Sytuacja polityczna w Polsce w latach 1944-1956 (część 2)

Po 1947 r. nastąpił w Polsce okres stalinizmu charakteryzujący się m.in. pełnym podporządkowaniem życia społeczno-politycznego władzy komunistycznej. Jednak komuniści, by przejąć pełnię władzy w Polsce, musieli wyeliminować wszelkie niezależne partie polityczne. Najtrudniejszym przeciwnikiem okazało się Polskie Stronnictwo Ludowe na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem. „Ludowcy” posiadali ogromne poparcie społeczne i do ich rozbicia komuniści musieli wykorzystywać terror i represje sądowe.

Stanisław Mikołajczyk

Część 1 artykułu dostępna jest tutaj.

Likwidacja „legalnej” opozycji przez władze komunistyczne

Po utworzeniu TRJN Polskie Stronnictwo Ludowe (do 22 sierpnia 1945 r. Stronnictwo Ludowe) rozpoczęło starania o przeprowadzanie wyborów w możliwie najbliższym terminie. Wiązało się to z ogromną popularnością ludowców po powrocie do kraju S. Mikołajczyka, w którym to społeczeństwo upatrywało ostatnią nadzieję na zachowanie suwerenności kraju i demokratyzację życia publicznego1. Legalne funkcjonowanie stronnictwa spowodowało, że próbę jawnej działalności podjęły również inne partie Polski Podziemnej, w tym największa przedwojenna partia w Polsce – Stronnictwo Narodowe. 23 sierpnia zawiązano Komitet Legalizacyjny SN i wysłano do KRN memoriał z wnioskiem o legalizację partii. Został on jednak odrzucony, a wielu członków Komitetu później aresztowano. SN postanowiło nadal kontynuować swoją działalność w podziemiu. Władze stronnictwa zostały ostatecznie rozbite w grudniu 1946 r.2.

Po przybyciu do kraju K. Popiela legalną działalność zamierzało podjąć także Stronnictwo Pracy. 22 lipca miał odbyć się kongres SP, jednak już 8 lipca odbył się zjazd partii o tej samej nazwie (pod przewodnictwem A. Widy-Wirskiego), która wyrażała gotowość podporządkowania się komunistom i to ona uzyskała aprobatę władz. Popiel odmówił jej uznania i przyspieszył o tydzień termin kongresu SP. Pod naciskiem B. Bieruta odbył się on półjawnie w okrojonym składzie. Uchwalono na nim statut i program partii oraz wybrano Zarząd Główny3. Naciski władz i aresztowania działaczy „prawdziwego„ SP doprowadziły w grudniu do połączenia obu stronnictw i zalegalizowania partii. Była to porażka dla Popiela, ponieważ niemająca poparcia społecznego frakcja prokomunistyczna ”Zryw” miała prawie połowę miejsc w Komitecie Wykonawczym4. W lipcu 1946 r. członkowie „Zrywu„ zażądali 40% miejsc w powstającej Radzie Naczelnej. K. Popiel uznał w takiej sytuacji, że dalsze nieskrępowane funkcjonowanie partii jest niemożliwe i zawiesił jej działalność. SP przetrwało ostatecznie do 1950 r., reprezentowane jedynie przez ”Zryw”5. Następnie stało się częścią innej fasadowej partii – Stronnictwa Demokratycznego6. Działalności nie wznowiło PPS-WRN. Z jego odłamu powstało PPS E. Osóbki-Morawskiego należące do bloku komunistycznego7.

Przebieg wydarzeń spowodował, że jedyną liczącą się partią opozycyjną było PSL. Również wobec niej istniała konkurencyjna partia ludowa – powstałe jeszcze w 1944 r. „lubelskie” Stronnictwo Ludowe. W partii tej znalazło się wielu podziemnych działaczy ludowych, ale samo SL było podporządkowane komunistom i nie miało dużego poparcia społecznego, a po przybyciu S. Mikołajczyka do Polski partia ta została praktycznie zmarginalizowana8. Działalność PSL, jej popularność oraz dążenie do jak najszybszych wyborów były nie do zaakceptowania dla władz. Po porażce wyborczej komunistów na Węgrzech, PPR starała się opóźniać wyznaczenie ich terminu w Polsce. W tym czasie rozbudowywano struktury partii i MBP oraz przystosowywano wymiar sprawiedliwości do rozprawy z przeciwnikami politycznymi. Wszystko to miało zapewnić w przyszłości kontrolę nad przebiegiem wyborów. Jesienią 1945 r. bezpieka liczyła już ponad 50 tys. ludzi9. Wydano szereg dekretów, które dały podstawę prawną do represjonowania społeczeństwa. Najważniejsze z nich to dekret z 16 listopada 1945 r. O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, stanowiący część tzw. Małego Kodeksu Karnego, oraz O odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego z 22 stycznia 1946 r.10.

Władysław Gomułka

Na przełomie 1945 i 1946 r. trwały debaty nad utworzeniem jednolitego bloku wyborczego, na co naciskało PPR. Gomułka wysunął m.in. propozycję równego podziału miejsc w przyszłym parlamencie między wszystkie partie w kraju11. Dawałoby to ogromną przewagę komunistom, ponieważ PPR były podporządkowane SL i SD. PSL odrzuciło to rozwiązanie, gdyż otrzymane 20% miejsc pozbawiłoby je wpływu na rozwój dalszych wydarzeń w państwie12. Brak porozumienia powodował, że PPR uciekała się do używania terroru i propagandy w celu rozbicia PSL. Mimo cenzury uniemożliwiającej działalność prasy partyjnej oraz łączenia PSL z wpływami zachodnimi (zwłaszcza w czasie gdy USA kwestionowało powojenną zachodnią granicę Polski) propaganda nie odniosła spodziewanego efektu13. Z tego powodu wzrosło znaczenie terroru jako najskuteczniejszej metody walki PPR z PSL. Wielu regionalnych i ogólnokrajowych działaczy ludowych było aresztowanych, a często też mordowanych. We wrześniu 1946 r. rozpoczęły się aresztowania członków krakowskiego PSL, których próbowano oskarżyć o powiązania z WiN. Słynny proces odbył się rok później. S. Mierzwę, K. Buczka, K. Starmacha i M. Kabata skazano na kary od 6 do 15 lat więzienia14. Najgłośniejszym morderstwem działacza PSL było zabójstwo B. Ściborka z 5 grudnia 1945 r. Obecnie uważa się, że łącznie zamordowanych przez siły komunistyczne zostało ponad 120 ludowców15.

Mimo wielu przeciwności PSL uparcie dążyło do odniesienia sukcesu w wyborach, których termin wciąż był odwlekany. Zerwanie rozmów w sprawie wystartowania w wyborach wszystkich partii z jednej listy ugruntowało ich podział na dwa przeciwstawne obozy: blok partii lewicowych (PPR, PPS, SL i SD) oraz blok opozycyjny (PSL i SP)16. W kwietniu 1946 r. wszystkie partie zgodziły się na przeprowadzenie referendum przed wyborami. Termin wyznaczono na czerwiec. Głosujący mieli odpowiedzieć na trzy pytania: o zniesienie Senatu, o utrwalenie ustroju gospodarczego opartego na reformie rolnej i nacjonalizacji podstawowych gałęzi gospodarki narodowej oraz o utrzymaniu zachodnich granic państwa na Odrze i Nysie Łużyckiej17. Pytania były tak sformułowane, by przynieść władzy spektakularny sukces propagandowy, a także były szansą na sprawdzenie poparcia społecznego oraz możliwości manipulacji zarówno przed głosowaniem, jak i w czasie niego18. Działacze PSL i SP w wielu komisjach wyborczych nie mieli swoich przedstawicieli, co jawnie wskazywało na przyszłą manipulację wynikami. W komisjach okręgowych i obwodowych zasiadło jedynie kilkanaście procent ludowców, podczas gdy ludzi związanych z blokiem komunistycznym było ponad 80%19. Blok komunistyczny agitował na rzecz głosowania trzy razy „tak”, natomiast PSL i SP ostatecznie nawoływały do głosowania przecząco na pierwsze pytanie i twierdząco na dwa pozostałe20. Podziemie niepodległościowe, mimo kilku prób, nie przyjęło jednolitego frontu działania. Narodowcy często nawoływali do głosowania trzy razy „nie” lub bojkotu referendum, a organizacje poakowskie do głosowania przecząco na dwa pierwsze pytania i twierdząco na trzecie21. Referendum odbyło się 30 czerwca pod presją funkcjonariuszy UB i wojska, a także w atmosferze powszechnej manipulacji głosami22. Sfałszowane wyniki głosowania ogłoszono 12 lipca. Podano, że na pierwsze pytanie pozytywnie głosowało 68% osób, na drugie 77%, a na trzecie ponad 91%23. Protesty PSL na nic się nie zdały. Szacuje się, że na pierwsze pytanie przecząco odpowiedziało ponad 73% głosujących. Komuniści uznali propagandowo głosowanie za wielki sukces. Stanowiło ono po części legitymizację ich władzy i potwierdzało słuszność dokonywanych reform24.

Józef Cyrankiewicz

Bezpośrednio po referendum władze podjęły przygotowania do wyborów do Sejmu. Rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę działania zbrojne przeciwko podziemiu i wzmożono represje wobec opozycji politycznej. 12 listopada KRN wyznaczyła termin wyborów na 19 stycznia 1947 r. PSL podjęło przygotowania mimo ogromnych utrudnień w prowadzeniu kampanii wyborczej oraz dominującego przekonania, że wybory także zostaną sfałszowane25. Tak jak przypuszczano, wybory przebiegały w atmosferze powszechnego terroru i przymusu oraz fałszerstw na każdym szczeblu komisji wyborczych26. Ogłoszono wielkie zwycięstwo Bloku Demokratycznego z ponad 80% głosów. Oficjalnie PSL otrzymało 10,3% głosów27, choć w rzeczywistości mogło to być nawet 80%. Partia ta w Sejmie Ustawodawczym była reprezentowana jedynie przez 28 posłów, a więc nie miała praktycznie żadnego wpływu na podejmowane decyzje28. Na pierwszym posiedzeniu sejmu na prezydenta wybrano rzekomo bezpartyjnego Bieruta. Premierem został J. Cyrankiewicz z PPS. 19 lutego, mimo sprzeciwu posłów PSL, uchwalono tzw. Małą Konstytucję, która wprowadzała m.in. instytucję Rady Państwa. Był to kres możliwości działania opozycji.

Propaganda przez cały okres Polski Ludowej wykorzystywała wybory jako wydarzenie sankcjonujące sprawowanie władzy przez komunistów29. W październiku 1947 r. Mikołajczyk postanowił uciec za granicę, ponieważ czuł się zagrożony aresztowaniem. Wyjechali także inni czołowi politycy PSL, m.in. K. Bryja, K. Bagiński i S. Korboński30. Miesiąc wcześniej we wspominanym już procesie krakowskim skazano kilku innych działaczy na długoletnie więzienie. PSL słabło z każdym dniem. W listopadzie wybrano nowe władze (prezesem został J. Niećko), które doprowadziły do połączenia się partii z SL i tym samym zakończyły jej niezależną działalność31.

Kongres Zjednoczeniowy PZPR oraz walka „władzy ludowej” z Kościołem katolickim

Po zniszczeniu opozycji PPR postanowiła podporządkować sobie w miarę niezależną PPS, która nieco inaczej widziała wdrażanie socjalizmu w Polsce (tzw. humanizm socjalistyczny). W. Gomułka podkreślał, że socjaliści stali się prawym skrzydłem koalicji, a w związku z tym nowym ośrodkiem sił opozycyjnych. Rozpoczęły się czystki personalne w PPS – jej członków usuwano ze stanowisk państwowych. Przystąpiono do redukcji liczebności partii32. Z czasem jedyną możliwość zastopowania zwiększającej się popularności socjalistów w społeczeństwie Gomułka dostrzegł w połączeniu obu partii. Poważne dyskusje na temat zjednoczenia rozpoczęto już w maju 1947 r. PPS nie była w stanie stawić większego oporu żądaniom komunistów, nawet gdy większość jej działaczy nie chciała likwidacji niezależności partii33. Dominujące centrum starało się odroczyć podjęcie decyzji w tej sprawie, jednak na przełomie lutego i marca 1948 r. PPS skapitulowała34. Rozpoczęły się przygotowania do zjednoczenia zakończone utworzeniem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na Kongresie Zjednoczeniowym trwającym od 15 do 21 grudnia 1948 r. Liczba delegatów z PPR była dwukrotnie wyższa niż z PPS, co dobitnie wskazuje na to, kto wiódł prym w nowej partii w kolejnych latach35.

Wiec na placu Politechniki w Warszawie podczas kongresu zjednoczeniowego PPR i PPS w grudniu 1948

Pod koniec września 1947 r. w Szklarskiej Porębie odbyło się spotkanie przedstawicieli dziewięciu europejskich partii komunistycznych. Powołano na niej Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Wydarzenie to zapoczątkowało nowy etap w dziejach państw satelickich względem ZSRS , w którym to zmierzano do przebudowy systemów tych państw na wzór modelu sowieckiego, a także do większego ich uzależnienia od ZSRS36. Przeciwny powołaniu Kominformu był Gomułka, który dostrzegał w nim groźbę przywrócenia scentralizowanej kontroli ruchu komunistycznego37. Wiązałoby się to z utratą autonomii przez PPR oraz zaniechaniem gomułkowskiej wizji „własnej drogi do socjalizmu”38. Mimo że Gomułka już wcześniej upubliczniał swoje poglądy, to dopiero jego wystąpienie na VI Plenum KC PPR 3 czerwca 1948 r. spowodowało ostrą krytykę ze strony niektórych członków Biura Politycznego. Sekretarz generalny KC PPR skrytykował w nim m.in. politykę SDKPiL oraz KPP za niedocenianie kwestii niepodległości Polski. Przeciwnicy oskarżyli go o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”39. W sierpniu 1948 r. Gomułka został zwolniony z funkcji sekretarza generalnego, a jego miejsce zajął Bierut40. Zmiana na stanowisku sekretarza generalnego, a później utworzenie PZPR zainicjowały etap upodobniania ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego Polski do modelu sowieckiego41. Był to początek okresu stalinizacji państwa, choć jej elementy były już dostrzegane dużo wcześniej42.

Rozbicie większości Polskiego Podziemia, wyeliminowanie opozycji w postaci PSL oraz podporządkowanie sobie PPS przez komunistów spowodowało, że ostatnim poważnym przeciwnikiem w walce o całkowitą władzę pozostał Kościół katolicki. Do 1947 r. panował względny spokój w stosunkach między państwem a duchowieństwem43. Nie oznacza to jednak, że nie było poważniejszych spięć. Pierwszym stało się zamieszanie z sierpnia 1945 r. w sprawie obsadzenia diecezji kościelnych przez polskich biskupów na zachodnich ziemiach przyłączonych do Polski po II wojnie światowej. Papież nie chciał odwołać duchownych niemieckich w myśl zasady nieusuwalności biskupów. Spowodowało to zerwanie we wrześniu konkordatu z Watykanem44. Kościół, mimo zwiększającej się wrogości władz, starał się zachować neutralność. Dopiero przed wyborami do sejmu nastąpiło jego nieznaczne zbliżenie z PSL45. Zaostrzenie polityki państwa nastąpiło od 1948 r. Politycy atakowali duchownych w swoich wystąpieniach, a UB miał za zadanie zwiększyć inwigilację Kościoła. We wrześniu 1949 r. z inicjatywy rządu powołano przy ZBoWiD Komisję Księży. Tzw. księża-patrioci mieli wprowadzać rozłam wśród kleru46. W 1950 r. państwo przejęło Caritas oraz wydało ustawę o konfiskacie dóbr kościelnych, mimo zawarcia porozumienia z Episkopatem, w którym Kościół m.in. uznał władzę państwową oraz potępił działalność podziemia47. Największe represje przypadły na rok 1953. W styczniu odbył się tzw. proces kurii krakowskiej. Siedem osób (w tym czterech duchownych) oskarżono o współpracę z obcym wywiadem. Zapadły trzy wyroki śmierci. We wrześniu skazano bp. C. Kaczmarka na 12 lat więzienia oraz internowano prymasa S. Wyszyńskiego48. W 1954 r., mimo przejawów odwilży i likwidacji MBP, funkcjonariusze UB nadal rozpracowywali duchownych i werbowali ich do współpracy. Chwilowe złagodzenie polityki wobec Kościoła nastąpiło dopiero podczas zmian politycznych w 1956 r.49

Po Kongresie Zjednoczeniowym PZPR uzyskała monopol władzy państwowej. Od tego momentu kierowanie polityką państwa należało do centralnych organów partyjnych takich jak Sekretariat KC i Biuro Polityczne. Jednak nie wszyscy ich członkowie mieli wpływ na władzę. Decyzje podejmowane były zazwyczaj „za kulisami” przez wąskie gremia, do których należeli tylko najważniejsi członkowie partii. Wobec takiej sytuacji coraz bardziej marginalne znaczenie posiadały Sejm, rady narodowe czy nawet Rada Ministrów50. Odgórnie podejmowane decyzje były sprawnie przekazywane rozbudowanemu terenowemu aparatowi partyjnemu w postaci rad narodowych, komitetów wojewódzkich i powiatowych itp. (tzw. centralizm demokratyczny). Skupienie władzy w rękach kilku osób z kierownictwa partii spowodowało, że zmarginalizowano znaczenie plenarnych posiedzeń Komitetu Centralnego, które zwoływano coraz rzadziej. Znaczenie straciły również legalnie działające partie polityczne – SD i ZSL oraz wszelkiego rodzaju organizacje społeczne51.

22 lipca 1952 r. sejm ustawodawczy uchwalił Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wzorowaną na konstytucji sowieckiej z 1936 r. Akt ten został w praktyce nadany narodowi przez kierownictwo partyjne. Społeczeństwo zostało pozbawione wpływu na jego kształt, mimo pozorów powszechnej dyskusji nad treścią konstytucji. Duży udział w kształtowaniu jej treści miał za to J. Stalin, który wniósł do niej wiele poprawek. Ostateczny tekst ustawy zasadniczej zredagował Bierut52. Konstytucja znosiła urząd Prezydenta i Izbę Kontroli Państwa. Zrezygnowano w niej także z zasady trójpodziału władzy oraz pozbawiono sędziów niezależności, a także niejasno zostały przedstawione prawa obywatelskie. W konstytucji nie zapisano szczególnej roli PZPR w polityce państwowej, mimo że w rzeczywistości taką właśnie odgrywała53. Mimo propagandowego zawarcia w niej wielu haseł demokratycznych, ustawa zasadnicza zakazywała tworzenia organizacji, które godziłyby w polityczny i społeczny ustój państwa oraz obowiązujący porządek prawny, a więc byłyby w opozycji do władzy państwowej. Konstytucję z 1952 r. można uznać za ostatni etap w utrwalaniu przeobrażeń ustrojowych forsowanych przez władzę komunistyczną w Polsce54.

Ze stalinizacją życia po 1948 r. bezsprzecznie wiązało się kontynuowanie terroru wobec społeczeństwa. Represje były mniejsze niż w okresie wcześniejszym, jednak nadal było to zjawisko dość powszechne. Spadek liczby represjonowanych wiązał się głównie z zanikiem działalności podziemia antykomunistycznego oraz legalnej opozycji, głównie w postaci PSL55. Zaczęto natomiast szukać nowych wrogów. Czystki objęły struktury partii (aresztowania Gomułki czy M. Spychalskiego) oraz ludowe Wojsko Polskie (proces S. Tatara i innych oficerów). Poza tym dotknęły ludzi praktycznie ze wszystkich kręgów społecznych (inteligencję, duchownych, chłopów itp.)56. Najistotniejszą rolę w procederze terroryzowania społeczeństwa odgrywało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Jego podstawowymi jednostkami były departamenty, a na szczeblu wojewódzkim – wydziały. Do najważniejszych należały utworzone jeszcze przed 1948 r. Departament I (kontrwywiad), Departament III (do Walki z Reakcyjnym Podziemiem) oraz Departament V (Społeczno-Polityczny). Natomiast w 1951 r. powstał Departament X zajmujący się inwigilowaniem PZPR na wszystkich szczeblach partyjnych. Na czele ministerstwa bezpieczeństwa od samego początku aż do 1954 r. stał Stanisław Radkiewicz. W grudniu tego roku MBP rozwiązano, a w jego miejsce utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Niewątpliwie wpływ na to miała śmierć Stalina w 1953 r., a w związku z tym powolne „łagodzenie” polityki terroru. Drugim z czynników decydujących o wspomnianych zmianach była ucieczka na Zachód Józefa Światły pełniącego funkcje wicedyrektora X Departamentu. Jego relacje nadawane przez Radio Wolna Europa ujawniły światowej opinii publicznej represyjną politykę stosowaną przez organy bezpieczeństwa publicznego57.

Józef Stalin

„Odwilż październikowa” 1956 r.

Rok 1956 okazał się przełomowy. Władze komunistyczne zaprzestały prowadzenia polityki tworzenia państwa totalitarnego na wzór sowiecki. Jednak genezy „odwilży„ można upatrywać już w roku 1954 jako ”reakcji” na śmierć Stalina i związanych z tym zmian we władzach Związku Sowieckiego (usunięcie m.in. Ł. Berii)58. Możliwe stało się bardziej niezależne od ZSRS działanie partii w krajach satelickich. W grudniu 1954 r. zwolniono z aresztu Gomułkę. W międzyczasie następowało odprężenie w stosunkach z Kościołem oraz większa swoboda na polu prasy, kultury i sztuki59. Decydującym czynnikiem odprężenia politycznego i społecznego stał się XX Zjazd Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego z lutego 1956 r. Potępiono na nim kult Stalina, jak również obarczono zmarłego dyktatora winą za wszystkie zbrodnie popełnione w okresie jego rządów60. 12 marca zmarł Bierut. PZPR musiało wybrać nowego I sekretarza partii. Wybrano E. Ochaba, jednak coraz większe poparcie miał Gomułka jako pomysłodawca „polskiej drogi do socjalizmu”. Obrady posiedzeń KC stawały się coraz bardziej napięte i przebiegały w atmosferze kłótni i podziałów wewnątrzpartyjnych61. Ugruntowały się dwie „frakcje„. Bardziej „liberalna„ (tzw. puławianie), do której należeli m.in. R. Zambrowski czy J. Albrecht oraz ”rewizjonistyczna” (tzw. natolińczycy) z Z. Nowakiem na czele62. Pewien stopień demokratyzacji życia (widoczny choćby w prasie) wskazywał na przewagę „puławian„ w dyskusji nad dalszą polityką partii. Jednak poparciem Związku Sowieckiego dążącego do zahamowania zmian w krajach satelickich cieszyli się ”natolińczycy”, co miało niebywałe znaczenie dla dalszego rozwoju wydarzeń63.

Na fali odprężenia poprawy swojego losu zaczęli domagać się robotnicy. 28 czerwca w Poznaniu wybuchł strajk. Został on następnego dnia krwawo stłumiony przez oddziały Komitetu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i wojska64. Wydawało się, że wydarzenia poznańskie zapoczątkowały politykę „usztywnienia„ linii politycznej partii i odchodzenia od ”liberalizacji” życia społecznego65. Na lipcowym VII Plenum KC PZPR winą za wydarzenia poznańskie obarczono częściowo „reformatorów„. Potępiono jednakże ”błędy i wypaczenia” z działalności partii (rehabilitacja Gomułki) i aparatu bezpieczeństwa za lata 1948-195566. Polityka władz nie odpowiadała oczekiwaniom społeczeństwa, które domagało się dalszych zmian. Kierownictwo partii z E. Ochabem na czele nie cieszyło się zaufaniem społecznym w przeciwieństwie do Gomułki, który zyskiwał je w coraz większym stopniu, gdyż upatrywano w nim kontynuatora przemian67. Od wielu dni trwały rozmowy, które miały doprowadzić do powrotu na szczyt partii Gomułki. Kryzys w PZPR powodował, że większość kierownictwa widziała w tym jedyne wyjście68.

Poznański Czerwiec

Zbliżające się plenum KC i spodziewane na nim duże zmiany zaniepokoiły władze sowieckie. N. Chruszczow zażądał od E. Ochaba odroczenia posiedzenia oraz wcześniejszego uzgodnienia stanowiska partii z Moskwą. Kierownictwo PZPR zgodziło się na rozmowy, ale dopiero po plenum. W tej sytuacji 19 października do Warszawy przybyła delegacja sowiecka z N. Chruszczowem na czele. W tym samym czasie dwie sowieckie dywizje pancerne stacjonujące w Polsce skierowały się ku stolicy69. Tego samego dnia rozpoczęło się posiedzenie plenarne KC PZPR, które następnie zostało chwilowo odroczone, by można było przeprowadzić rozmowy z delegacją sowiecką. Po trudnych i napiętych dyskusjach delegacja odleciała do Moskwy, uzyskując jedynie zapewnienie, że Polska nie zamierza wystąpić z Układu Warszawskiego70. Sprzeciw Chin wobec interwencji w Polsce oraz demonstracje na Węgrzech spowodowały, że ZSRS musiało zrezygnować z przywrócenia „starych porządków” siłą71. Po wznowieniu plenum na I sekretarza partii wybrano Gomułkę72.

Pierwsze poczynania nowego szefa partii wskazywały, że polityka przemian dalej będzie kontynuowana (odwołano m.in. ze stanowiska marszałka K. Rokossowskiego i odesłano go do Moskwy oraz uwolniono kardynała S. Wyszyńskiego). Szybko okazało się jednak, że polityka partii zmierza ponownie do skupienia w swoich rękach nieograniczonej władzy, wprowadzenia cenzury i zaniechania dalszych reform. Niewątpliwie duży wpływ na to miała obawa przed powtórzeniem scenariusza z rewolucji na Węgrzech oraz poglądy Gomułki na temat zachowania dominującej pozycji partii komunistycznej73.

Bibliografia

1. Bereza T., Zabójstwa działaczy PSL w latach 1945-1947, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2/2001, s. 30-33.
2. Borecki P., Tworzenie Konstytucji PRL, „Czasopismo Prawno-historyczne” 40(1)/2008, s. 163-180.
3. Dąbrowski T., Co bezpieka wiedziała o ucieczce Stanisława Mikołajczyka?, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 10-11/2009, s. 39-45.
4. Dokumenty fałszerstw wyborczych w Polsce w roku 1947. Drugi memoriał Polskiego Stronnictwa Ludowego w sprawie wyborów w Polsce, złożony wraz z załącznikami w dniu 18 stycznia 1947 roku Ambasadorom Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Sowieckiego w Warszawie, wstęp i oprac. M. Adamczyk, J. Gmitruk, Warszawa 2002.
5. Friszke A., Rok 1956, w: A. Paczkowski (red.) Centrum władzy w Polsce 1948-1970, Warszawa 2003, s. 167-213.
6. Grosicka M., Walka o demokrację. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945-1947, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 10-11/2009, s. 30-38.
7. Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Paryż 1986.
8. Korkuć M., Wybory 1947 – mit założycielski komunizmu, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 1-2/2007, s. 106-115.
9. Kurtyka J., Polska lat 1944-1956: z dziejów agonii i podboju, w: J. Kurtyka, Z dziejów agonii i podboju. Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski, Kraków 2011, s. 13-52.
10. Muszyński W., Z dziejów Stronnictwa Narodowego (1928-1947), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 8-9/2007, s. 48-50.
11. Niezłomni. Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, red. ks. J. Marlecki i F. Musiał, Warszawa-Kraków 2007.
12. Osękowski C., Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000.
13. Szpytma M., Ludowcy skazani na milczenie, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 3/2011, s. 18-22.
14. Ważniewski W., Władza i polityka w Polsce 1944-1956, Siedlce 2001.
15. Werblan A., Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009.
16. Władyka W., Kwasy i zasady w KC PZPR w 1956 roku, w: J. Szymoniczek, E. C. Król (red.), Rok 1956 w Polsce i jego rezonans w Europie, Warszawa 2009, s. 22-31.
17. Zblewski Z., Walka komunistów z PSL w latach 1945-1947, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2/2001, s. 26-29.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski
Korekta językowa: Wiktoria Wojtczak}

1. Z. Zblewski, Walka komunistów z PSL w latach 1945-1947, w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2/2001, s. 26. [↩]
2. W. Muszyński, Z dziejów Stronnictwa Narodowego (1928-1947), w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 8-9/2007, s. 49; K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Paryż 1986, s. 162. [↩]
3. K. Kersten, dz. cyt., s. 159. [↩]
4. Tamże, s. 161. [↩]
5. Tamże, s. 226-227. [↩]
6. J. Kurtyka, Polska lat 1944-1956: z dziejów agonii i podboju, w: J. Kurtyka, Z dziejów agonii i podboju. Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski, Kraków 2011, s. 30. [↩]
7. K. Kersten, dz. cyt., s. 135. [↩]
8. M. Grosicka, Walka o demokrację. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945-1947, w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 10-11/2009, s. 30. [↩]
9. J. Kurtyka, dz. cyt., s. 33. [↩]
10. Tamże, s. 39. [↩]
11. Po 20% miejsc dla PPR, PPS, PSL i SL oraz 10% dla SP i SD. Por.: C. Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa 2000, s. 19. [↩]
12. Tamże, s. 19. [↩]
13.  Z. Zblewski, dz. cyt., s. 28. [↩]
14. M. Szpytma, Ludowcy skazani na milczenie, w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 3/2011, s. 19-20. [↩]
15. T. Bereza, Zabójstwa działaczy PSL w latach 1945-1947, w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2/2001, s. 30-31. [↩]
16. C. Osękowski, dz. cyt., s. 21. [↩]
17. Tamże, s. 26-27. [↩]
18. Tamże, s. 24, 32, 41. [↩]
19. Tamże, s. 44-45. [↩]
20. Tamże, s. 44, 85. [↩]
21. Tamże, s. 92-93. [↩]
22. Tamże, s. 126-128. [↩]
23. Tamże, s. 135. [↩]
24. Tamże, s. 144-145, 158. [↩]
25. Dokumenty fałszerstw wyborczych w Polsce w roku 1947. Drugi memoriał Polskiego Stronnictwa Ludowego w sprawie wyborów w Polsce, złożony wraz z załącznikami w dniu 18 stycznia 1947 roku Ambasadorom Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Sowieckiego w Warszawie, wstęp i oprac. M. Adamczyk i J. Gmitruk, Warszawa 2002, s. 8-9. [↩]
26. M. Korkuć, Wybory 1947 – mit założycielski komunizmu, w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 1-2/2007, s. 112. [↩]
27. PPR, PPS, SL i SD przystąpiły do wyborów wspólnie jako Blok Demokratyczny. Por.: Tamże, s. 113. [↩]
28. Dokumenty fałszerstw…dz. cyt., s. 10. [↩]
29. M. Korkuć, dz. cyt., s. 113. [↩]
30. T. Dąbrowski, Co bezpieka wiedziała o ucieczce Stanisława Mikołajczyka?, w: „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 10-11/2009, s. 42. [↩]
31. M. Grosicka, dz. cyt., s. 37-38. [↩]
32. Od grudnia 1947 do grudnia 1948 stan liczebny PPS zmniejszył się z 700 tys. do 531 tys. Por.: W. Ważniewski, Władza i polityka w Polsce 1944-1956, Siedlce 2001, s. 25. [↩]
33. K. Kersten, dz. cyt., s. 285, 288. [↩]
34. Tamże, s. 331. [↩]
35. Tamże, s. 356. [↩]
36. Tamże, s. 311; W. Ważniewski, dz. cyt., s. 26. [↩]
37. W. Ważniewski, dz. cyt., s. 26. [↩]
38. K. Kersten, dz. cyt., s. 312. [↩]
39. W. Ważniewski, dz. cyt., s. 27-30, 35. [↩]
40. Tamże, s. 39. [↩]
41. K. Kersten, dz. cyt., s. 356. [↩]
42. A. Werblan, Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009, s. 53. [↩]
43. W. Ważniewski, dz. cyt., s. 68. [↩]
44. Tamże, s. 69. [↩]
45. Tamże, s. 71. [↩]
46. Tamże, s. 76-77, 81; Niezłomni. Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, red. ks. J. Marlecki, F. Musiał, Warszawa-Kraków 2007, s. 8. [↩]
47. Niezłomni… dz. cyt., s. 9. [↩]
48. Tamże, s. 11. [↩]
49. Tamże, s. 12. [↩]
50. A. Werblan, dz. cyt., s. 57. [↩]
51. Tamże, s. 57-58. [↩]
52. P. Borecki, Tworzenie Konstytucji PRL, w: „Czasopismo Prawno-historyczne” 40(1)/2008, s. 174-179; A. Werblan, dz. cyt., s. 59-60. [↩]
53. A. Werblan, dz. cyt., s. 60. [↩]
54. Tamże, s. 60. [↩]
55. J. Kurtyka, dz. cyt., s. 31; A. Werblan, dz. cyt., s. 67. [↩]
56. W. Ważniewski, dz. cyt., s. 48-49. [↩]
57. J. Kurtyka, dz. cyt., s. 35-36. [↩]
58. W. Władyka, Kwasy i zasady w KC PZPR w 1956 roku, w: J. Szymoniczek, E. C. Król (red.), Rok 1956 w Polsce i jego rezonans w Europie, Warszawa 2009, s. 24; A. Friszke, Rok 1956, w: A. Paczkowski (red.), Centrum władzy w Polsce 1948-1970, Warszawa 2003, s. 167. [↩]
59. W. Ważniewski, dz. cyt., s. 95-96. [↩]
60. W. Władyka, dz. cyt., s. 25. [↩]
61. Tamże, s. 27. [↩]
62. Tamże, s. 28-29. [↩]
63. Tamże, s. 30-31. [↩]
64. A. Friszke, dz. cyt., s. 180-181. [↩]
65. A. Friszke, dz. cyt., s. 182-183; W. Ważniewski, dz. cyt., s. 136-137. [↩]
66. W. Ważniewski, dz. cyt., s. 137-139. [↩]
67. A. Friszke, dz. cyt. s. 190-192, 194. [↩]
68. Tamże, s. 194. [↩]
69. A. Werblan, dz. cyt. , s. 166. [↩]
70. Tamże, s. 172-173. [↩]
71. A. Friszke, dz.cyt., s. 202-203. [↩]
72. Tamże, s. 203. [↩]
73. A. Werblan, dz. cyt., s. 182, 184; A. Friszke, dz. cyt., s. 205-206. [↩]