Duszpasterska aktywność Kościoła w dwudziestoleciu międzywojennym

Kościół, czyli Wspólnota, ale nie tylko. Bez owej instytucji nie byłoby zarówno licznych i ważnych inicjatyw duszpasterskich, jak i znacznej pomocy charytatywnej, bez której wielu ludzi cierpiałoby na ciele i na duszy. Tym bardziej w czasach, w których opieka socjalna państwa nie była tak rozwinięta.

August Hlond

Duszpasterstwo

Duszpasterska działalność Kościoła ma bardzo długą tradycję, którą można datować od początku istnienia religii chrześcijańskiej. W odrodzonej Polsce, po stu dwudziestu trzech latach zaborów, praca duszpasterska przybrała nieznane dotąd rozmiary aktywności.

W parafiach, w których był tylko jeden ksiądz, odprawiano dwie msze święte w niedziele i święta. W kościołach z dwoma duchownymi w tych dniach były trzy, cztery nabożeństwa, co się wiązało z nieporównywalnym wzrostem poziomu intelektualnego duchowieństwa w II Rzeczypospolitej w porównaniu do lat wcześniejszych. Wśród wielu czynników podstawowym był wzrost poziomu nauczania w seminariach, rozwój piśmiennictwa religijnego oraz, przede wszystkim, większe wymagania wiernych wobec duszpasterza.

W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się także inne formy duszpasterstwa, m.in. rekolekcje. W małych i średnich miastach rozpoczęto organizacje nauk wielkopostnych, a w dużych odbywały się one nawet kilka razy z rzędu dla różnych grup zawodowych i warstw społecznych. Rekolekcje na wzór miast organizowano także na wsiach oraz osobno dla żołnierzy Wojska Polskiego czy dzieci i młodzieży szkolnej. Najczęściej nie prowadzili ich księża parafialni, lecz duchowni zakonni.

W szkołach średnich i powszechnych duszpasterstwo było prowadzone również przez zawodowych katechetów, którzy uczyli religii, odprawiali niedzielne msze święte, organizowali rekolekcji dla dzieci i młodzieży, Komunię świętą i trzy razy do roku spowiedź. Katecheci opiekowali się także Krucjatą Eucharystyczną w szkołach powszechnych, a na poziomie średnim Sodalicją Mariańską. Należy wspomnieć, że w latach 30. XX w. rozpoczęto organizowanie pierwszych duszpasterstw akademickich, które miały pomagać w działaniach istniejących już stowarzyszeń młodzieży katolickiej oraz były skierowane do studentów i pracowników nauki. Działalność duszpasterską prowadzono też w siłach zbrojnych – sprawowali ją wojskowi kapelani pod nadzorem biskupa polowego.

Pielgrzymka Polaków z Gdańska do Częstochowy, 1939 r.

Warto wspomnieć, że w Poznaniu działa jeden z najstarszych apostolatów wśród studentów w Polsce. Jest nim duszpasterstwo akademickie oo. dominikanów, które na polecenie kardynała arcybiskupa Augusta Hlonda zostało założone przez o. Bernarda Przybylskiego w 1937 r. Co kilka lat w parafiach odbywały się misje ludowe, które miały zachęcać parafian do działania i polegały na indywidualnym przyjęciu Jezusa Chrystusa jako swojego Pana i Zbawcy. Jednym z przejawów działalności duszpasterskiej było odrodzenie się ruchu pielgrzymkowego, głównie do Częstochowy na Jasną Górę.

Praca charytatywna Kościoła

Po I wojnie światowej nastąpiło zubożenie społeczeństwa polskiego, dodatkowo pogłębione inflacją oraz wielkim kryzysem z lat 1929–1933. W zaistniałej sytuacji Kościół był jedyną instytucją, która miała możliwości podjęcia działalności charytatywnej. Akcję filantropijną prowadziły już co prawda zakony, głównie żeńskie, ale była ona niewystarczająca, ponieważ opierała się jedynie na rozdawnictwie jałmużny i posiłków. Żeńskie zgromadzenia miały pod swoją opieką także sierocińce i domy opieki dla starszych. W początkowym okresie istnienia odrodzonej Polski dobroczynnością zajmowały się Konferencja św. Wincentego à Paulo i Towarzystwo Pań Miłosierdzia św. Wincentego1. Konferencja liczyła 1917 członków, a Towarzystwo 96442. Działalność obu stowarzyszeń polegała na zbieraniu artykułów i przekazywaniu ich ubogim. Aktywność powyższych organizacji nie ograniczała się tylko do pomocy materialnej – zajmowały się one także sprawami duchowymi i moralnymi, np. pomocą w zawarciu związku małżeńskiego przez ludzi żyjących w konkubinatach czy w ochrzczeniu dzieci wcześniej nieochrzczonych.

W późniejszym okresie pojawiło się więcej organizacji charytatywno-społecznych. Jednym z większych stowarzyszeń był Lwowski Związek Katolickich Towarzystw i Zakładów Dobroczynnych. We Lwowie powstało również Apostolstwo Chorych, które swoją opieką objęło ludzi znękanych zdrowotnie. Z kolei w Krakowie działały Związek Komitetów Opieki nad Ubogimi oraz Biskupi Komitet dla Dotkniętych Klęską Wojny, utworzony przez arcybiskupa krakowskiego kardynała Adama Stefana Sapiehę. Następną organizacją była istniejąca w Warszawie Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie, która od 1935 r. działała też w Poznaniu. W stolicy rozwinęła się szeroka działalność charytatywna. Aktywne były następujące organizacje: Pomoc Bliźniemu (założona przez ks. Edwarda Szwejnica), Warszawskie Towarzystwo Ochrony Kobiet, Polskie Katolickie Towarzystwo Opieki nad Dziewczętami, Katolickie Stowarzyszenie „Przyszłość Dziewcząt„. Drugim ośrodkiem działalności charytatywno-społecznej był Poznań, gdzie działały: Towarzystwo Katolickiej Opieki Dworcowej, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi Katolickimi, Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych i Stacji Sanitarnych ”Stella”, Komitet Tanich Kuchen im. kardynała Dalbora, Stowarzyszenie Pomocy dla Inteligencji, Ochrona Społeczna, Towarzystwo Obrony Społecznej i Związek Polsko-Katolicki Towarzystw Dobroczynnych3.

Zakończenie półkolonii letnich w Warszawie zorganizowanych przez Związek „Caritas”

Warto zwrócić uwagę na Związek Polsko-Katolicki Towarzystw Dobroczynnych (założony w 1907 r. w Poznaniu przez księdza Piotra Wawrzyniaka i biskupa Stanisława Adamskiego), który w 1922 r. został przekształcony w Caritas4. Z inicjatywy kardynała Augusta Hlonda w 1929 r. powstał jego oddział w Katowicach, w 1930 r. w Warszawie, następnie w Kielcach (1932 r.), aby w kolejnych latach rozpowszechnić się we wszystkich diecezjach. Różnica między Caritasem a innymi stowarzyszeniami charytatywno-społecznymi polegała na tym, że organizacja ta nie ograniczała swojej działalności do jednego miasta, ale działała w całej Polsce.

Działania na rzecz trzeźwości

Innymi ważnymi organizacjami charytatywno-społecznymi były stowarzyszenia do walki z alkoholizmem. Organizacje takie znano jeszcze w czasie zaborów. Ruch ten najbardziej rozwinął się w zaborze rosyjskim, gdzie działała Akcja Trzeźwości, która następnie rozpowszechniła się na inne zabory. W odrodzonej Polsce stowarzyszenia antyalkoholowe początkowo zaczęły rozwijać się w Wielkopolsce i na Pomorzu, gdzie działał już Katolicki Związek Abstynentów, a w 1924 r. powstał Związek Nauczycieli Abstynentów. W 1925 r. w Krakowie założono Centralę Kół Abstynenckiej Młodzieży, w 1927 r. we Lwowie powstał Polski Związek Kolejarzy Przeciwników Alkoholu. W Polsce działały nie tylko regionalne związki abstynenckie, ale także ogólnokrajowe. Jednym z nich była Polska Liga Przeciwalkoholowa, założona w 1922 r. Według danych z 1937 r. do różnych kół abstynenckich należały 389 963 osoby5. Stowarzyszenia antyalkoholowe prowadziły także działalność wydawniczą, prowadząc miesięczniki: „Świt„, „Przyjaciel i Trzeźwość„ oraz ”Młodzież Abstynencka”.

Słowem zakończenia

Chociaż polskie stowarzyszenia charytatywno-społeczne nie były nowatorskie w swojej idei i często wzorowały się na podobnych zagranicznych organizacjach, to w społeczeństwie spełniały olbrzymią rolę. Dzięki nim pod skrzydłami opieki znalazło się wiele wykluczonych osób, które nie mogły znaleźć swojego miejsca w ówczesnej Polsce.

Bibliografia:

1. Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński, Kraków 2013.
2. Czajowski J., Kardynał Sapieha, Wrocław 1997.
3. 3. Konkordat zawarty dnia 10 lutego pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, oprac. S. Łukomski, Łomża 1934.
4. Kufel R., Działalność pastoralna arcybiskupa Floriana Okszy Stablewskiego (1891–1906), Zielona Góra 2013.
5. Kufel R., Edward Likowski (1836–1915) – sufragan poznański, metropolita gnieźnieński i poznański, Zielona Góra 2010.
6. Kumor B., Czasy współczesne 1914–1992: Kościół katolicki w okresie systemów totalitarnych i odnowy soborowej: zniewolenie kościołów wschodnich: sekularyzacja i rozdrobnienie kościołów i wspólnot protestanckich, Lublin 1996.
7. Kumor B., Historia Kościoła w Polsce, Poznań 1979.
8. Pest C., Kardynał Edmund Dalbor (1869–1929) pierwszy prymas Polski odrodzonej, Poznań 2004.
9. Przybecki A., Urzeczywistnienie się Kościoła w środowisku akademickim, Poznań 1986.
10. Ryszka C., Prymas ze Śląska. Sługa Boży Kardynał August Hlond (1881–1948), Katowice 2013.
11. Smoliński M.G., Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892–1968), Warszawa 2014.
12. Zieliński Z., Wilk S. (red.), Kościół w II Rzeczypospolitej, Lublin 1980.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski
Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. B. Kumor, Czasy współczesne 1914–1992: Kościół katolicki w okresie systemów totalitarnych i odnowy soborowej: zniewolenie kościołów wschodnich: sekularyzacja i rozdrobnienie kościołów i wspólnot protestanckich, Lublin 1996, s. 406. [↩]
2. Tenże, Historia Kościoła w Polsce, Poznań 1979, s. 55. [↩]
3. Tamże, s. 56. [↩]
4. B. Kumor, Czasy współczesne 1914–1992…, dz. cyt., s. 407. [↩]
5. Tamże. [↩]