Na rozstajach – Stowarzyszenie PAX w rzeczywistości komunistycznej Polski w latach 1956-1989

Przywództwo Bolesława Piaseckiego to czas szukania drogi do władzy, a co najmniej współuczestniczenia w niej. Dopiero śmierć przewodniczącego PAX-u i objęcie fotela przez Ryszarda Reiffa zmienia sytuację – Stowarzyszenie zaczyna wspierać „Solidarność”. Na krótko jednak, bo wraz z wprowadzeniem stanu wojennego zrzeszenie wraca do koncepcji Piaseckiego, jednak już znacznie osłabione, a 1989 r. powoduje, że sens jego istnienia staje pod znakiem zapytania.

Władysław Gomułka

Gomułka u władzy i krytyka wobec Piaseckiego

Po wybraniu na stanowisko I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki sytuacja Stowarzyszenia PAX uległa pogorszeniu. Środowisko było atakowane ze wszystkich stron. Bolesława Piaseckiego i jego ludzi krytykowała prasa, literaci i działacze katoliccy. Najbardziej znanym głosem krytyki było Oświadczenie pisarzy i działaczy katolickich, które zostało podpisane m.in. przez Zofię Starowieyską-Morstinową, Tadeusza Mazowieckiego, Stanisława Stommę, Zbigniewa Makarczyka, Antoniego Gołubiewa, Jerzego Turowicza, Stefana Wilkanowicza, Jacka Woźniakowskiego, Janusza Zabłockiego, Jerzego Zawieyskiego. Nawet w łonie samego Stowarzyszenia PAX pojawia się kolejna grupa rozłamowa po „Frondzie„. Była nią. ”Secesja”, której działacze utworzyli w późniejszym czasie Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne. W pismach PAX-owskich także zaczęły pojawiać się głosy krytyczne wobec polityki prowadzonej przez Bolesława Piaseckiego.

Echa Października wewnątrz Stowarzyszenia PAX

W ogniu krytyki w dniu 28 października 1956 r. rozpoczęło się zebranie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Już na samym początku Bolesław Piasecki zażądał dla siebie wotum zaufania, które uzyskał przytłaczającą większością głosów. Głosowało na niego 116 ze 146 uczestników spotkania. Dwa tygodnie później odbyły się wybory prezydium Stowarzyszenia PAX, na których Piasecki uzyskał już aż 140 głosów „za” w czasie głosowania nad wnioskiem o wotum zaufania.

Rozrost Stowarzyszenia PAX

Wraz z odchodzeniem Władysława Gomułki od zdobyczy Października sytuacja Stowarzyszenia PAX zaczęła się szybko poprawiać. W dniu 2 stycznia 1957 r. Bolesław Piasecki spotkał się z I sekretarzem KC PZPR. Potępił on głosy krytyczne, które spotkały środowisko oraz pozwolił, aby zrzeszenie stało się organizacją ogólnopolską. Spotkanie to ukazało prawdziwe intencje Bolesława Piaseckiego. Mianowicie przekształcenie Stowarzyszenia PAX w partię polityczną (czego nigdy wprost nie wyraził, ale władze państwowo-partyjne także nie dałyby na to zgody) i ponownie odgrywanie roli pośrednika między PZPR a prymasem Stefanem Wyszyńskim. Nadmienić warto, że drugi pomysł został odrzucony przez Episkopat Polski.

W dniu 7 maja 1957 r. Walne Zgromadzanie Stowarzyszenia PAX uchwaliło nowy statut, według którego stało się ono organizacją ogólnopolską z siedzibą główną w Warszawie. Nastąpiło też dalsze rozszerzenie działalności zrzeszenia. Zaczęto wydawać Biuletyn Informacyjny Komitetów Postępowej Działalności Gospodarczej i Kulturalnej, otwarto fundusz na rzecz budowy kościoła w Nowej Hucie, aby ukazać się w nowym lepszym świetle. Pozyskano także wielu wybitnych autorów. W PAX-owskich czasopismach zaczęli publikować m.in. Zofia Kossak, Roman Bradstaetter, Melchior Wańkowicz, Stanisław Cat-Mackiewicz, a Instytut Wydawniczy PAX rozpoczął wydawanie dzieł wybitnych pisarzy.

Stoisko Instytutu Wydawniczego PAX na tle Pałacu Kultury i Nauki. Tłum ludzi przy stoisku / fot. Archiwum Grażyny Rutowskiej, nac.gov.pl

Dnia 1 maja 1958 r. przyjęto nowe Wytyczne ideowo-polityczne. Według nich każda organizacja w Polsce powinna opierać się na patriotyzmie, socjalizmie i katolicyzmie. W Wytycznych… wyrażano poparcie dla sojuszu ze Związkiem Sowieckim i gospodarki centralnie planowanej. Doszło także do przekształcenia Spółki Wydawniczej PAX w Zjednoczone Zespoły Gospodarcze Spółka z o.o., które zyskało decyzją władz państwowych statut spółki uspołecznionej.

Bolesław Piasecki od 1959 r. wygłosił szereg odczytów, w których naświetlił cele Stowarzyszenia PAX i jego światopogląd. Popierał w nich Władysława Gomułkę i odwrót od zmian październikowych, laicyzację, którą uważał za odpowiedź na klerykalizm. Ponadto krytykował i oskarżał Episkopat Polski o działalność agenturalną na rzecz imperializmu.

Krytyka Stowarzyszenia PAX przez Władysława Gomułkę

W 1961 r. doszło do poważnego konfliktu pomiędzy Stowarzyszeniem PAX a władzami PZPR. W dniu 25 stycznia 1961 r. odbyło się spotkanie Władysława Gomułki z Bolesławem Piaseckim, w którym uczestniczyli z jego strony Ryszard Reiff i Jerzy Hagmajer, a ze strony władz partyjnych Zenon Kliszko, Ryszard Strzelecki i Jerzy Sztachelski. I sekretarz KC PZPR skrytykował działalność Stowarzyszenia PAX, zarzucając mu dążenie do przekształcenia się w partię polityczną oraz czasopism środowiska, które w optyce władz bardziej popierały katolicyzm niż socjalizm.

Sobór II Watykański

Stowarzyszenie PAX wraz z otwarciem obrad Soboru II Watykańskiego podjęło inicjatywę wydawania różnego rodzaju publikacji, z których miało wynikać, że organizacja w pełni popiera Vaticanum II i jest jednym z prekursorów odnowy soborowej. Ponadto opublikowano oświadczenie, z którego możemy dowiedzieć się, że: lewica i prawica powinny być traktowane na równi, oraz że polscy katolicy angażują się w budowę socjalizmu w kraju. Tym samym Bolesław Piasecki żądał od biskupów uznania idei reprezentowanych i głoszonych przez stowarzyszenie. W tym celu przewodniczący PAX-u w dniu 3 grudnia 1962 r. przybył do Rzymu. Jednak swoją wizytą nic nie uzyskał oraz, jak zaznaczył Andrzej Micewski, nawet sobie zaszkodził, ponieważ spotkał się tam z osobami powiązanymi z kręgami faszystowskimi. Nie był to jedyny zgrzyt w relacjach z Episkopatem Polski powstały na skutek wizyty przewodniczącego w Wiecznym Mieście. Kolejnym było włączenie się Stowarzyszenia PAX w ofensywę prowadzoną przez polskie władze komunistyczne przeciwko Kościołowi. Obnażając domniemany konserwatyzm Episkopatu Polski oraz jego opór we wprowadzaniu zmian soborowych, publiczne wypowiedzi działaczy PAX-owskich poza granicami kraju spowodowały odpowiedź nuncjusza apostolskiego we Francji ks. abpa Paola Bertoliego, który przesłał do Stolicy Apostolskiej list powstały na podstawie wypowiedzi Prymasa Polski. Można w nim przeczytać, co następuje:

„1. PAX nie jest organizacją o celach kulturalnych, lecz jedynie zamaskowanym środkiem propagandy, służącym do oczerniania działalności Kościoła w Polsce przez szerzenie fałszywych wiadomości.

2. Ruch ten otrzymuje rozkazy i dyrektywy od partii komunistycznej, od tajnej policji i Urzędu do Spraw Wyznań.

3. W zamian za swoją uległość PAX korzysta z pewnych ułatwień i wsparć, jak na przykład dla swoich wydawnictw i przedsiębiorstw handlowych”1.

Odpowiedź Stowarzyszenia nadeszła szybko. Na łamach prasy wydało ono obszerny dokument liczący 50 stron maszynopisu pt. List otwarty do Jego Eminencji Stefana Kardynała Wyszyńskiego. Broniono w nim prawa wierzących do wyboru własnej ideologii. Ponadto tekst był streszczeniem całej idei reprezentowanej i głoszonej przez organizację Bolesława Piaseckiego. Na zakończenie dodano wykaz fałszywych informacji deklarowanych przez Episkopat wobec PAX-u oraz poproszono Kardynała, aby polski Kościół nie fałszował prawdy na temat stowarzyszenia.

Bolesław Piasecki jednak nie rezygnował z kreowania Stowarzyszenia PAX na awangardę zmian soborowych. W maju 1964 r. w czasopismach wydawanych przez Instytut Wydawniczy PAX ukazała się ankieta dotycząca odnowy soborowej oraz zmian, jakie zaszły w polskim Kościele od 1944 r. Według źródeł stowarzyszenia na ankietę odpowiedziało około 4 tys. intelektualistów katolickich i księży. Organizacja Bolesława Piaseckiego włączyła się także w ofensywę przeciwko Orędziu biskupów polskich do biskupów niemieckich. Zarzucono Kościołowi, że szkodzi Orędziem… Polsce oraz że miesza się do spraw politycznych, chcąc w ten sposób przeorientowania polskiej polityki z kierunku wschodniego na zachodni.

Bolesław Piasecki

W Sejmie PRL i nowe Wytyczne ideowo-polityczne

Zaangażowanie Stowarzyszenia PAX po stronie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przyniosło umocnienie grupy Bolesława Piaseckiego w systemie władzy. W wyborach 1965 r. reprezentacja poselska PAX-u w Sejmie PRL zwiększyła się do pięciu posłów. W ławach poselskich zasiedli: Bolesław Piasecki, Ryszard Reiff, Jerzy Hagmajer, Józef Knapik, Mieczysław Stachura. W roku wyborów opublikowano także nowe Wytyczne ideowo-polityczne. Dokument był powtórzeniem Wytycznych… z 1958 r. Rozszerzono go o założenia polityczne i ewentualną drogę PAX-u na szczyty władzy. Wyróżniono trzy etapy rozwojowe:

1. W wyborach oddaje się głos na jedną listę wystawioną przez partię dominującą i jej sojuszników, ale z biegiem czasu sprzymierzeńcy stają się zbędni.

2. W etapie drugim jest wspólna lista, ale stronnicy współrządzą.

3. Etap trzeci opiera się na konkurencji.

Najciekawszy, zdaniem Bolesława Piaseckiego, jest etap drugi, ponieważ prawdopodobnie przewodniczący Stowarzyszenia PAX miał na myśli swoje ugrupowanie, ale z zaznaczeniem, że chciał z tej konkurencji wyeliminować Stronnictwo Demokratyczne oraz Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, które to ugrupowania miały zostać zdominowane przez PZPR w pierwszym etapie poprzez przejęcie bazy społecznej partii satelickich. Bolesław Piasecki głosił współrządzenie z dotychczas panującymi w drugim etapie, a w trzecim przejęcie władzy przez Stowarzyszenie PAX. W Wytycznych… zapowiedziano podporządkowanie pozostałych organizacji politycznych katolików.

Rozszerzony program PAX-u sugeruje, że Bolesław Piasecki miał bardzo wielkie ambicje. Faktycznie jednak były one nie do spełnienia, o czym świadczy rozmowa I sekretarza KC PZPR z przedstawicielami grupy w tym samym dniu, kiedy zostały opublikowane Wytyczne…. Władysław Gomułka ponownie skrytykował grupę Bolesława Piaseckiego za chęć stworzenia ugrupowania politycznego. Na zakończenie rozmowy postanowił obniżyć rangę spotkań z członkami PAX-u, którzy mieli od tego momentu kontaktować się z Zenonem Kliszko lub Walerym Namiotkiewiczem.

Przełomowe lata 1967-1970

Mieczysław Moczar

W tychże latach Stowarzyszenie PAX podążało za Mieczysławem Moczarem i jego wizją „narodową” państwa. Jednak zmieniło się to w marcu 1968 r., kiedy to okazało się, że większe wpływy i szansę na stanowisko I sekretarza KC PZPR ma Edward Gierek.

Środowisko PAX-u przystąpiło do kampanii antysemickiej zapoczątkowanej przez Władysława Gomułkę. Już 11 marca 1968 r. w „Słowie Powszechnym” ukazał się artykuł pt. Do studentów Uniwersytetu Warszawskiego, w którym połączono wątki antysemickie z antyniemieckimi. W tekście wskazywano, że sojusz izraelsko-niemiecki jakoby miał być skierowany przeciwko Polsce. Według redaktorów RFN chciała przerzucić na Polaków winę za śmierć sześciu milionów Żydów. Ponadto wśród inspiratorów wydarzeń 8 marca 1968 r. wymieniano z imienia osoby pochodzenia żydowskiego, które, według autora, przeszły z pozycji socjalistycznych na pozycje „syjonistyczne„. Wydarzenia miały być spiskiem dzieci odsuniętych od władzy prominentów partyjnych. W kwietniu 1968 r. Koło Poselskie PAX-u przystąpiło także do ataku na Koło Poselskie „Znak„ za ich interpelację sejmową, w której wzięli w obronę protestujących studentów. W dniu 11 kwietnia Bolesław Piasecki, z trybuny sejmowej, oświadczył, że KP „Znak” i jego posłowie reprezentują poglądy reakcyjne oraz przyłączyli się do ”spisku syjonistycznego”. W następnym artykule z października 1968 r. pt. O istocie konfliktu ponownie upatrywał spisku w sojuszu niemiecko-izraelskim. Według niego niemiecka polityka wschodnia jest skierowana przeciwko Polsce, przy aktywnym współudziale żydowskim. Swoje zarzuty przewodniczący PAX-u powtórzył także dwa dni później w referacie Polska-NRF z dnia 7 października 1970 r., czyli na dwa miesiące przed podpisaniem porozumienia Polska – Niemcy.

Lata 1968-1970 dla Stowarzyszenia PAX oznaczały zaangażowanie się w dialog ze swoimi sympatykami wśród duchowieństwa. Służyć miały temu spotkania z księżmi. W czasie ich trwania przeciwstawiano odnowę soborową konserwatyzmowi polskiego Kościoła, jednak zmieniło się to w 1969 r. po opublikowaniu przez Jerzego Turowicza artykułu pt. Kryzys w Kościele, który wzburzył Prymasa. Bolesław Piasecki zmienił taktykę. Od tej pory głosił, że „Kościół jest na przełomie”. W celu nawiązania kontaktu z hierarchami powołano Radę Programową przy Referacie Współpracy z Duchowieństwem Stowarzyszenia PAX. Jednak już w 1971 r. Episkopat skierował list upominający Piaseckiego, aby nie tworzył ruchu księży.

Jednak prowadzenie polityki uległej wobec władz nie spowodowało poszerzenia grona posłów PAX-u. W kolejnych wyborach w ławach poselskich zasiedli: Bolesław Piasecki, Jerzy Hagmajer, Witold Jankowski, Marek Kabat i Zenon Komander.

Wydarzenia grudnia 1970 r. wywołały zaniepokojenie przewodniczącego Stowarzyszenia PAX, ponieważ spodziewał się on zmiany władz partyjno-państwowych, ale przede wszystkim obawiał się, że strajki na Wybrzeżu spowodują rozszerzenie się niepokojów, co doprowadzi do zniesienia komunizmu a w ostateczności do sowieckiej interwencji. Wybór na nowego sekretarza Edwarda Gierka także nie wzbudził w przywódcy PAX-u entuzjazmu, ponieważ uważał, że były I sekretarz KW PZPR ze Śląska będzie przejściowym wyborem.

PAX na początku dekady gierkowskiej

Edward Gierek

Wraz ze zmianami na najwyższych szczeblach władzy po wydarzeniach Grudnia ‘70 Bolesław Piasecki podejmuje próbę nawiązania stosunków z nowym I sekretarzem KC PZPR. Do pierwszej rozmowy dochodzi już 16 stycznia 1971 r. Rozmowa ukazała różnice poglądowe pomiędzy nimi. Edward Gierek był zwolennikiem stopniowych zmian, a przewodniczący Stowarzyszenia PAX proponował szybką modernizację społeczno-gospodarczą.

Nie przeszkodziło to w zaangażowaniu się środowiska Piaseckiego w popieranie nowych władz partyjno-państwowych. Już od stycznia 1971 r. czasopisma stowarzyszenia przyłączyły się do nagonki na poprzednią ekipę rządzącą, a posłowie PAX-u na forum Sejmu PRL nawoływali do zmiany polityki gospodarczej kraju. Wkrótce te działania przyniosły wymierny skutek i przedstawiciel stowarzyszenia został włączony w skład Komisji Partyjno-Rządowej dla Unowocześnienia Gospodarki, a sam Bolesław Piasecki został członkiem Rady Państwa. Ponadto Telewizja Polska w dniu 24 listopada 1971 r. przekazała informację o książce – wyborze jego publicystyki Siły rozwoju. Jednak władze nie chciały spełnić marzeń przywódcy zrzeszenia, czyli przekształcenia Stowarzyszenia PAX w stronnictwo polityczne. Wybory do Sejmu PRL w 1972 r. także nie przyniosły poszerzenia składu koła poselskiego – ponownie znalazło się w nim pięciu posłów.

Kolejne rozłamy

Bolesław Piasecki nie rezygnował ze swoich pomysłów i w dniach 27-28 listopada 1971 r. odbyły się wybory w PAX-ie. Przewodniczącym został dotychczasowy przywódca, a do nowego zarządu wybrano siedemdziesiąt osób. Prezydium po wyborach liczyło piętnastu członków. Od 1971 r. zaczął także narastać kryzys wewnątrz stowarzyszenia. Na lidera opozycji wewnątrz PAX-u zaczął wyrastać wiceprzewodniczący Jerzy Hagmajer. Rebelia została szybko zdławiona. W dniu 10 lipca 1972 r. zlikwidowano stanowisko wiceprzewodniczącego, po zmianie statutu Stowarzyszenia PAX. Jednak kryzys nie wygasł. Buntowali się także młodzi członkowie pod przywództwem synów Jerzego Hagmajera i Zygmunta Przetakiewicza, którzy uspokoili się dopiero po perswazji swoich ojców i obciążenia większą ilością pracy. Pod koniec lat 80. konflikt powrócił. Działacze średniego i niższego szczebla sprzeciwiali się autorytarnej polityce prowadzonej przez Bolesława Piaseckiego i żądali demokratyzacji wewnętrznozrzeszeniowej. W 1978 r. doszło do rozłamu w PAX-ie, co doprowadziło do odejścia opozycjonistów, pod przywództwem Romualda Szeremietiewa, ze stowarzyszenia. Następnie przeszli oni na pozycje antypaństwowe współtworząc w dniu 1 września 1979 r. Konfederację Polski Niepodległej.

Rok 1976

W 1976 r. Stowarzyszenie PAX obchodziło swoje trzydziestolecie istnienia. Dokonano też zmian w jego statucie. Przewodniczącego od tej pory wybierać miał zarząd, a nie jak uprzednio walne zgromadzenie. Zmniejszyła się także ilość członków prezydium i włączono w nie Bolesława Piaseckiego. Ogłoszono też aktualną ich liczbę, która wynosiła piętnaście tysięcy. Ponadto ów rok przyniósł zmiany w konstytucji PRL. Posłowie PAX-u zagłosowali za nimi, ale trzeba podkreślić, że sankcjonowały one przodującą rolę PZPR i jej satelitów ZSL i SD, wykluczając w tej sposób istnienie czwartej partii i to w dodatku niezależnej od komunistów. W wyborach ponownie w ławach poselskich zasiadło pięciu posłów. Po wydarzeniach Czerwca 1976 r. Stowarzyszenie PAX również poparło kierownictwo partyjno-państwowe w kryzysowej sytuacji twierdząc, na łamach swoich pism, iż podwyżka doprowadzi do polepszenia sytuacji gospodarczej Polski.

Śmierć Piaseckiego i przedefiniowanie działalności stowarzyszenia

Śmierć przewodniczącego Stowarzyszenia PAX w 1979 r. i wydarzenia na Wybrzeżu w roku następnym postawiły organizację w nowej sytuacji. Nowym prezesem został Ryszard Reiff, wraz z jego wyborem koncepcja działalności zrzeszenia katolików została przeformułowana. Odejście ze świata żywych dotychczasowego prezesa doprowadziło także do przetasowań w kierownictwie stowarzyszenia. Dotyczyły one głównie usunięcia z władz przeciwników nowego przewodniczącego – Zygmunta Przetakiewicza i Janusza Stefanowicza. Nie były to jedyne zmiany. Objęcie steru rządów w organizacji przez Ryszarda Reiffa spowodowało także ocieplenie stosunków z Episkopatem Polski oraz ochłodzenie relacji z PZPR, szczególnie po tym, jak przewodniczący PAX-u rozpoczął krytykę partii oraz uprzywilejowania członków wyższego kierownictwa partyjnego. Dowodem może być przytaczany przez Ryszarda Reiffa moment spotkania z Ojcem Świętym: „[…] W pewnym momencie ksiądz Prymas wziął mnie pod rękę, podprowadził do Ojca Św. i powiedział: to jest nowy przewodniczący PAX, już inaczej patrzy na to, co i jak się będzie układało”.

Z kolei protesty Sierpnia 1980 r. spowodowały oddanie się PAX-u „[…] na usługi i do dyspozycji nowego ruchu społecznego„. Wewnątrz struktur powstała Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność„ przy Instytucjach Stowarzyszenia PAX, a pisma organizacji stały się organami prasowymi nowego ruchu społecznego, z kolei przedstawicielstwa PAX-u w poszczególnych województwach miejscami grupującymi członków nowego związku. We wrześniu Ryszard Reiff został zaproszony na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”, ale, co warto zauważyć, przewodniczący PAX-u był postrzegany jako przedstawiciel systemu władzy. Symbolem tego było jego osamotnienie na zjeździe, objawiające się kontaktowaniem nielicznych przedstawicieli z Ryszardem Reiffem. Zmiana linii programowej Stowarzyszenia PAX była także widoczna wraz z wprowadzeniem stanu wojennego. Jako jedyny członek Rady Państwa PRL sprzeciwił się tejże decyzji w Polsce. Wkrótce został za to odwołany ze stanowisk państwowych, jak i wewnętrzno-stowarzyszeniowych. Jednak trzeba zauważyć, iż nie wszyscy członkowie PAX-u byli za nową polityką prowadzoną przez Ryszarda Reiffa i kierownictwo stowarzyszenia. W organizacji wciąż jeszcze aktywni byli starzy działacze wywodzący się z ONR ”Falanga”. Ponadto ówczesny przewodniczący zraził do siebie niektórych działaczy tym, że odszedł od myśli Bolesława Piaseckiego oraz usunięciem byłych falangistów z kierownictwa PAX-u. Powodów z pewnością było wiele innych, wśród wymienianych są jeszcze: odejście od ideałów socjalistycznych, czy popieranie nowego ruchu związkowego przez kierownictwo stowarzyszenia.

Wojciech Jaruzelski w 1968 r.

Stan wojenny i nawrót do „starej” linii programowej

Po 13 grudnia 1981 r. linia ideowa Stowarzyszenia PAX powróciła do tej sprzed 1979 r. Władze w organizacji przejęli twardogłowi działacze na czele z nowym prezesem Zenonem Komenderem, a Ryszard Reiff oraz jego zwolennicy opuścili szeregi PAX-u. Nowe władze stowarzyszenia poparły powstanie PRON i wyznaczyły do udziału w zarządzie ruchu swojego członka – Jana Dobraczyńskiego. W ten sposób ponownie zyskuje na znaczeniu. Zenon Komender obejmuje fotel wicepremiera (1982 r.) w rządzie gen. Wojciecha Jaruzelskiego i funkcję członka Rady Państwa PRL (1985 r.), a organizacji nie narzucono: limitu przyjęć nowych członków i rozwoju organizacyjnego w terenie. W tym miejscu warto powrócić do Ryszarda Reiffa, który nadal wspierał „Solidarność” i w 1989 r. zasiadł do obrad Okrągłego Stołu jako reprezentant strony opozycyjnej, a w pierwszych wyborach został obrany Senatorem RP. Z kolei pozostali byli działacze PAX-u, m.in. Romuald Szeremietiew, Tadeusz Stański, działali w pracach Konfederacji Polski Niepodległej oraz w 1985 r. utworzyli Polskie Porozumienie Niepodległościowe.

Niejednoznaczna ocena

Stowarzyszenie PAX, pomimo licznych haniebnych uczynków, pełniło również wiele ważnych i wartych odnotowania funkcji. W czasopismach PAX-owskich publikowali i znaleźli zatrudnienie wybitni polscy intelektualiści oraz kombatanci minionej wojny (w tym żołnierze Polskiego Państwa Podziemnego), wśród nich m.in. Stefan Kisielewski, Jerzy Zawieyski, Tadeusz Mazowiecki, Paweł Jasienica, którzy w późniejszych latach rozwijali się w Klubach Inteligencji Katolickiej czy w takich pismach jak: „Tygodnik Powszechny„, „Więź„, ale także tworzyli Polskę niepodległą po 1989 r. Z kolei Instytut Wydawniczy PAX wydał ogromną liczbę monografii poświęconych Kościołowi i jego nauce oraz historii najnowszej. Jeżeli nie istniałoby powyższe wydawnictwo, Polacy z pewnością aż do zmian okrągłostołowych nie zapoznaliby się z pismami wielu czołowych pisarzy i filozofów katolickich. Natomiast ”Słowo Powszechne” było jedynym dziennikiem katolickim od Łaby aż po Władywostok.

Bibliografia:

1. Bober S., Komu służył PAX, Warszawa 2008.
2. Brzeziecki A., Mazowiecki. Biografia naszego premiera, Kraków 2015.
3. Busse K., Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975-1993), Lublin-Radom 2014.
4. Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński, Kraków 2013.
5. Dobraczyński J., Tylko w jednym życiu, Warszawa 1977.
6. Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944-1989, Warszawa 2000.
7. Dudek A., Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2006.
8. Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej, Londyn 1990.
9. Engelgard J., Bolesław Piasecki 1939 – 1956, Warszawa 2015.
10. Graczyk R., Od uwikłania do autentyczności. Biografia polityczna Tadeusza Mazowieckiego, Poznań 2015.
11. Micewski A., Współrządzić czy nie kłamać? PAX i Znak w Polsce 1945-1976, Paryż 1978.
12. Piasecki B., Myśli, Warszawa 1983.
13. Piasecki B., Siły rozwoju, Warszawa 1971.
14. Piasecki B., Zagadnienia istotne, Warszawa 1954.
15. Przetakiewicz Z., Od ONR-u do PAX-u, Warszawa 2010.
16. Reiff R., Archiwum Stowarzyszenia PAX, t. 1, Warszawa 2006.
17. Smoliński M. G., Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892-1968), Warszawa 2014.
18. Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003.
19. Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945-1950), Warszawa 1997.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski
Korekta: Klaudia Orłowska}

1. A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990, s. 283. [↩]