Urzeczywistnienie Chrystusa w życiu codziennym w Polsce międzywojennej. Bractwa, stowarzyszenia i organizacje katolickie

Chrystusa może przyjąć każdy, bez względu na pochodzenie społeczne, narodowe czy etniczne. Różne środowiska II RP mogły Go znaleźć w wielu organizacjach społeczno-religijnych prowadzonych przez episkopat, bądź laikat.

Papież Pius XI

Akcja Katolicka

Prądy zapowiadające Akcję Katolicką powstały w Europie już w XIX w. Organizacje Kościelne od Rewolucji Francuskiej skupiały świeckich. Były to pierwsze zorganizowane formy apostolstwa dla osób ze stanów innych niż duchowny, miały być odpowiedzią na rozpowszechniający się w Europie laicyzm i antyklerykalizm. Papieże szukali odpowiedzi jak działać przeciwko istniejącemu już liberalizmowi i rozpowszechniającemu się socjalizmowi. Leon XIII chciał działać przeciwko powyższym ideologiom tworząc organizacje ludzi świeckich związanych w dużym stopniu z hierarchią Kościoła. Według papieża należało jednoczyć różne warstwy społeczne przez zacieranie różnic między nimi, zachowując przy tym własność prywatną. Nawoływał także do pomocy robotnikom przez kler i świeckich.

Dopiero Pius XI postawił przez świeckimi konkretnie zadania. Zerwał z monopolem hierarchii kościelnej na apostolstwo. Według papieża, wszyscy katolicy mieli stać się apostołami i poprzez zjednoczenie z klerem katolickim wziąć w nim udział. Ostateczne cele Akcji Katolickiej zostały określone w 1928 r.

W Polsce pod zaborami sytuacja świeckich organizacji kościelnych wyglądała różnie. Polityka Prus, a następnie Niemiec, dążąca do germanizacji i podporządkowania Kościoła katolickiego, wywołała silny opór społeczeństwa, w szczególności duchowieństwa. Arcybiskupi Florian Stablewski i Edward Likowski zachęcali do tworzenia organizacji wśród rzemieślników i robotników oraz zakładania Domów katolickich. W zaborze pruskim księża rozwijali także spółdzielczość, zakładając kółka rolnicze.

Znacznie gorsza sytuacja była w zaborze rosyjskim. Dopiero po 1905 r. nastąpiły większe możliwości rozwoju apostolstwa świeckich. Organizacje katolicko-społeczne powstawały głównie w środowiskach robotniczo-rzemieślniczych. Jednak ze względu na wybuch I wojny światowejna szerszą skalę rozwój powyższych nie nastąpił.

Sytuacja była dla Kościoła dużo bardziej sprzyjająca w zaborze austriackim. W Galicji na szeroką skalę rozwinął się ruch apostolstwa świeckich. Właśnie tam po ukazaniu się encykliki Rerum Novarum po raz pierwszy pojawiła się organizacja na wzór późniejszej Akcji Katolickiej powołana przez biskupów Józefa Bilczewskiego i Józefa Pelczara.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości dało możliwość rozwoju Kościoła. Odrodzenie państwa polskiego pozwoliło także na rozwój Akcji Katolickiej, która została stworzona według wskazań Piusa XI. Postawiła ona przed sobą takie same zadania jak za granicą, czyli obrona przed laicyzacją, antyklerykalializmem oraz ochrona wolności Kościoła. Miała także na celu odrodzić życie duchowe w rodzinie i społeczeństwie oraz rozpowszechniać chrześcijańskie wartości i zasady społeczne.

W odrodzonej Polsce już od 1920 r. Ligi Katolickie rozpoczęły wprowadzać pierwsze namiastki Akcji Katolickiej. W kraju działały dwa typy Lig Katolickich: poznański i warszawski. Ten pierwszy wzorował się na Lidze Katolickiej w Poznaniu utworzonej w 1920 r. przez kardynała arcybiskupa Edmunda Dalbora. Do tego typu należały ligi w diecezjach dawnego zaboru pruskiego i austriackiego i miały na celu koordynowanie pracy oraz rozpowszechnianie działalności już istniejących organizacji katolickich. Drugi typ lig – warszawski, wzorował się na utworzonej w 1926 r. z inicjatywy kard. Aleksandra Kakowskiego Lidze Katolickiej w Warszawie. Do niej należały ligi z niektórych diecezji byłego zaboru rosyjskiego. Organizacje typu warszawskiego korzystały z wskazań papieża Piusa XI i ich sposób działalności zbliżony był do utworzonej później Akcji Katolickiej. Działały one w oparciu o założenia czterech organizacji katolickich: Stowarzyszenia Mężów Katolickich, Stowarzyszenia Kobiet Katolickich, Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej Męskiej i Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej Żeńskiej.

August Hlond

Jednak dopiero od 1929 r. można mówić o Akcji Katolickiej w Polsce, która została powołana w Poznaniu przez obradującą w kwietniu 1929 r. konferencję episkopatu1. Podczas niej został odczytany list sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej, kard. Pietra Gasparriego, do kard. Augusta Hlonda, dotyczący celów i działalności Akcji Katolickiej. Postanowiono utworzyć komisję episkopatu do jej spraw, w składzie: kardynałowie arcybiskupi August Hlond i Aleksander Kakowski, arcybiskupi Adam Stefan Sapieha i Andrzej Szeptycki oraz biskup dyrektor Akcji Katolickiej, Stanisław Adamski.

W 1930 r. w Poznaniu został stworzony Polski Naczelny Instytut Akcji Katolickiej. W ciągu dwóch następnych lat powstały we wszystkich diecezjach Instytuty Akcji Katolickiej. Wraz z ukonstytuowaniem się Akcji Katolickiej przestały działać Ligi Katolickie, które same się rozwiązały lub zostały rozwiązane przez władze kościelne. W 1934 r. na konferencji episkopatu i spotkaniu kierowników Akcji Katolików w Krakowie: Katolicki Związek Mężów, Katolicki Związek Kobiet, Katolicki Związek Młodzieży Męskiej i Katolicki Związek Młodzieży Żeńskiej. Inne stowarzyszenia nie mogły wejść w skład Akcji Katolickiej, ale niektóre istniejące wówczas organizacje mogły stać się stowarzyszeniami pomocniczymi Akcji Katolickiej. Status taki mogły otrzymać: Apostolstwo modlitwy, bractwa różańcowe i Trzecie Zakony.

Struktura Akcji Katolickiej w Polsce przedstawiała się następująco: władzą naczelną Akcji Katolickiej była komisja episkopatu, której podlegał Naczelny Instytut Akcji Katolickiej. Ten zaś posiadał jako władze naczelne prezesa naczelnego, dyrektora naczelnego, asystenta kościelnego oraz radę naczelną Akcji Katolickiej. Pod Naczelny Instytut Akcji Katolickiej podlegały Instytuty Diecezjalne, z kolei im podlegały Instytuty parafialne i dekanalne. Na czele parafialnego/dekanalnego Instytutu Akcji Katolickiej stał prezes Parafialnej/Dekanalnej Akcji Katolickiej oraz lokalni prezesi stowarzyszeń. Członkami Akcji Katolickiej przeważnie byli świeccy, z wyjątkiem dyrektorów naczelnych i asystentów kościelnych, którzy zawsze byli księżmi. Na najwyższe stanowiska w Akcji Katolickiej mianowała komisja episkopatu, z kolei na niższe urzędy – ordynariusz diecezji. Członkami Akcji Katolickiej zostawali ludzie wpływowi, wywodzący się najczęściej z arystokracji.

Duchowieństwo różnie odnosiło się do Akcji Katolickiej. Niektórzy księża z zapałem brali udział w jej organizacji. Z kolei kler wiejski odnosił się do niej niechętnie, ponieważ obawiał się dodatkowej pracy w parafiach lub uważał, że Akcja Katolicka nie jest potrzebna w duszpasterstwie na wsi. Z tego względu do 1939 r. działalność powyższej w parafiach wiejskich była mocno ograniczona.

Głosy na temat Akcji Katolickiej i jej roli w dwudziestoleciu międzywojennym są różne. Według niektórych badaczy nie uzyskała ona szerokiego odzewu u intelektualistów, a według innych naukowców Akcja Katolicka odniosła wielki sukces w realizacji postulatów Kościoła dotyczących prawodawstwa państwowego i oświaty.

Bractwa i stowarzyszenia

W pracy duszpasterskiej wielką rolę odegrały bractwa, które były tworzone przez świeckich rekrutowanych spośród niewykształconych i uboższych warstw społeczeństwa i znajdowały się pod opieką lokalnego duszpasterza. Struktura wewnętrzna bractw była zróżnicowana – jedne miały zarządy, z kolei inne działały bez wewnętrznych scentralizowanych struktur. Ich działalność w Polsce miała wielowiekową tradycję.

Bractwa propagowały odpowiednie dla siebie kulty i rozwijały osobiste życie duchowe swoich członków. Odegrały także wielką rolę w propagowaniu katolickich nauk, czyli miłości do bliźniego i dawania dobrego przykładu, a także w parafiach, ponieważ ich członkowie dbali o budynki kościelne i odpowiadali za organizację wizualną uroczystości religijnych. Ich rola polegała również na ochronie parafian przed wpływami obcych religii i laicyzacją. Skuteczność bractwa w dużym stopniu zależała od jego charakteru oraz od opiekującego się nim duchownego.

Trudno określić liczbę bractw aktywnych w II RP. Nie wiadomo także przy jakich kościołach działały poszczególne organizacje. Trudna do określenia jest również liczba ich członków. Uważa się, że bractw było bardzo dużo, a niektóre nawet były masowe. Do największych zaliczyć można: Apostolstwo Modlitwy, Trójcy Świętej, Bożego Ciała, Najświętszego Sakramentu, Męki Pańskiej, Szkaplerza Karmelitańskiego, Matki Boskiej Pocieszenia, Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy, Świętego Józefa, Świętego Antoniego, Miłosierdzia, Wstrzemięźliwości, Dobrej Śmierci, Pomocy Duszom Czyśćcowym, Straży Honorowej. Do najbardziej aktywnych należały z kolei: Straż Honorowa, Apostolstwo Najświętszego Serca Pana Jezusa, Modlitwy, Różańcowe i Krucjata Eucharystyczna2.

Urszula Ledóchowska, święta katolicka, założycielka Urszulanek Serca Jezusa Konającego.

W tym miejscu warto omówić pracę najbardziej rozpowszechnionych bractw. Działalność krakowskiej Straży Honorowej polegała na modlitwie oraz na apostolstwie wśród parafian. Była ona związana z krakowskim klasztorem wizytek. Bractwo Najświętszego Serca Pana Jezusa i Apostolstwo Modlitwy prowadziły podobne aktywności polegające na tzw. intronizacji (wyniesieniu) Najświętszego Serca Pana Jezusa. Dwie wspomniane organizacje prowadziły także szeroką działalność wydawniczą, publikując dzieła religijne autorów polskich i zagranicznych. Ponadto Apostolstwo Modlitwy posiadało swój organ prasowy pt. „Posłaniec Serca Jezusowego„. Warto wspomnieć, iż to bractwo uznane zostało przez polski episkopat za główną organizację pomocniczą dla Akcji Katolickiej. Wielką popularnością, ze względu na kult maryjny, cieszyły się bractwa różańcowe, które były tworzone przez oo. Dominikanów. Nadmienić trzeba także o bractwie przeznaczonym dla dzieci. Była nim Krucjata Eucharystyczna, która została sprowadzona do Polski przez Urszulę Ledóchowską, założycielkę zakonu urszulanek. Zakon dla Krucjaty Eucharystycznej wydawał następujące pisma: „Orędowniczek„, „Mały orędowniczek” i ”Hostia”, skierowane dla przywódców Krucjaty Eucharystycznej. Struktura bractwa wzorowana była na harcerstwie i miała przygotować dzieci do roli przyszłych działaczy Akcji Katolickiej.

W środowisku duchownym także występowały bractwa i stowarzyszenia. Najbardziej popularnym wśród kapłanów było Stowarzyszenie Religijne „Związku Kapłanów Miłości Apostolskiej”, tzw. charystów, założone przez ks. Antoniego Bogdańskiego. Działalność opierała się na pogłębianiu życia duchowego wśród kleru, wiedzy, wspólnoty i aktywności duszpasterskiej.Członkowie stowarzyszenia prowadzili bogatą działalność duszpasterską, a swoje dochody oddawali na potrzeby lokalnej społeczności.

Stowarzyszenia intelektualistów

Pierwsze stowarzyszenia intelektualistów pojawiły się już po I wojnie światowej. Tworzyły je Sodalicje Mariańskie, Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”, Juventus Christiana oraz Polski Związek Inteligencji Katolickiej.

Najstarszym stowarzyszeniem intelektualistów w Polsce była Sodalicja Mariańska. Początki jej działalności datuje się na XVI w., kiedy to pojawiła się wraz ze sprowadzeniem do Polski jezuitów przez kard. Stanisława Hozjusza. W odrodzonej Polsce pierwsze zjazdy Sodalicji Mariańskich rozpoczęły się w 1921 r. W roku następnym postanowiono zcentralizować jej strukturę i w tym celu utworzono Krajowy Sekretariat Sodalicji Mariańskich z siedzibą w Krakowie. Według danych z 1935 r. w Polsce było ok. 1500 kół ze 100 tysiącami członków.

Następnym stowarzyszeniem był Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej. Członkowie Związku rekrutowali się z organizacji studenckich. Instytucja ograniczała w zasadzie swoje działania do miast, w których tworzyła nieduże grupy. Działania Związku opierały się na organizowaniu zjazdów, kursów, odczytów i wykładów skierowanych do intelektualistów.

Innymi formami stowarzyszeń intelektualistów były organizacje akademickie. Wśród nich najstarszym stowarzyszeniem było tzw. „Odrodzenie„, czyli Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej. Jego założyciele wywodzili się z młodzieżowych organizacji młodzieżowych istniejących przed wybuchem I wojny światowej. Pierwsze „Odrodzenie„ powstało w Warszawie i zajmowało się pracą intelektualną i religijną oraz problemami społecznymi, filozoficznymi, gospodarczymi i religijnymi. „Odrodzenie„ chciało kształtować studentów poprzez znajomość podstaw filozofii i teologii katolickiej. Zebrania odbywały się codziennie, a co tydzień organizowano spotkania z wykładami i odczytami. W Polsce międzywojennej najbardziej prężnym ośrodkiem „Odrodzenia” był Lublin. W tym mieście odbywały się co roku Tygodnie Społeczne „Odrodzenia”, które były najważniejszymi i największymi katolickimi spotkaniami w tym czasie. Jednak każdy z ośrodkówróżnił się. W Warszawie i Lublinie istniały silne wpływy chadecji, z kolei Kraków, Wilno i Lwów reprezentowały kierunek liberalny. Jedno, co łączyło ”Odrodzenie” w różnych ośrodkach, to wspólny światopogląd filozoficzny. Członkowie organizacji odwoływali się do personalizmu i tomizmu. Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej ”Odrodzenie” działało także na arenie międzynarodowej będąc członkiem Międzynarodowej Federacji Studentów Pax Romana3. W późniejszym okresie byli członkowie Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie„ odegrali wybitną rolę w historii powojennej Polski, przykładem może być postać kardynała Stefana Wyszyńskiego, który należał do lubelskiego oddziału ”Odrodzenia”.

Aleksander Kakowski

Stowarzyszeniem młodzieży akademickiej było Juventus Christiana, założone przez ks. Edwarda Szwejnica i następnie po jego śmierci prowadzona przez ks. Edwarda Detknesa. Pierwsze organizacje zaczęły tworzyć się w 1921 r. z inicjatywy metropolity warszawskiego Aleksandra Kakowskiego. Działalność Juventus Christiana polegała na wspólnym czytaniu Pisma Św. i następnie komentowania przeczytanego tekstu przez studentów. Organizacja najbardziej rozpowszechniła swoją działalność w Warszawie i w Wilnie.

W środowisku akademickim działały także Sodalicje Mariańskie, które dzieliły się na przeznaczone osobno dla studentek i studentów. Przez krótki czas działała Katolicka Młodzież Narodowa.

Od 1934 r. w Polsce zaczęły pojawiać się duszpasterstwa środowiskowe: Zjednoczenie Polskich Lekarzy Katolików, Zjednoczenie Polskich Inżynierów Katolików, Zjednoczenie Pisarzy Katolickich, Związek Katolickich Lekarzy Dentystów, Stowarzyszenie Katolickich Artystów Plastyków, Zjednoczenie Adwokatów Katolików. Nie udało się zjednoczyć stowarzyszeń nauczycieli ponieważ były zbyt rozdrobnione.

Organizacje katolickie wśród robotników

W okresie zaborów istniał szereg katolickich stowarzyszeń robotniczych. W Odrodzonej Polsce Kościół miał ułatwione działanie, ponieważ oparł się na działających już organizacjach. Według duchowieństwa instytucje katolickie miały prowadzić działalność oświatowo-kulturalną i propagować wśród robotników ustrój korporacyjny.

Najszerszą działalność podjęły organizacje w Wielkopolsce, Pomorzu i na terenach byłego zaboru rosyjskiego. W Wielkopolsce i na Pomorzu prowadziło swoją działalność Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich. Zostało ono zorganizowane przez ks. Antoniego Stychla i liczyło 16 900 członków, zgrupowanych w 260 oddziałach. Celem działalności Towarzystwa była poprawa sytuacji materialnej robotników i zawieranie układów z pracodawcami w imieniu robotników. W Wielkopolsce i na Pomorzu działał też Związek Stowarzyszeń Kobiet Pracujących, który zrzeszał, w 84 oddziałach, 8 500 kobiet. Jednak organizacje wielkopolskie i pomorskie nie były zasobne materialnie, chociaż warto zauważyć, iż wśród swoich członków miały parlamentarzystów.

Z kolei znacznie lepiej przedstawiała się sytuacja w byłym zaborze rosyjskim. Organizacje posiadały w Warszawie swoje kino, dom stowarzyszenia, restaurację, spółdzielnie: budowlaną i spożywczą. W Warszawie i Łodzi prężnie rozwijało się Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, w którym działało 40 tys. członków, w tym dwóch zasłużonych dla stowarzyszenia: ks. Jan Albrecht i ks. Franciszek Gąsiorowski.

Wcześniej przedstawione Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie„ także miało swój udział w tworzeniu organizacji katolickich wśród robotników. W 1928 r. wraz z parlamentarzystami chadeckimi utworzyło Chrześcijański Związek Młodzieży Pracującej „Odrodzenie„. Powyższa organizacja liczyła 1085 członków i działała w Warszawie, Łodzi, Zduńskiej Woli i Zawierciu. Z inicjatywy Chrześcijańskiego Związku Młodzieży Pracującej „Odrodzenie” i chadecji powstawały Chrześcijańskie Uniwersytety Robotnicze, które działały w sześciu miastach: Warszawie, Łodzi, Wilnie, Lublinie, Częstochowie i Łomży. Chrześcijański Związek Młodzieży Pracującej ”Odrodzenie” ostatecznie przestał działać po 1935 r.

Mnogość katolickich organizacji robotniczych spowodowała próby zjednoczenia ich w jedno stowarzyszenie. Już w 1921 r. kard. Edmund Dalbor proponował połączenie organizacji w Zjednoczenie Stowarzyszeń Robotników Chrześcijańskich. Połączenie to nie jednak nie powiodło się. Do centralizacji katolickich związków robotniczych w jednej organizacji doszło dopiero w 1936 r. Powstała wówczas Rada Polskich Organizacji Chrześcijańsko-Społecznych. Na jednoczenie stowarzyszeń robotniczych wpływ miała także Katolicka Szkoła Społeczna powołana w 1928 r. oraz Rada Społeczna przy Prymasie Polski z 1933 r.

W działalność duszpasterską włączało się wielu znamienitych księży. Kwestiami społecznymi zajmowali się: kard.Aleksander Kakowski, wspomniany już prymas Edmund Dalbor, biskupi Stanisław Adamski i Czesław Kaczmarek. W działalność zaangażowali się także zwykli księża. Najlepszym przykładem będzie ks. Stefan Wyszyński, w późniejszym czasie kardynał i prymas Polski.

Słowem podsumowania

Z pewnością powyższy tekst nie wyczerpuje zagadnień działalności Kościoła katolickiego w różnych środowiskach społeczeństwa II RP. Starałem się naświetlić dzieła katolickie, tak episkopatu, jak i laikatu, i na ich podstawie przedstawić pracę członków Kościoła wśród różnych środowisk: kobiet, dzieci, mężczyzn, jak i wśród grup zawodowych: inteligencji, robotników itd. Jest to o tyle ważny temat, iż już wtedy wśród działaczy tychże stowarzyszeń można spotkać przyszłych uczestników powojennego ruchu katolickiego, m.in. Jerzego Turowicza, Stanisława Stommę, Antoniego Gołubiewa, Konrada Górskiego, a także wielu duchownych znanych z kart historii: ks. Władysława Korniłowicza, prymasa Stefana Wyszyńskiego czy ks. Jana Zieję.

Bibliografia

1. Bereś W., Burnetko K., Podsadecka J., Krąg Turowicza: Tygodnik, czasy, ludzie 1945 – 1999, Limanowa 2012.
2. Bertram A., W służbie ideałów Akcji Katolickiej, Pozna 1938.
3. Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński, Kraków 2013.
4. Czajkowski J., Kardynał Sapieha, Wrocław 1997.
5. Czekalski R., Sługa Boży arcybiskup Andrzej Szeptycki: świadectwo życia i aktualność jego nauki, Warszawa 2014.
6. Działalność Akcji Katolickiej w parafiach Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej w latach 1931-1939: na podstawie materiałów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, t. 1-5, oprac. L. Wilczyński, Poznań 2003.
7. Friszke A., Jerzy Turowicz, „Więź” nr 5 z 1999 r.
8. Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945-1953, Warszawa 2015.
9. Konkordat zawarty dnia 10 lutego pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, oprac. S. Łukomski, Łomża 1934.
10. Kościół w II Rzeczypospolitej, red. Z. Zieliński, S. Wilk, Lublin 1980.
11. Kufel R., Działalność pastoralna arcybiskupa Floriana Okszy Stablewskiego (1891 – 1906), Zielona Góra 2013.
12. Kufel R., Edward Likowski (1836 – 1915) - sufragan poznański, metropolita gnieźnieński i poznański, Zielona Góra 2010.
13. Kumor B., Czasy współczesne 1914-1992: Kościół katolicki w okresie systemów totalitarnych i odnowy soborowej: zniewolenie kościołów wschodnich: sekularyzacja i rozdrobnienie kościołów i wspólnot protestanckich, Lublin 1996.
14. Kumor B., Historia Kościoła w Polsce, Poznań 1979.
15. Pest C., Kardynał Edmund Dalbor (1869-1929) pierwszy prymas Polski odrodzonej, Poznań 2004.
16. Petrowa-Wasilewska A., Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000.
17. Ryszka C., Prymas ze Śląska. Sługa Boży Kardynał August Hlond (1881 – 1948), Katowice 2013.
18. Smoliński M. G., Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892-1968), Warszawa 2014.
19. Stomma S., Trudne lekcje historii, Kraków 1998.
20. Turowicz J., Pisma wybrane, t. 1-3. Kraków 2013.
21. Wojcieszyk E., Duszpasterstwo młodzieży archidiecezji poznańskiej w latach 1945-1989, Poznań 2013.

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko}

^{Korekta językowa: Patrycja Grempka}

1. M. G. Smoliński, Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892-1968), Warszawa 2014, s. 42. [↩]
2. B. Kumor, Historia Kościoła w Polsce, Poznań 1979, s. 53. [↩]
3. Tamże, s. 18. [↩]