Śląskie (również kluski) w Himalajach i nie tylko… Kilka słów o Górnym Śląsku w PRL-u na podstawie spuścizny Jerzego Kukuczki

O Śląsku w kontekście przynależności państwowej i gospodarce mówi się od dawna i dużo. Znacznie mniej uwagi poświęca się zagadnieniu tożsamości w ujęciu tego regionu jako odrębnego tworu, a już najmniej w kontekście historii najnowszej. Może warto zatem sięgnąć do nie tak dawnych doświadczeń i przyjrzeć się, jak na mieszkańców GOP-u wpłynęły wielowiekowe roszady geopolityczne i jak kształtowano ich tożsamość w okresie PRL-u.

Jerzy Kukuczka – graffiti w Bogucicach (2011)

Nie mamy zamiaru jednak wyczerpać tematu, a jedynie zarysować nowe obszary, w których można szukać źródeł. W naszym artykule proponujemy wykorzystanie spuścizny Jerzego Kukuczki przechowywanej w archiwum jego imienia w Katowicach, szczególnie, że nie tak dawno obchodziliśmy 30. rocznicę słynnego dokonania polskiego himalaisty – zdobycia Korony Himalajów.

Dla zarysowania tematu warto przedstawić pokrótce, choćby faktograficznie, kim był Jerzy Kukuczka. Urodził się w 1948 r. w Katowicach w rodzinie mocno związanej z Cieszynem i Istebną. Był mężem i ojcem, pracownikiem instytucji związanej z górnictwem. We wczesnej młodości zajmował się podnoszeniem ciężarów1, turystyką górską, speleologią i wspinaczką skałkową. Światu znany jest jako jeden z najlepszych himalaistów. Docenia się go zarówno ze względu na liczbę dokonań, jak i ich styl (wejścia bez tlenu, nowe drogi, przejścia zimowe i solowe)2. W 1987 r. jako drugi człowiek na świecie zdobył Koronę Himalajów, czyli wszystkie szczyty ośmiotysięczne. Dla porównania, co często powtarzane jest w polskich publikacjach na ten temat, Reinhold Messner – pierwszy, który skompletował czternaście ośmiotysięczników – dokonał tego w 1986 r., w czasie dwa razy dłuższym niż katowiczanin3. W 1989 r. Jerzy Kukuczka zginął podczas kolejnej wyprawy na Lhotse. Pozostawił po sobie nie tylko pamięć o swoich osiągnięciach, ale i mnogość dokumentów tekstowych, filmowych, dźwiękowych, fotografii, przedmiotów – dziś muzealiów4. Pomagają one zapoznać się z życiem Kukuczki, zarówno tym osobistym, jak i związanym z działalnością górską. Co ważne w kontekście naszego artykułu – zgromadzone archiwalia i muzealia mogą okazać się przydatne przy badaniu tematów, których obecność w spuściźnie Kukuczki nie wydaje się aż tak oczywista – chociażby kwestii śląskiej tożsamości.

Śląski ruch górski

W spuściźnie Jerzego Kukuczki można zauważyć motyw poczucia odrębności regionalnej, promowania lokalnego patriotyzmu. Szczególnie mocno widać to w funkcjonowaniu i wydźwięku propagandowym regionalnego ruchu taternicko-alpejsko-himalajskiego.

Historia ruchu górskiego na terenie GOP-u rozpoczęła się w 1949 r., kiedy to członkowie Klubu Wysokogórskiego dali początek Kołu Śląskiemu tego klubu z siedzibą w Katowicach. Byli to m.in.: Janusz Chmielowski, Zdzisław Kirkin-Dziędzielewicz, Marek Korowicz, Józef Merta, Zygmunt Mikiewicz. Z czasem powstawały zalążki kolejnych kół – w Bielsku-Białej i Gliwicach. Wraz z powstaniem PTTK Klub Wysokogórski został przez nie wchłonięty i odtąd jego wcześniejsi członkowie znaleźli się w Sekcjach Alpinistycznych Towarzystwa.

Śląscy pasjonaci gór w początkowym okresie zajmowali się wspinaczką w skałkach Jury Krakowsko-Częstochowskiej oraz Tatrach Polskich i Słowackich. Ponadto organizowali imprezy masowe, obozy, pogadanki, kursy wspinaczkowe. W 1951 r. zorganizowali Śląską Alpiniadę dla uczczenia bitwy pod Lenino. W 1953 r. miała miejsce Pierwsza Śląska Alpiniada Zimowa, w czasie której nakręcono jeden z pierwszych polskich filmów średniometrażowych o tematyce górskiej5. Z czasem impreza ta zaczęła mieć zasięg ogólnopolski. W 1956 r. reaktywowano Klub Wysokogórski. Stopniowo dostępne stawały się Kaukaz, Alpy, Dolomity, góry Riła. Na Śląsku rozwijało się również taternictwo kobiece. Od 1959 r. liczyć można pierwsze sukcesy Ślązaczek w Tatrach. Do bardziej znanych przedstawicielek taternictwa kobiecego tego regionu należą: Anna Pawelczyk-Kunicka, Jolanta Śledziewska-Jarecka, Janina Zygadlewicz, Danuta Gellner, Bożena Szyszko. Wraz z rozwojem taternickich osiągnięć rozwijała się speleologia.

Śląskie wyprawy

Członkowie śląskich Klubów Wysokogórskich silnie podkreślali swój udział w ekspedycjach ogólnopolskich, w tym w pierwszej powojennej wyprawie w góry egzotyczne z 1960 r., kiedy to zdobyto Noszak6. Sławami tego okresu byli: Bronisław Kunicki, Jan Mostowski, Eugeniusz Chrobak, Ryszard Szafirski.

Warto tu przypomnieć o tym, że wyjazd z kraju w tym czasie nie należał do najłatwiejszych. Pomimo tego alpinistom udawało się organizować kolejne wyprawy, uzyskiwać wymagane pozwolenia, dewizy, produkty potrzebne podczas wspinaczki i pobytu w górach, choć wiązało się to z olbrzymim wysiłkiem organizacyjnym i również propagandowym. Podczas starań o pozwolenie na wyprawy często odwoływano się do potrzeby zaznaczenia polskiej bądź śląskiej obecności w światowym alpinizmie czy himalaizmie, konieczności pokazania światu zdolności Polaków. Warto tu podkreślić, że podczas starań o pomoc różnych lokalnych zakładów przemysłowych wyprawę promowano jako regionalną, „ogólnopolsko” – traktowano ją jako narodową.

Lhotse

Pierwszym dużym śląskim osiągnięciem organizacyjnym i propagandowym w tej kwestii była wyprawa w Andy peruwiańskie z 1971 r. Uczestnicy dokonali pierwszych polskich wejść na siedemnaście szczytów pięcio- i sześciotysięcznych, w tym na trzy szczyty dziewicze. Owe trzy wierzchołki otrzymały polskie nazwy: Nevado Silesia, Nevado Bytom i Nevado Copernico. Następny rok przyniósł wyjazd do Maroka w góry Atlasu Wysokiego i pierwsze przejście całej grani masywu. W 1973 r. odbyła się śląska wyprawa w Hindukusz zakończona sukcesem, podczas której wytyczono nowe drogi. Wyjazd doszedł do skutku dzięki pomocy władz. Rok 1974 to osławiona ekspedycja w góry Alaski. Była to pierwsza polska wyprawa na szczyty Ameryki Północnej. Brał w niej udział Jerzy Kukuczka. Organizowano ją oficjalnie dla uczczenia 30-lecia PRL. Z tej racji w jej przygotowanie zaangażowane były wszelkie możliwe zakłady przemysłowe oraz władze samorządowe. W 1975 r. Ślązacy udali się do Afryki. Dokonali tam trawersu Ruwenzori, wspinając się łącznie na dwadzieścia szczytów. W 1976 r. miały miejsce dwa wyjazdy w Hindukusz, również z udziałem Jerzego Kukuczki. Rok 1977 to pierwsza śląska ekspedycja w Himalaje, podczas której planowano stanąć na Nanga Parbat. Nie zakończyła się ona zdobyciem szczytu, jednakże z punktu widzenia polskiego himalaizmu była bardzo ważna. Tutaj także pojawia się postać bohatera artykułu. W 1979 r. doszła do skutku planowana już w 1978 r. wyprawa na Lhotse. Szczyt zdobył m.in. Kukuczka. W 1980 r. zorganizowano narodową ekspedycję na Mount Everest. Pomimo bardziej ogólnopolskiego niż śląskiego charakteru na szczycie jego zdobywcy pozostawili proporczyki z herbami Katowic i Gliwic. Śląskich wypraw bądź ich planów pojawiało się jeszcze kilka. Jednak w ogólnym zarysie – górskie eskapady nabierają bardziej ogólnopolskiego, międzynarodowego charakteru, choć przez regionalną prasę silnie podkreślane są akcenty śląskie.

Śląskie kluski w Himalajach i nie tylko

Wydaje się to być bardzo trywialne, warto jednak przyjrzeć się tu również kwestii śląskich specjałów. Pomijamy tu często pojawiające się w mediach informacje o upodobaniach kulinarnych Kukuczki (golonka, rolada, kluski śląskie). Ciekawsze jest ugaszczanie zachodnich himalaistów. Niejednokrotnie w bazach pod ośmiotysięcznymi szczytami przebywało kilka różnych wypraw. Praktykowano wówczas wzajemne odwiedziny, podczas których podawano regionalne przysmaki, co niejednokrotnie podkreślano w późniejszych relacjach z górskich eskapad. Z tym zwyczajem poniekąd wiąże się także symboliczny prezent wręczony Jerzemu Kukuczce po zdobyciu Shisha Pangmy – ostatniego ośmiotysięcznika spośród wszystkich czternastu. Były to kluski śląskie. Motyw ten idealnie wpasowywał się w jego „regionalność” podkreślaną w mediach.

Śląscy bohaterzy

Wraz z sukcesami śląskich wspinaczy rosła popularność tego sportu wśród Polaków. Widać to na przykładzie prasy kreującej zdobywców szczytów jako bohaterów. Jerzy Kukuczka stopniowo stawał się jednym z nich: coraz częściej był zapraszany na odczyty, zachęcany do wystąpień, udzielania wywiadów. Stawał się również twarzą różnych produktów. Brał udział w kampaniach reklamowych w zamian za sponsorowanie kosztownych wypraw górskich. Równolegle nazywało się go polską i śląską sławą. Jego popularność przetrwała próbę czasu. Do dziś istnieją miejsca czy instytucje nazwane jego imieniem, przede wszystkim na terenie GOP-u7. Jerzy Kukuczka, rzecz jasna, nie był jedynym słynnym śląskim himalaistą, trudno jednak o drugiego tak często pojawiającego się w prasie, radiu i telewizji okresu PRL-u.

Sziszapangma

Śląski góral

Co ciekawe, Jerzy Kukuczka nie czuł się katowiczaninem, choć tutaj się urodził. Jak podkreślał w rozmowach, bliżej mu było do Istebnej, z której pochodziła jego rodzina, a której mieszkańców sam zaliczał bardziej do górali niż Ślązaków. Jednak niewiele to zmieniało w przedstawianiu jego postaci. Widać to w nagłówkach gazet, ale również w kinematografii. Po zdobyciu przez niego Shisha Pangmy stał się bohaterem kilku filmów na swój temat, grał w nich nawet samego siebie. W jednym z nagrań pojawiają się kadry, w których Kukuczka jak archetypowy Ślązak zjeżdża do kopalni. Co prawda jego praca wiązała się z górnictwem, ale w rzeczywistości pracował na powierzchni jako elektroenergetyk.

O postrzeganiu Śląska

W spuściźnie Jerzego Kukuczki znajduje się bardzo ciekawe nagranie audio. Podczas wyprawy na Annapurnę z 1988 r. zarejestrowano przebieg rozmowy jej uczestników na temat Śląska i jego historii.

W nagraniu tym można znaleźć pełne dezaprobaty wypowiedzi o niszczeniu zabytków traktowanych przez władze jako poniemieckie. Poruszone zostają kwestie budownictwa Burowca, Giszowca, Załęża, Bogucic, Wełnowca. Dla Jerzego Kukuczki Śląsk był (jak hiperbolizował) rodzajem skansenu, którego zabytki należałoby chronić, a kontakt ich z ludźmi ograniczać do muzealnych wizyt i wykorzystywania jako plenery filmowe. W nagraniu tym dość mocno przewija się kwestia rekwizycji mienia poniemieckiego bądź na wyrost uznanego za takie przez władze8.

Nie bez znaczenia pozostają również zdania, które ilustrują dość dużą wiedzę historyczną himalaistów, szczególnie tę dotyczącą Śląska. Kluczowymi postaciami, wokół których wspinacze konstruują swoją opowieść, są: Kazimierz Wielki, Zygmunt Luksemburczyk, Georg von Gieshe, Michał Grażyński czy gen. Aleksander Zawadzki. Interesującym motywem, jaki pojawia się w rozmowie, jest także kwestia koegzystencji Czechów i Polaków w przeszłości.

Wypowiedzi uczestników wyprawy na temat historii pełne są odniesień nie tyle do jej podręcznikowej wersji, co m.in. informacji przekazywanych w kręgu rodzinnym oraz archiwaliów z archiwum w Katowicach.

Cała rozmowa ma luźny charakter, dość mocno pobrzmiewają tu jednak nuty żalu i goryczy kierowanych w stronę władz korzystających z dobrodziejstw Śląska przy jednoczesnym niszczeniu jego spuścizny.

***

W świetle omawianych materiałów Śląsk jawi się jako region mający świadomość własnej odrębności i wyjątkowości. Nie pojawiają się tu tendencje separatystyczne, ale dość wyraźna jest kwestia lokalnego patriotyzmu. W archiwaliach znajduje się także zagadnienie poczucia krzywdy Ślązaków. Kolejną kwestią jest sprawa ludności napływowej, do której należeli rodzice Jerzego Kukuczki, i wrażenia jego wyobcowania spośród grona rdzennych mieszkańców.

Naszym celem nie było wnikliwe analizowanie przedstawianych archiwaliów, ale mamy nadzieję, że w pewnym stopniu wykazaliśmy, iż spuścizna Jerzego Kukuczki jest warta uwagi, także ze względu na tematykę śląską.

Bibliografia:

Archiwalia

1. Archiwum Jerzego Kukuczki, Spuścizna Jerzego Kukuczki, Wywiad z Jerzym Kukuczką przeprowadzony przez Macieja Biegę, sygn. A01-01-01.
2. AJK, SJK, Wywiad z Jerzym Kukuczką przeprowadzony przez Tomasza Malanowskiego, sygn. A01-02.
3. AJK, SJK, Wywiad z Jerzym Kukuczką, sygn. A01-03-05.
4. AJK, SJK, Wypowiedzi dotyczące Jerzego Kukuczki, A01-06-01.
5. AJK, SJK, Nagrania prywatne, sygn. A02-01-02.
6. AJK, SJK, Wyprawa na Annapurnę w 1988 roku, sygn. A03-04-02.
7. AJK, SJK, „Who is Kukuczka?”, 1989, B01-04-03.
8. AJK, SJK, Praca zawodowa, sygn. D01-13 (szczególnie dokumenty 1, 3, 11-13).
9. AJK, SJK, Notatnik z lat 1964-1970 zawierający informacje związane z podnoszeniem ciężarów, luźne zapiski, adresy, sygn. D02-01.
10. AJK, SJK, Programy i filmy poświęcone Jerzemu Kukuczce powstałe w kontekście jego śmierci, sygn. B01-05.
11. AJK, SJK, Chrzest, I Komunia Św., małżeństwo, sygn. D01-01-01.
12. AJK, SJK, Notes z 1979 roku z wyprawy na Lhotse i wypraw bez udziału Jerzego Kukuczki, sygn. D02-08.
13. AJK, SJK, Klub Wysokogórski w Katowicach: Sekcja Taternictwa Jaskiniowego, sygn. D03-04.
14. AJK, SJK, Organizacje niezwiązane ze wspinaczką, sygn. D03-01-05.
15. AJK, SJK, Alaska 1974, sygn. D04-03.
16. AJK, SJK, Zakopiańska wyprawa w Hindukusz-opis, 1975, sygn. D04-04-01.
17. AJK, SJK, Papeteria promocyjna Śląskiej Wyprawy w Hindukusz 1976, D04-04-02.
18. AJK, SJK, Sprawozdanie z wyprawy w Hindukusz z 1976 roku, 1976, D04-04-03.
19. AJK, SJK, Kosztorys wyprawy w Hindukusz 1976, 1976, D04-04-04.
20. AJK, SJK, Lista sprzętu pobranego na wyprawę na Nanga Parbat w 1977 roku, 1977, sygn. D04-04-05.
21. AJK, SJK, Pocztówka promująca wyprawę na Nanga Parbat w 1977 roku, 1977, D04-04-06.
22. AJK, SJK, Lhotse 1979, sygn. D04-05.
23. AJK, SJK, Mount Everest 1980, sygn. D04-06.
24. AJK, SJK, Polskie wyprawy bez uczestnictwa Jerzego Kukuczki, sygn. D04-19.
25. AJK, SJK, Noty i opracowania biograficzne oraz wspomnienia, sygn. D08-04.
26. AJK, SJK, Wzmianka „Przed wyprawą <Alaska-74>” w Wieczorze nr 23(7920), 1974, sygn. D10-01-13.
27. AJK, SJK, Artykuł „Alaska 1974” w Panoramie, 1974, D10-01-14.
28. AJK, SJK, Notatka prasowa „Śląska wyprawa alpinistyczna <Alaska 74>”, 1974, D10-01-19.
29. AJK, SJK, Notatka prasowa „Dziś wypływają do Montrealu. Wojewoda katowicki generał Jerzy Ziętek pożegnał uczestników wyprawy <Alaska 74>”, 1974, D10-01-20.
30. AJK, SJK, Notatka prasowa „Herb Gliwic na szczycie Mount Everest” w Nowinach Gliwickich nr 25(1184), 1980, D10-03-06.
31. AJK, SJK, Artykuł „Katowiczanin Jerzy Kukuczka zdobywcą trzech ośmiotysięcznych szczytów himalajskich. Trzeba zaprzeć się samego siebie...” w Dzienniku Zachodnim nr 39(11598), 1982, sygn. D10-05-02.
32. AJK, SJK, Artykuł „Radosna wieść z Himalajów. Polacy zdobyli Broad Peak (8047 m)! Jerzy Kukuczka pisze specjalnie dla <Dziennika Zachodniego>” w Dzienniku Zachodnim nr 171, 1982, D10-05-03.
33. AJK, SJK, Wywiad z Jerzym Kukuczką „W stylu alpejskim na Broad Peak. Polacy tworzą historię Karakorum” w Sporcie nr 226(6762), 1984, sygn. D10-06-09.
34. AJK, SJK, Artykuł „Z Bogucic w Himalaje” w Dzienniku Zachodnim nr 74(12735), 1986, D10-08-12.
35. AJK, SJK, Notatka prasowa „Incontro e dibattito. »Corsa alla vetta« protagonista Reinhold Messner” w Alto Adige, 1987, D10-09-04.
36. AJK, SJK, Notatka prasowa „14 ośmiotysięcznik został zdobyty. Jerzy Kukuczka – superstar!” w Gazecie Poznańskiej nr 229, 1987, sygn. D10-11-003.
37. AJK, SJK, Artykuł „Jerzy Kukuczka as Himalajów” w Trybunie Ludu nr 229, 1987, sygn. D10-11-009.
38. AJK, SJK, Notatka prasowa „Zdziwienia. Uczeń Białasa” w Sportowcu nr 43, 1987, sygn. D10-11-096.
39. AJK, SJK, Artykuł „Szopka Noworoczna – 1988” w Trybunie Ludu nr 305, 1987, sygn. D10-13-094.
40. AJK, SJK, Artykuł „Żywność a zdrowie” w Gazecie Krakowskiej nr 18, 1988, sygn. D10-14-112.
41. AJK, SJK, Notatka prasowa „J. Kukuczka o roli kiełków” w Dzienniku Zachodnim nr 18, 1988, D10-14-113.
42. AJK, SJK, Notatka prasowa „Prawdziwi ulubieńcy mas” w Szpilkach nr 7, 1988, sygn. D10-15-38.

Literatura

1. „Taternik”, 1962, 2-4, s. 49-174.
2. Kukuczka J., Malanowski T., Na szczytach świata, Katowice 2013.
3. Kukuczka J., Mój Pionowy Świat, Katowice 2014.
4. Linek B., „Odniemczanie” województwa śląskiego w latach 1945-1950: (w świetle materiałów wojewódzkich), Opole 1997.
5. Linek B., Polityka antyniemiecka na Górnym Śląsku w latach 1945-1950, Opole 2014.
6. Messner R., Moje życie na krawędzi, przeł. M. Kiełkowska, Katowice 2008.
7. Studium wiedzy o regionie śląskim, red. A. Szajnowska-Wysocka, Katowice 1999.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski
Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. Archiwum Jerzego Kukuczki, Wywiad z Jerzym Kukuczką przeprowadzony przez Macieja Biegę, sygn. A01-01; Tamże, Notatnik z lat 1964-1970 zawierający informacje związane z podnoszeniem ciężarów, luźne zapiski, adresy, sygn. D02-01. [↩]
2. J. Kukuczka, T. Malanowski, Na szczytach świata, Katowice 2013; J. Kukuczka, Mój Pionowy Świat, Katowice 2014. [↩]
3. R. Messner, Moje życie na krawędzi, przeł. M. Kiełkowska, Katowice 2008. [↩]
4. Zdigitalizowane materiały z Archiwum Jerzego Kukuczki można znaleźć w Wirtualnym Muzem: http://jerzykukuczka.com/#/ [dostęp: 2017-09-20]. [↩]
5. Film nosi nazwę Zdobywcy Orlej Perci. [↩]
6. Obszerne opracowanie, dotyczące wyprawy w góry Hindukuszu z 1960 r., znaleźć można w specjalnym numerze czasopisma wydawanego przez Klub Wysokogórski (dzisiaj istniejącego pod nazwą Polski Związek Alpinizmu). Zob. „Taternik”, 1962, 2-4, s. 49-174. [↩]
7. Najbardziej znana instytucja imienia Jerzego Kukuczki to Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach. Oprócz tego istnieją szkoły w Bielsku-Białej, Jastrzębiu-Zdroju, Pewli Małej k. Żywca, Korzkwi, Łodzi, Poznaniu, Wrocławiu i Rybniku. Oprócz instytucji oświatowych imieniem Jerzego Kukuczki nazwane są ulice w Częstochowie, Świdniku, Lublinie, Wrocławiu, Opolu i Warszawie. Także jedno z katowickich osiedli nosi imię Jerzego Kukuczki. [↩]
8. O konflikcie między komunistyczną władzą a Ślązakami zob. B. Linek, „Odniemczanie” województwa śląskiego w latach 1945-1950: (w świetle materiałów wojewódzkich), Opole 1997; Polityka antyniemiecka na Górnym Śląsku w latach 1945-1950, Opole 2014; Studium wiedzy o regionie śląskim: praca zbiorowa, red. A. Szajnowska-Wysocka, Katowice 1999. [↩]