcjonowanie pamięci o cesarzu, koronacji cesarskiej i kanonizacji Karola w późniejszych wiekach – zarówno z perspektywy Rzeszy, jak i papiestwa, co jest główną tematyką rozdziału szóstego, ostatniego. Autor wskazuje przy tym na bardzo trafną zasadę, mianowicie: bohaterowie, których czci się w danej epoce, więcej świadczą o owej epoce, niż o samych bohaterach.

Książkę uzupełniają mapa królestwa Karola Wielkiego na stronie 28 oraz tablica chronologiczna. Załączona literatura dotycząca władcy nie została, niestety, zaktualizowana o prace najnowsze (może poza jedną z 2002 r. zacytowaną we fragmencie „Literatura w języku polskim”12 ), co stanowi chyba najpoważniejszy minus książki.

Plus minus:

Na plus:

+ kompleksowe ujęcie postaci wielkiego cesarza na tle jego czasów

+ eleganckie wydanie

+ niespieszny, literacki styl autora, przystępny język

+ klarowna struktura

+ uwzględnienie bogatej podstawy źródłowej

+ sprawne nawiązywanie do badań i ocen innych autorów

Na minus:

- zdezaktualizowana bibliografia

- nieliczne literówki

Tytuł: Karol Wielki. Cesarz i święty

Autor: Ernst W. Wies

Wydawca: Państwowy Instytut Wydawniczy

Rok wydania: 2016

ISBN 978-83-64822-56-8

Liczba stron: 280

Okładka: twarda

Cena: 48,00 zł

Ocena recenzenta: 9/10

^{Redakcja merytoryczna: Iwona Górnicka}

^{Korekta: Klaudia Orłowska}

1. Ernst W. Wies, Kaiser Friedrich Barbarossa - Mythos und Wirklichkeit, Esslingen 1990. [↩]
2. Tenże, Otto der Große - Kämpfer und Beter, Esslingen 1989. [↩]
3. Tenże, Friedrich II. von Hohenstaufen - Messias oder Antichrist, Esslingen 1994. [↩]
4. Tenże, Kaiser Heinrich IV. - Canossa und der Kampf um die Weltherrschaft, Esslingen 1996. [↩]
5. Tenże, Kaiser Maximilian - Ein Charakterbild, Esslingen 2003. [↩]
6. Na temat miejsc pochówku rozczłonkowanego ciała tego cesarza również istnieje wiele teorii. Montefiore krótko podał, iż ciało Barbarossy pochowano w Antiochii, zaś kości przewieziono do Jerozolimy, zob. S. Sebag Montefiore, Jerozolima: Biografia, Warszawa 2001, s. 273; Runciman twierdzi, że pomimo zakonserwowania ciała w occie uległo ono zepsuciu, dlatego zostało pogrzebane w Antiochii, a do Jerozolimy miało trafić tylko kilka kości, zob. S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 3. Królestwo Akki i późniejsze krucjaty, Warszawa 1987, s. 30. Natomiast S. Munkler dowodzi, że „W Tarsie pochowano trzewia Cesarza, w Antiochii (…) ciało (…) złożono w marmurowym prezbiterium tamtejszej katedry, kości miały zostać przewiezione do Niemiec ale ich trop urywa się miedzy Tyrem a Trypolisem, zob. S. Munkler, Mity Niemców, Warszawa 2013, s. 32. Por. A. Canduci, Triumph & Tragedy: The Rise and Fall of Rome’s Immortal Emperors, 2010, s. 263. [↩]
7. E. Wies, Karol Wielki. Cesarz i święty, Warszawa 2016, s. 47. [↩]
8. T.F.X. Noble, Greatness contested and confirmed: the raw materials of the Charlemagne legend, w: The Legend of Charlemagne in the Middle Ages. Power, faith, and crusade, ed. M. Gabriele, J. Stuckey, Nowy Jork 2008, s. 3-21. [↩]
9. E. Wies, Karol Wielki…, s. 105-106. [↩]
10. Tamże, s. 151 i 156-157; Por. M. Bloch, Społeczeństwo feudalne, Warszawa 1981, s. 263 i 267-272 [↩]
11. Por. P. Riche, Karolingowie, 109-114. [↩]
12. E. Wies, Karol Wielki…, s. 266. [↩]