Kasztelanka Cudka Niemierzowa – kochanka króla Kazimierza czy przykładna żona?

Herb Połukoza (Półkozic)

Jedna z wielu kobiet epoki średniowiecza, o której prawie nic nie wiadomo. A jednak do dziś jej postać rozpala wyobraźnię wszystkich, którzy zajmują się postacią Kazimierza Wielkiego. Mówi się o niej jako o wieloletniej kochance króla i matce jego dwóch synów. Jak było naprawdę?

Wczesna młodość i zamążpójście

Cudka przyszła na świat jako córka Pełki z Rzochowa h. Połukoza, kasztelana sieciechowskiego, i Małgorzaty. Pierwszym znanym faktem z życia Cudki jest przekazanie jej przez rodziców w 1339 r. w posagu wszystkich dóbr, m.in. Rzochowa nad dolną Wisłoką, Tarnowca, Szczytników pod Wiślicą, Gruszowa k. Bochni. Musiała być wówczas panienką mającą ok. 12 lat. Taki właśnie wiek stanowił dolną granicę, od której można było wydać córkę za mąż1. Prawdopodobnie Cudka była jedynaczką2 – w przeciwnym wypadku nie mogłaby odziedziczyć całego majątku rodziców.

Jako jedyna dziedziczka musiała stanowić tzw. dobrą partię. Z kolei jej rodzicom z pewnością zależało na jak najlepszym wydaniu córki za mąż. Dziewczęta z rodzin szlacheckich raczej nie miały w tej kwestii zbyt wiele do powiedzenia. Ojciec Cudki często bywał na królewskim dworze z racji piastowanej funkcji, a córkę mógł nawet oddać tam na wychowanie. W takich oto okolicznościach najpewniej zwrócił na nią uwagę Niemierza z Gołczy – dworzanin, rycerz z dosyć nowej rodziny możnowładczej, której członkowie pełnili wysokie urzędy, wreszcie poseł królewski wysyłany na dwór papieski i cesarski3. O lepszym kandydacie Pełka i Małgorzata nie mogli chyba marzyć. Ślub obojga odbył się prawdopodobnie w 1339 r., ze względu na wspomniane przekazanie Cudce w posagu majątku rodziców, co zatwierdził Kazimierz Wielki.

Nieprawe pochodzenie

Cudka nie była dzieckiem z prawomocnego małżeństwa. Niespełna rok po ślubie, Niemierza w czasie swojego poselstwa do Avinionu, trwającego od maja 1340 r. do sierpnia 1341 r., oprócz załatwiania spraw wagi państwowej, złożył też prywatną suplikę swoich teściów. Ich małżeństwo, trwające już 35 lat, nie do końca było prawomocne i Cudka oficjalnie nie uchodziła za pochodzącą z prawego łoża. Matka dziewczyny jeszcze w okresie narzeczeństwa została porwana i zniewolona przez krewnego swego przyszłego męża. Było to tym ważniejsze, że zdarzało się zawieranie małżeństw przez porwanie panny4. Związek Małgorzaty i Pełki należało zatem uprawomocnić i legitymizować Cudkę. Takie sytuacje nie należały do rzadkości. Warto zwrócić uwagę, że Ludwik Węgierski podobnie legitymował nieślubne córki Kazimierza Wielkiego, by móc dobrze wydać je za mąż.

Kazimierz Wielki

Niewierna żona?

Niemierza często był wysyłany za granicę z różnymi misjami dyplomatycznymi. Pomimo długich rozłąk z Cudką doczekali się co najmniej czwórki dzieci. Pierworodny syn Niemierza przyszedł na świat po 1341 r., a drugi – Pełka – po 1342 r. Mieli też dwie córki: Elżbietę i Pachnę. Jednak w historiografii i publicystyce ojcostwo Niemierzy jest negowane, a wszystko za sprawą XIX-wiecznego mediewisty Oswalda Balzera.

Życiem osobistym ostatniego Piasta na tronie polskim żywo się interesowano. Dociekano, kim mogła być matka jego dwóch synów wymienionych w testamencie. Ustalenia w tej sprawie z końca XIX w. do dziś funkcjonują w powszechnej świadomości. Julian Bartoszewicz, analizując dokument wystawiony w 1379 r. przez Niemierzę z Galowa, syna Pełki (a zatem wnuka Niemierzy i Cudki), zauważył zbieżność imion możnowładców z Galowa do synów królewskich i wysunął przypuszczenie, że mogą wywodzić się od samego króla5. Pod sam koniec XIX w. spopularyzowała się teoria O. Balzera, który w Genealogii Piastów podjął trop Bartoszewicza. Obalił on teorię, jakoby matką królewskich synów i córek była żydówka Esterka – informacja o niej występuje dopiero i tylko u Długosza. Uznał zbieżność imion królewskich synów – Niemierzy i Pełki – z synami Cudki za główny dowód, że są to te same osoby. A informacja o pokwitowaniu dla niej jako wdowy po Niemierzy z 1352 r. przez Ludwika VI Rzymskiego, żonatego z polską królewną, sumy 107 grzywien z wypłacanego córce posagu przez króla polskiego, musiało być dla tego historyka jednoznaczne. Obaj panowie zabezpieczali swe interesy przed bliżej nieokreślonymi roszczeniami naturalnych synów króla6.

Jednak w dwa lata po opublikowaniu swej pracy o rodowodzie Piastów na łamach „Kwartalnika Historycznego” ukazała się jej recenzja autorstwa Stosława Łaguny. Ten wybitny historyk wykazał krok po kroku bezzasadność wszystkich argumentów Balzera. Przede wszystkim w wielu rodach występowały te same imiona u dzieci: Niemierza, Pełka7. Każdą osobę współcześnie żyjącą określano w ten sposób, że podawano z jakiej pochodzi miejscowości, jaki piastuje urząd i ewentualnie jakim herbem się pieczętuje – synowie króla mieli używać nadanego im herbu Mieszaniec, a nie Mądrostka. Zbadał też, dlaczego Cudka otrzymała niewielką, wbrew opinii Balzera, wspomnianą sumę 107 grzywien. Otóż było to… wynagrodzenie należne jej zmarłemu mężowi. Niemierza pertraktował w 1345 r. w imieniu króla o warunki małżeństwa jego córki Kunegundy z synem cesarza Ludwikiem VI Rzymskim, od którego otrzymał nadania ziemskie8.

Ludwik VI Rzymski

Wywody Łaguny odnośnie obalenia teorii Balzera przeszły bez echa. Pogląd tego ostatniego tak zakorzenił się w literaturze, że jest powtarzany bezkrytycznie w różnych opracowaniach. Długie i częste nieobecności rycerza mogły sprzyjać rozwojowi romansu, a król celowo zapewne często wysyłał Niemierzę z różnymi misjami. Zastanawia tylko fakt, czy Kazimierz byłby aż tak bezwstydny, że sypiałby z żoną swego zaufanego posła? A Cudka – czy była aż tak zepsuta, że okłamywałaby wszystkich dookoła? Współcześni chyba nie mogliby przejść obojętnie obok tego faktu. Utrzymywanie romansu w wielkiej tajemnicy przez tak długi czas byłoby niemożliwością. Zwłaszcza, że nie zatajano pochodzenia nieślubnych dzieci. Przywiązywanie wagi do pochodzenia było niezwykle ważne – niech świadczy o tym przykład samej Cudki, której rodzice w momencie wydawania jej za mąż zdecydowali się uprawomocnić wreszcie swe małżeństwo i legitymizować ją, by nikt nie zarzucił jej lub potomkom nieprawego pochodzenia.

Faktem pozostaje, że wszystkie dzieci zrodzone z małżeństwa Cudki i Niemierzy same uważały ich za swoich rodziców i tak też widzieli je współcześni. Korzystały z wszelkich praw przysługujących im jako spadkobiercom Niemierzy, dziedzicząc po nim majątek i posiadając prawo współpatronatu nad kościołem w Gołczy ufundowanym przez jego przodków. Co więcej: Długosz podaje, że synowie króla zmarli bezpotomnie, podczas gdy wiadomym jest, że synowie Niemierzy doczekali się potomstwa. Chyba jedyne, co łączyło ich z synami królewskimi, to przypadkowa zbieżność imion9.

***

Cudka jest postacią wielce tajemniczą. Jedyną pewną datą z jej życia jest przekazanie w posagu przez rodziców całego majątku. Reszta faktów to czyste hipotezy i domysły narosłe przez wieki. Nawet data śmierci nie jest znana – zapewne ok. 1361 r. Wtedy to jej córki sprzedały jedną ze wsi należącą do dziedzictwa matki10.

Bibliografia:

Źródła:

1. Biblioteka źródeł historii Polski, t. 6, Jan z Czarnkowa. Kronika, S. Sierpowski (red.), J. Żerbiłło (przekł.), Wrocław 2010.
2. Codex Diplomaticus Poloniae, t. 3, J. Bartoszewicz (red.), Warszawa 1858, „Internet Archive”, https://archive.org/stream/codexdiplomatic00bobogoog#page/n7/mode/2up (dostęp 10 października 2017 r.).
3. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. 9, M. Skowronek (red.), J. Mrukówna (przekł.), Warszawa 2009, https://dlugosz.polona.pl/pl/roczniki/jana-dlugosza-roczniki-czyli-kroniki-slawnego-krolestwa/1773 (dostęp 10 października 2017 r.).

Opracowania:

1. Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895, „Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa”, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=47901&from=publication (dostęp 10 października 2017 r.).
2. Bieniak J., Wyrozumski J., Niemierza z Gołczy h. Mądrostki (hasło), „Internetowy Polski Słownik Biograficzny”, http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/niemierza-z-golczy-h-madrostki (dostęp 1 października 2017 r.).
3. Koczerska M., Kobieta w Polsce średniowiecznej, „Mówią Wieki”, http://www.mowiawieki.pl/index.php?page=artykul&id=418 (dostęp 24 października 2017 r.).
4. Koczerska M., Zawarcie małżeństwa wśród szlachty w Polsce późnego średniowiecza, „Przegląd Historyczny” 66(1)1975, s. 1–24; http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Przeglad_Historyczny/Przeglad_Historyczny-r1975-t66-n1/Przeglad_Historyczny-r1975-t66-n1-s1-24/Przeglad_Historyczny-r1975-t66-n1-s1-24.pdf (dostęp 1 października 2017 r.).
5. Łaguna S., Rodowód Piastów, „Kwartalnik Historyczny„ 11/1897, s. 746–784; ”Śląska Biblioteka Cyfrowa”, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/11482/edition/10595/content?ref=desc (dostęp 10 października 2017 r.).
6. Morys-Twardowski M., Parada bękartów. Nieślubne dzieci polskich władców do końca XVII wieku, „Histmag.org” z dnia 12 grudnia 2009 r., https://histmag.org/Parada-bekartow.-Nieslubne-dzieci-polskich-wladcow-do-konca-XVII-wieku-3791#author_link (dostęp 24 października 2017 r.).
7. Piekosiński F., Rycerstwo Polskie wieków średnich, t. 3, Rycerstwo małopolskie w dobie piastowskiej, Kraków 1902, s. 731–732; „Internet Archive”, https://archive.org/details/rycerstwopolskie31piekuoft (dostęp 1 października 2017 r.).
8. Świeżawski E.S., Zarysy badań krytycznych nad dziejami historyjografiją i mitologią, t. 3, Esterka i inne kobiety Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1894, s. 93–96, „Śląska Biblioteka Cyfrowa”, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/12594/edition/11549/content?ref=desc (dostęp 8 października 2017 r.).

Czytaj także:

^{Redakcja merytoryczna: Adrianna Szczepaniak
Korekta językowa: Aleksandra Czyż}

1. M. Koczerska, Kobieta w Polsce średniowiecznej, http://www.mowiawieki.pl/index.php?page=artykul&id=418 (dostęp 24 października 2017 r.). [↩]
2. Niewykluczone też, że miała rodzeństwo, ale biorąc pod uwagę długość trwania małżeństwa jej rodziców (35 lat) i wysoką śmiertelność dzieci, mogła jako jedyna dożyć tzw. wieku sprawnego. [↩]
3. F. Piekosiński, Rycerstwo Polskie wieków średnich, t. 3, Rycerstwo małopolskie w dobie piastowskiej, Kraków 1902, s. 731–732; J. Bieniak, J. Wyrozumski, Niemierza z Gołczy h. Mądrostki (hasło), http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/niemierza-z-golczy-h-madrostki (dostęp 1 października 2017 r.). [↩]
4. O zwyczajach zawierania małżeństw pisała M. Koczerska, Zawarcie małżeństwa wśród szlachty w Polsce późnego średniowiecza, „Przegląd Historyczny” 66(1) 1975, s. 1–24. [↩]
5. Codex Diplomaticus Poloniae, t. 3, J. Bartoszewicz (red.), Warszawa 1858, s. 321–322. Próbował to podważać E.S. Świeżawski, Zarysy badań krytycznych nad dziejami historyjografiją i mitologią, t. 3, Esterka i inne kobiety Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1894, s. 93–96. [↩]
6. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 400–411. [↩]
7. Niekiedy Cudce przypisuje się, że dała Kazimierzowi trzech synów, ponieważ imię Niemierza pojawia się w parze z Janem w kronice Janka z Czarnkowa oraz u Długosza z Pełką; Biblioteka źródeł historii Polski, t. 6, Jan z Czarnkowa. Kronika, S. Sierpowski (red.), J. Żerbiłło (przekł.), Wrocław 2010, s. 15; Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. 9, M. Skowronek (red.), J. Mrukówna (przekł.), Warszawa 2009, s. 560 (wydawca Roczników utożsamił Pełkę z Janem). Por.: M. Morys-Twardowski, Parada bękartów. Nieślubne dzieci polskich władców do końca XVII wieku, https://histmag.org/Parada-bekartow.-Nieslubne-dzieci-polskich-wladcow-do-konca-XVII-wieku-3791#author_link (dostęp: 24 października 2017 r.). [↩]
8. Dla potrzeb artykułu przytoczono najważniejsze argumenty obalające tezę O. Balzera: S. Łaguna, Rodowód Piastów, „Kwartalnik Historyczny” 11/1897, s. 768–777. [↩]
9. J. Bieniak, J. Wyrozumski, dz. cyt. [↩]
10. Tamże. [↩]