Pomiędzy partią a Kościołem. Komu służyła grupa Piaseckiego?

Czy istniała możliwość budowy organizacji odwołującej się do socjalizmu i katolicyzmu zarazem? A może część zaangażowanych katolików miała okazję stać się elementem łączącym władze komunistyczne z Kościołem? Albo po prostu wszelkie inicjatywy, które wyłaniały się z przeciwległych kierunków ideologicznych, nie miały szansy na to, aby być zupełnie niezależne od którejś ze stron?

Bolesław Piasecki

Aresztowanie

Nawiązanie stosunków między władzą komunistyczną a Bolesławem Piaseckim jest trudne do uchwycenia. W nocy 11/12 listopada 1944 r. przyszły przywódca PAX został aresztowany. Prawdopodobnie podczas pobytu w więzieniu zwerbowano go przez głównego doradcę NKWD przy polskim Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, gen. Iwana Sierowa. Nie wiadomo, co kierowało Sowietami podczas werbunku, jednak pewne jest, iż Bolesław Piasecki przed wojną był jednym z przywódców Obozu Narodowo-Radykalnego, a po rozłamie – Obozu Narodowo-Radykalnego Falanga. Trochę światła na tę kwestię rzuca relacja pułkownika Józefa Światły wygłoszona po jego ucieczce na falach Radia Wolna Europa, który twierdził, że niniejszy werbunek miał na celu zlikwidowanie Kościoła. Jednakże po wojnie ten nacjonalistyczny polityk nadal był głęboko wierzącym katolikiem, wrogiem Związku Sowieckiego oraz ustrojów politycznych: komunizmu, demokracji, liberalizmu. Prawdopodobnie przeszłość Bolesława Piaseckiego ułatwiła zwerbowanie przyszłego przywódcy PAX przez Sowietów i w przyszłości mogła pomóc w jego kontrolowaniu.

Władysław Gomułka

Wyjście na wolność i Ogólne zasady światopoglądowe

W dniu 2 lipca 1945 r. Bolesław Piasecki opuścił więzienie, a już następnego dnia spotkał się z Władysławem Gomułką. Rozmówcy omawiali temat zorganizowania na nowo świeckich katolików w legalnej organizacji. Od tej pory nasz bohater rozpoczął skupianie wokół siebie dawnych działaczy ONR Falangi i swoich współpracowników z lat okupacji. Kolejna rozmowa pomiędzy powyższymi postaciami odbyła się 18 lipca 1945 r., ale tym razem w obecności przyszłych redaktorów „Dziś i Jutro”: Jerzego Hagmajera, Wojciecha Kętrzyńskiego i Stanisława Briesemeistera.

Delegacja przedstawiła program pod nazwą Ogólne zasady światopoglądowe. Tekst liczył 11 punktów, w których ustalono cele grupy: Bóg, ludzkość, naród i rodzina. Zawierał także program gospodarczy: własność miała być użytkowana przez naród, podział dochodu narodowego miał najpierw zaspokajać podstawowe potrzeby obywatela, handel i przemysł powinny być uspołecznione, a Polska ma łączyć Wschód i Zachód, potwierdzono także sojusz pomiędzy Polską a Związkiem Sowieckim i obopólną przyjaźń1. Bolesław Piasecki wysunął dodatkowo propozycję utworzenia pisma.

Strona tytułowa pierwszego numeru tygodnika „Dziś i jutro” z artykułem wstępnym Bolesława Piaseckiego. Źródło: Encyklopedia Internautica

Powstanie „Dziś i Jutro”

Zgoda na wydawanie pisma (w nakładzie 15 tys. egzemplarzy) została wydana 18 sierpnia 1945 r. Nowe czasopismo uzyskało tytuł „Dziś i Jutro”, z następującym składem redakcji: Bolesław Piasecki, Jerzy Hagmajer, Ryszard Reiff, Dominik Horodyński, Wojciech Kętrzyński, Konstanty Łubieński, Aleksander Bocheński. Warto pochylić się nad samą nazwą pisma, które zapożyczyło swój tytuł od gazety Szarych Szeregów z czasów okupacji.

Dzień 12 października 1945 r. w historii dziejów PAX jest datą początku tegoż środowiska, ponieważ właśnie wtedy odbyło się pierwsze organizacyjne spotkanie redakcji, a ponad miesiąc później ukazał się pierwszy numer „Dziś i Jutro„ (25 listopada 1945 r.). Warto w tym miejscu przedstawić, kto sfinansował tenże tygodnik. Na rzecz nowej gazety dotacje przekazali: Jerzy Hagmajer (3000 dolarów), Bolesław Piasecki (1000 dolarów) i prymas August Hlond (500 dolarów). Odnosząc się do relacji Józefa Światły, należy nadmienić, że ”Dziś i Jutro” ukazało się także dzięki Julii Brytigier, naczelniczki Departamentu V MBP.

W pierwszym numerze można było przeczytać, w jakim kierunku podąży środowisko Bolesława Piaseckiego. Już wtedy wychwalano Związek Sowiecki oraz zmiany dokonane w Polsce za rządów komunistycznych, czyli przyłączenie Ziem Zachodnich czy przebudowę społeczno-gospodarczą. Potępiono także wszelką działalność opozycyjną oraz przedwojenną ONR Falangę, którą sam Piasecki określił jako faszystowską.

Hierarchia kościelna oraz „Dziś i Jutro” w początkowym okresie

Kościół pierwotnie nie postrzegał Bolesława Piaseckiego i jego współpracowników jako zagrożenia. Dowodem na neutralne, a nawet ciepłe relacje mogą być dwa następujące spotkania. Już w styczniu 1946 r. Bolesław Piasecki został przyjęty przez prymasa Augusta Hlonda w Poznaniu, a w marcu odbyła się kolejna rozmowa, w której uczestniczyli także współpracownicy Bolesława Piaseckiego.

Jednak Bolesław Piasecki miał plan co do nowego pisma i swoich popleczników. Według jego założeń środowisko „Dziś i Jutro„ miało łączyć władze komunistyczne z Episkopatem Polski. W dniu 20 listopada 1946 r. Bolesław Bierut udzielił wywiadu dziennikarzowi związanemu z „Dziś i Jutro„, Ksaweremu Pruszyńskiemu. W rozmowie prezydent Polski zapowiedział chęć ułożenia stosunków państwo-Kościół na nowych zasadach, po jednostronnym wypowiedzeniu konkordatu. Konferencja Episkopatu Polski odniosła się do wywiadu krytycznie. Jednak dziennikarze i publicyści związani z „Dziś i Jutro” i ”Tygodnikiem Powszechnym” wydali oświadczenie, w którym popierali zamysł prezydenta. Podpisali je m.in. Jerzy Zawieyski, Dominik Horodyński, Aleksander Bocheński, Wojciech Kętrzyński, Konstanty Łubieński, Stefan Kisielewski.

Partia katolicka i współpracownicy Piaseckiego w Sejmie RP

Na przełomie 1946 i 1947 r. toczyły się rozmowy między środowiskami „Tygodnika Powszechnego„, „Dziś i Jutro„ i ”Tygodnika Warszawskiego” oraz przedstawicieli Caritasu i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego na temat utworzenia partii politycznej. Jednak z owych planów nic nie wyszło po otrzymaniu przez prymasa kardynała Augusta Hlonda listów od wiernych, którzy sprzeciwiali się powstaniu katolickiej partii politycznej.

Działacze „Dziś i Jutro” nie zaprzestali swoich działań i ubiegali się o miejsca w parlamencie w pierwszych wyborach do Sejmu w dniu 19 stycznia 1947 r. Mandat uzyskało trzech członków środowiska: Aleksander Bocheński, Witold Bieńkowski i Jan Frankowski. Jednakże wybory okazały się porażką środowiska skupionego wokół Bolesława Piaseckiego, ponieważ wprowadzono tylko trzech posłów – przede wszystkim fotela poselskiego nie uzyskał przywódca.

„Słowo Powszechne” i pogorszenie relacji z Episkopatem Polski

22 marca 1947 r. środowisko „Dziś i Jutro„ wzbogaciło się o następny tytuł prasowy. W tym dniu ukazał się pierwszy numer „Słowa Powszechnego„, którego redaktorem naczelnym został Wojciech Kętrzyński. Oddziały ”Słowa Powszechnego” zostały utworzone w Poznaniu, Krakowie, Łodzi i Sopocie.

Wraz z pojawieniem się dziennika nastąpił pierwszy rozdźwięk między Episkopatem Polski a środowiskiem Bolesława Piaseckiego. We wrześniu 1947 r. redaktorzy „Dziś i Jutro„ i „Słowa Powszechnego„ nie zostali zaproszeni na konferencję redaktorów katolickich organizowaną w Częstochowie na Jasnej Górze. Także w tym roku biskup lubelski Stefan Wyszyński zwrócił się do Bolesława Piaseckiego z prośbą o wycofanie się z działalności politycznej na rzecz szerzenia światopoglądu katolickiego wśród młodzieży. Następnie w dniu 9 maja 1948 r. środowisko skupione wokół Bolesława Piaseckiego w swojej prasie odpowiedziało na list Piusa XII. Papież potępiał przesiedlenia ludności niemieckiej z uzyskanych przez Polskę Ziem Zachodnich. Środowisko ”Dziś i Jutro” odpowiedziało na list Ojca Świętego artykułami, w których krytykowano papieża za oceny polityczne.

Bolesław Piasecki przemawiający podczas zjazdu duchownych, lata 50. (ze zbiorów Jana Engelgarda)

Formowanie się Stowarzyszenia PAX

Od 1947 r. można datować powstawanie zalążków przyszłego Stowarzyszenia PAX. W 1948 r. powstał Zespół Centralny. W skład weszło 30 osób, a w następnym roku liczba uczestników Zespołu Centralnego wzrosła do 44 członków. W dniu 5 grudnia 1948 r. po raz pierwszy został ogłoszony publicznie program środowiska w tekście autorstwa Konstantego Łubieńskiego pt. List otwarty do Pana Juliusza Łady. W Liście… Konstanty Łubieński twierdził, że należy się wyzbyć nienawiści do obozu komunistycznego, analizował jego działalność, wskazywał osiągnięcia komunizmu w sferze politycznej i gospodarczej. Autor pisał również o błędach nowej władzy, która nie dostrzegała złączenia narodu polskiego z Kościołem oraz nie doceniała wartości religii. Jednakże w dalszej części Listu… udzielono poparcia władzy komunistycznej oraz stwierdzono, że tylko ustrój socjalistyczny zagwarantuje Polsce przebudowę społeczno-gospodarczą. Jednocześnie potwierdzono, że środowisko „Dziś i Jutro” zachowuje wobec Kościoła bezgraniczną wierność w sprawach wiary i moralności oraz lojalność. Artykuł ten otworzył całą serię tekstów programowych publikowanych przez m.in. Wojciecha Kętrzyńskiego, Tadeusza Mazowieckiego, Andrzeja Micewskiego na łamach czasopism środowiska skupionego wokół Bolesława Piaseckiego.

W 1949 r. opracowano Wytyczne ideowo-polityczne. Były to reguły postępowania środowiska „Dziś i Jutro„, które nie różniły się od treści artykułów określających program grupy publikowanych już na łamach „Dziś i Jutro„ i ”Słowa Powszechnego”. Wytyczne… odznaczały się tylko tym, że zostały zebrane w całość i były przeznaczone do użytku wewnętrznego.

Zajęcie Caritasu

Zabór Caritasu ukazał w pełni do czego w rzeczywistości dążą komuniści. Aktywnie poparło go środowisko „Dziś i Jutro„, kierując do zarządu przymusowego Andrzeja Micewskiego na stanowisko sekretarza oraz ks. Mieczysława Suwałę i Pawła Jasienicę. Postępowanie Bolesława Piaseckiego mogło mieć na celu ograniczenie wpływu Komisji Księży przy Związku Wojowników o Wolność i Demokrację na Caritas. Mianowicie przywódca środowiska „Dziś i Jutro„ był przeciwnikiem powstania Komisji Księży. Włączenie się grupy Bolesława Piaseckiego w zagarnięcie przez władze Caritasu wzburzyło prymasa Stefana Wyszyńskiego, który nazwał środowisko „Dziś i Jutro” katolickimi odszczepieńcami społecznymi. W medialną kampanię oczerniającą Caritas włączyło się także ”Słowo Powszechne”.

Porozumienie z 1950 r.

14 kwietnia 1950 r. był osobistym sukcesem Bolesława Piaseckiego. W tym dniu podpisano porozumienie między Episkopatem a Rządem. Polityk miał nadzieję, że porozumienie przyczyni się do postrzegania środowiska „Dziś i Jutro„ przez władze komunistyczne i hierarchę kościelną jako organizacji przydatnej dla jednej i drugiej strony. Na łamach „Dziś i Jutro„ stwierdzono, że realizacja powyższej umowy spoczywa nie tylko na Kościele i państwie, ale także na katolickich środowiskach postępowych. Jak widać, środowisku ”Dziś i Jutro” bardziej zależało na dyspozycyjności wobec władz komunistycznych.

Rozwój

W 1949 r. nastąpiło rozszerzenie działalności środowiska skupionego wokół Bolesława Piaseckiego. W dniu 25 maja 1949 r. powstał Instytut Wydawniczy PAX. Od tej pory Bolesław Piasecki i środowisko wokół niego skupione stali się wydawcą „Dziś i Jutro„, ”Słowa Powszechnego” oraz wielu książek. Już w listopadzie 1949 r. Instytut Wydawniczy PAX odniósł wielki sukces, wydając 100 tysięcy egzemplarzy Pisma Świętego Nowego Testamentu w przekładzie ks. dr. Eugeniusza Dąbrowskiego.

W dniu 4 listopada 1950 r. z inicjatywy środowiska „Dziś i Jutro„ powstała Komisja Intelektualistów i Działaczy Katolickich. Prezesem został ks. prof. Jan Czuj, a jednym z wiceprezesów ks. dr Eugeniusz Dąbrowski. Komisja Intelektualistów i Działaczy Katolickich reprezentowała wysoki poziom intelektualny i była mniej agresywna wobec Kościoła w stosunku do Komisji Księży przy ZBOWiD. Była także odpowiedzią na zagrożenie dla środowiska Bolesława Piaseckiego reprezentowane przez ruch ”księży-patriotów” oraz mniej liczna od niej (mającej około tysiąca członków). Natomiast w okresie największej liczebności w Komisji działało między 200 a 300 księży i działaczy katolickich.

Środowisko Bolesława Piaseckiego i on sam chcieli stanowić grupę łączącą Kościół z władzą komunistyczną. Jednak działania członków „Dziś i Jutro„ wskazywały na popieranie działań władz komunistycznych. W grudniu 1951 r. grupa Bolesława Piaseckiego zorganizowała zjazd księży i działaczy katolickich we Wrocławiu, który miał być odpowiedzią na niemiecki rewizjonizm i na tymczasowość administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich. Warto zauważyć, że w tym czasie władze komunistyczne usuwały z diecezji zachodnich administratorów apostolskich, wyznaczając na ich miejsce wikariuszy kapitulnych. W zjeździe wzięło udział ok. 1500 księży i działaczy katolickich. Niektórzy z nich przybyli dobrowolnie, ale większość została zmuszona do uczestnictwa przez aparat bezpieczeństwa. Oprócz działaczy „Dziś i Jutro„ i „Słowa Powszechnego„ w zgromadzeniu uczestniczyli także intelektualiści i księża związani z ”Tygodnikiem Powszechnym”, miesięcznikiem ”Znak”, Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, wydziałami teologicznymi Uniwersytetów: Jagiellońskiego i Warszawskiego. Na zjeździe zażądano uregulowania administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich.

W dniu 9 kwietnia 1952 r. nastąpiło kolejne rozszerzenie działalności środowiska związanego z Bolesławem Piaseckim poprzez zarejestrowanie powstałego już wcześniej Stowarzyszenia PAX. W maju 1952 r. na Walnym Zgromadzeniu Stowarzyszenia PAX powołano zarząd organizacji, w skład którego weszli: Bolesław Piasecki, Jerzy Hagmajer, Ryszard Reiff, Dominik Horodyński, Konstanty Łubieński i Janina Kolendo (przewodnicząca Instytutu Wydawniczego PAX). W 1952 r. „Słowo Powszechne” rozciągnęło swoją działalność na kolejne miasta: Częstochowę, Opole, Szczecin i Białystok. Także w Sejmie PAX zwiększył swoją liczebność. W wyborach do Sejmu w 1952 r. PAX uzyskał pięć mandatów. Posłami zostali: Konstanty Łubieński, Dominik Horodyński, Jan Frankowski, Jan Dobraczyński i Andrzej Wojtkowski.

Program Stowarzyszenia PAX

W roku 1952 opracowano Wytyczne, które wyznaczały linię ideowo-polityczną postępowania Stowarzyszenia PAX. W czasie ich opracowywania doszło do konfliktu między Bolesławem Piaseckim a Januszem Zabłockim i Tadeuszem Mazowieckim. Spór ten można zaliczyć do prahistorii tzw. „Frondy” w 1955 r. W kontrpropozycji młodzi redaktorzy opracowali własny program. Według Bolesława Piaseckiego do Boga można dotrzeć poprzez pracę na rzecz Kościoła, narodu oraz socjalizm. Z kolei Tadeusz Mazowiecki i Janusz Zabłocki twierdzili, że występują jako katolicy w życiu publicznym w imię chrześcijańskiej odpowiedzialności w polityce.

Ostatecznie powstała kompromisowa treść Wytycznych. Pisano w nich, że ludzie na świecie żyją w systemie kapitalistycznym lub socjalistycznym, a katolicyzm nie prowadzi do zdrady państwa, Stowarzyszenie PAX akceptuje ideologie marksistowską, leninowską i stalinowską.

Dalsze pogorszenie relacji z Kościołem

W styczniu 1952 r. prymas kardynał Stefan Wyszyński udzielił Jerzemu Turowiczowi wywiadu, w którym zadeklarował, że Kościół chce uregulowania kwestii administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich. Odpowiedź ze strony Bolesława Piaseckiego nadeszła szybko. W „Słowie Powszechnym” skierował atak na Stolicę Apostolską, myśląc, że załagodzi to konflikt z Episkopatem Polski. Według niego Watykan ulega wpływom episkopatu niemieckiego, który nie chce uregulowania kwestii diecezji na Ziemiach Zachodnich.

W tej sytuacji 12 lutego 1952 r. doszło do spotkania prymasa z Bolesławem Piaseckim, ale w obecności biskupa Michała Klepacza. Przywódca PAX na spotkaniu tłumaczył się z nieprzychylnych Episkopatowi Polski treści i publikowanych w prasie artykułów. Zapowiedział również rewizję publikacji wydawanych przez Instytut Wydawniczy PAX oraz podkreślił, że działa na rzecz dobra Kościoła. Kard. Stefan Wyszyński z kolei oświadczył, że wydawanie artykułów w prasie związanej z Bolesławem Piaseckim oraz publikacji w Instytucie Wydawniczym PAX może nastąpić tylko za zgodą Kurii Warszawskiej.

W dniu 9 lutego 1953 r. został wydany rządowy dekret o obsadzie stanowisk kościelnych. Aby wyrazić poparcie dla powyższej ustawy, Bolesław Piasecki zorganizował zjazd w Lublinie, na którym wyrażono poparcie dla rządowego rozporządzenia, twierdząc, że obsadzanie stanowisk kościelnych powinno następować na drodze kompromisu wypracowanego przez władze komunistyczne i Episkopat Polski. W dniu 2 marca 1953 r. Bolesław Piasecki opublikował w „Słowie Powszechnym” artykuł pt. Dwie drogi katolicyzmu. Pisał w nim, że postępowanie władz komunistycznych jest usprawiedliwione, ponieważ Kościół katolicki w Polsce przez wiele lat wspierał burżuazję. Wyróżnił także dwie drogi katolicyzmu. Jedna reprezentowana przez Kościół, który popiera kapitalizm, oraz druga, gdzie katolicy budują socjalizm i popierają władze komunistyczne. Artykuł ten spowodował zabranie głosu przez Stefana Wyszyńskiego, który uważał, że niepowiadomienie jego osoby przez Bolesława Piaseckiego o chęci opublikowania powyższego tekstu było nielojalne. Prymas twierdził także, że artykuł nawołuje Episkopat Polski do poparcia komunistów. W odpowiedzi środowisko PAX wydało Oświadczenie, w którym krytykowało sekretarza KEP biskupa Zygmunta Choromańskiego, że popiera imperializm amerykański oraz zachodni system ekonomiczny, czyli własność prywatną. W dniu 8 maja 1953 r. Episkopat Polski wydał słynny dokument Non possumus. Środowisko paksowskie także do tego tekstu odniosło się krytycznie, uważając, że dokument pogorszy i tak już napięte stosunki między Kościołem polskim a władzami komunistycznymi.

W marcu 1953 r., po śmierci Józefa Stalina, władze komunistyczne zawiesiły wydawanie „Tygodnika Powszechnego„, którego redakcja odmówiła zamieszczenia nekrologu dyktatora. Postanowiono, że Stowarzyszenie PAX powinno przejąć zamknięty tygodnik. Po początkowych rozmowach poprzedni publicyści odmówili wejścia do redakcji „Tygodnika Powszechnego„. Jednak nowy tygodnik ukazał się bez zmienionej nazwy. Prymas kardynał Stefan Wyszyński wydał oświadczenie, w którym stwierdził, że pismo nie jest związane z Kościołem i nie bierze odpowiedzialności za treści w nim publikowane. Paksowski ”Tygodnik Powszechny” był publikowany do 13 maja 1956 r.

Bolesław Piasecki w latach 1945–1953 – próba oceny

Z pewnością można go uznać za jedną z najtragiczniejszych postaci najnowszej historii Polski. Nie wnikam, czy współpracował ze służbami sowieckimi i polskimi – wtedy większość aresztowanych, chcąc przeżyć, godziła się na usługi dla reżimu. Mało kto miał tyle odwagi, aby ginąć, choć byli też tacy. Bolesław Piasecki posiadał wizję środowiska, które chciał stworzyć, ale swój plan miały także władze komunistyczne. Przewodniczący Stowarzyszenia PAX chciał stworzyć z niego organizację umiejscowioną pomiędzy dwoma powyższymi podmiotami. Z czasem miała ewoluować w samodzielny byt rządzący Polską wraz z komunistami. Z kolei władze partyjno-państwowe, po początkowym okresie „mijania się” państwa i Kościoła, upatrywały w środowisku Piaseckiego grupy mającej stopniowo niszczyć Kościół od wewnątrz, aż do całkowitego unicestwienia. Tak więc Bolesław Piasecki był jednym z wielu narzędzi władz komunistycznych służących do walki z religią. W związku z tym postać przewodniczącego PAX jest trudna do ocenienia. Nie wiemy, czy faktycznie chciał pełnić taką rolę, czy dał się wciągnąć w politykę komunistyczną, a może wierzył w to, co robi? Jedno jest pewne, że w latach 1945–1953, jak i później, stowarzyszenie przyniosło Kościołowi wiele krzywd, ale z drugiej strony pod skrzydłami Bolesława Piaseckiego było wielu intelektualistów i młodych, którzy walcząc w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego, znaleźli się w trudnym położeniu w nowej rzeczywistości, a w instytucjach stowarzyszenia znajdowali pracę i mogli rozpocząć życie od nowa.

Bibliografia:

1. Bankowicz B., Księża Patrioci, „Mówią Wieki” 10/1995.
2. Bober S., Komu służył PAX, Warszawa 2008.
3. Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński, Kraków 2013.
4. Dobraczyński J., Tylko w jednym życiu, Warszawa 1977.
5. Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1989, Warszawa 2000.
6. Dudek A., Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej, Londyn 1990.
7. Engelgard J., Bolesław Piasecki 1939–1956, Warszawa 2015.
8. Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945–1953, Warszawa 2015.
9. Piasecki B., Myśli, Warszawa 1983.
10. Piasecki B., Siły rozwoju, Warszawa 1971.
11. Piasecki B., Zagadnienia istotne, Warszawa 1954.
12. Przetakiewicz Z., Od ONR-u do PAX-u, Warszawa 2010.
13. Reiff R., Archiwum Stowarzyszenia PAX, t. 1, Warszawa 2006.
14. Smoliński M.G., Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892–1968), Warszawa 2014.
15. Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003.
16. Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945–1950), Warszawa 1997.

^{Redakcja merytoryczna: Zuzanna Świrzyńska}

^{Korekta językowa: Aleksandra Czyż}

1. A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990, s. 158. [↩]