Duszpasterstwo młodzieży i studentów w czasach Polski Ludowej

Po wprowadzeniu przez władze partyjno-państwowe dekretu o stowarzyszeniach w sierpniu 1949 r. oraz likwidacji przez władze kościelne katolickich stowarzyszeń studencko-młodzieżowych wielu ich dotychczasowych uczestników wstąpiło do stanu duchownego bądź przeniosło swoją działalność do Duszpasterstwa Akademickiego.

ks. Franciszek Blachnicki,
założyciel Ruchu Światło-Życie (fot. blachnicki.oaza.pl)

Początki

Władze partyjno-państwowe na różne sposoby próbowały utrudniać pracę DA, aby studenci nie wybierali katolickich inicjatyw, ale dołączyli do organizacji państwowych. Ponadto przez cały czas były one inwigilowane przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa. Polityka władz wobec Duszpasterstw spowodowała gromadzenie się studentów pod pozorem spotkań towarzyskich. Napływ nowych członków skłonił Episkopat do podjęcia decyzji o zinstytucjonalizowaniu powyższej organizacji. Dlatego w 1953 r. powołano do życia Komisję Krajową Duszpasterstwa Akademickiego. Zadaniem tej instytucji była koordynacja działalności duszpasterstw z różnych ośrodków akademickich oraz skupianie wszystkich duszpasterzy. Oprócz ukonstytuowania Komisji rozpoczęto wydawanie aktów, które miały systematyzować pracę różnych ośrodków. Pierwszym takim dokumentem były Wytyczne dla Duszpasterstwa Akademickiego1, wydane w 1953 r. Akt wprowadzał postanowienia dotyczące pracy duszpasterskiej z młodzieżą. Stawiano na rozwój intelektualny i duchowy uczestników DA, a także ustanowiono miejsce spotkań – od tej pory był nim kościół akademicki2. Jednak zapis o roli duszpasterza akademickiego pozostał mglisty, nie ujęto też roli Komisji Krajowej Duszpasterstwa Akademickiego i jej zadań. Następne lata charakteryzowały się systematycznym rozwojem i przede wszystkim nawiązaniem stosunków na szczeblu ogólnokrajowym pomiędzy różnymi ośrodkami.

1967/1968 r. – początek rozkwitu Duszpasterstwa Akademickiego

Marzec ’68 spowodował, że studenci, pamiętając tragiczne dla nich wydarzenia, znaleźli opiekę i pomoc pod skrzydłami Kościoła. Warto jednak zauważyć, że na ekspansję duszpasterstwa wpłynęły również rozpowszechnianie się myśli soborowej oraz wprowadzenie w 1967 r. Regulaminu Komisji Duszpasterstwa Akademickiego, który to precyzował zadania duszpasterzy i Komisji ds. Duszpasterstwa Akademickiego (wyszczególniał także liczbę członków oraz zasady członkostwa), a także określał zadania: rozwój duchowy i intelektualny członków wraz z ich wychowaniem, działalność charytatywną. Ponadto precyzowano rolę biskupa-delegata, który miał kontrolować działalność Komisji ds. Duszpasterstwa Akademickiego i poszczególnych duszpasterstw akademickich. Określono też przymioty duszpasterza akademickiego. Zgodnie z Wytycznymi… miał on podzielać zainteresowania osób, nad którymi sprawował opiekę duszpasterską, być osobą młodą i dobrze przygotowaną do pełnienia swojej roli.

Duszpasterstwo Akademickie w diecezji

Całością prac Duszpasterstwa Akademickiego w danej diecezji zarządzało kolegium z diecezjalnym duszpasterzem akademickim na czele. Zasiadali w nim także pozostali opiekunowie DA z danej jednostki administracyjnej Kościoła.

W latach siedemdziesiątych powyższa instytucja zapewniała różnorodne zajęcia, m.in. codzienne msze św., pielgrzymki, opiekę nad ubogimi studentami bądź z różnymi problemami, a także dyskusje, prelekcje, wykłady na aktualne problemy społeczne i dotyczące spraw naukowo-kulturalnych, spotkania z innowiercami czy ze znanymi lub interesującymi osobami, przyczyniając się w ten sposób do rozwoju ekumenizmu. Jednak podstawowym zadaniem DA była formacja przyszłych elit intelektualnych. Ponadto często przy ośrodkach duszpasterskich funkcjonowały biblioteki z dobrze wyposażonym księgozbiorem oraz prowadzona była działalność charytatywna. Były to także lata wprowadzenia w życie Statutu Duszpasterstwa Akademickiego (1971 r.), który ostatecznie określał zadania i rolę DA, aż do przełomu 1989 r. Według tego dokumentu podlegały one pod Komisję ds. Duszpasterstwa Akademickiego, a w poszczególnych ośrodkach ich praca miała być kontrolowana przez duszpasterzy akademickich. Główna rola zaś przypadała diecezjalnemu duszpasterzowi akademickiemu. Najważniejszym miejscem był kościół akademicki, choć była możliwość odbywania spotkań w pozostałych świątyniach, jeżeli miasto było dużym skupiskiem studentów i pracowników naukowych. Określono także rolę lokalnego ordynariusza, którego zadaniem było zapewnienie kościoła dla DA. Statut faktycznie był zbiorem uprzednio ogłoszonych dokumentów dotyczących Duszpasterstwa Akademickiego i uporządkował je.

Witraż z symbolem ΦΩΣ – ΖΩΗ (Światło-Życie) – znajdujący się w kaplicy Chrystusa Sługi na Kopiej Górce (Centrum Ruchu Światło-Życie) w Krościenku nad Dunajcem

Ks. Blachnicki i Ruch Światło-Życie

Wśród uczniów szkół średnich swój rozkwit przeżywał założony przez ks. Franciszka Blachnickiego Ruch Światło-Życie, znany także jako ruch oazowy i działający w strukturze Kościoła jako Duszpasterstwo Służby Liturgicznej3. Jego cele były podobne jak Duszpasterstwa Akademickiego, tyle że działał na niższym szczeblu edukacji. Stawiano w nim na formację duchową członków oraz kształtowano ich na przyszłą elitę intelektualną. Celami Ruchu były walka z alkoholizmem, aborcją czy narkomanią4. Praca Ruchu Światło-Życie polegała na organizowaniu spotkań, prelekcji, wykładów, rekolekcji (także w regionach wypoczynkowych), obozów wakacyjnych. Z ruchem oazowym związana jest też Krucjata Wyzwolenia Człowieka, zainicjowana przez ks. Blachnickiego w czasie pielgrzymki papieża Jana Pawła II do ojczyzny w 1979 r. Jej celem było szerzenie w polskim społeczeństwie inicjatywy powstrzymywania się od spożywania napojów alkoholowych.

Caritas Academica

Geneza organizacji sięga 1945 r., kiedy sytuacja społeczno-ekonomiczna Polski po zakończonej II wojnie światowej była fatalna. Kraj był zniszczony, nastąpiła pauperyzacja mieszkańców, wielu przenosiło się z odebranych Kresów Wschodnich na tereny dzisiejszej Polski i przede wszystkim na tzw. Ziemie Odzyskane. Bieda i nieszczęścia dotykały wszystkich. Dotyczyło to także studentów. Co prawda, zostały reaktywowane przedwojenne „Bratniaki„, teraz pod nazwą ”Bratnie Pomoce”, lecz w perspektywie hekatomby ich działalność nie przynosiła skutku. W tej sytuacji studenci DA postanowili zawiązać nową organizację pod nazwą Caritas Academica, której pracę powiązano z działalnością diecezjalnych Caritas. Organizacja zajmowała się niesieniem pomocy wśród żaków. Polegała ona m.in. na: kwestach, żywieniu, zapewnianiu noclegów dla bezdomnych studentów lub studentek z dziećmi. Wypłacano zapomogi, udzielano korepetycji lub przygotowywano do zawodu, a także zapewniano pracę zarobkową poprzez udział w akcjach, takich jak sprzedaż choinek, wyrób zabawek itp. Ponadto bardzo ważną formą niesionej pomocy była działalność na rzecz zdrowia studentów, która polegała na odwiedzaniu chorych oraz dostarczaniu leków.

Duszpasterstwo harcerskie

Po II wojnie światowej również harcerze wskrzesili swoją organizację. Nowe harcerstwo było wzorowane na tym przedwojennym, dlatego też reaktywowano duszpasterstwo harcerskie. Do harcerstwa wraz z harcmistrzami powrócili także duchowni. Już kilka tygodni po zakończeniu wojny powołano Naczelnego Kapelana ks. płk. Włodzimierza Ławrynowicza. Wkrótce także wprowadzono funkcję kapelana w poszczególnych chorągwiach, choć były to oddolne inicjatywy. Nominacjom sprzeciwiały się władze naczelne Związku Harcerstwa Polskiego. Niemniej prace nad rozwojem duszpasterstwa w harcerstwie były prowadzone nadal. Już latem 1946 r. Naczelny Kapelan wraz z o. Tomaszem Rostworowskim SJ i ks. Wincentym Malinowskim na polecenie prymasa Augusta Hlonda rozpoczęli opracowywanie regulaminu harcerskiego duszpasterstwa5. Ustalał on m.in., że Naczelny Kapelan miał być wyznaczany przez prymasa Polski i władze ZHP, struktura zaś składała się z kapelanów obwodowych i okręgowych, którzy jednocześnie byli członkami lokalnych zarządów ZHP.

Jednak przez cały czas wpływy w Związku próbowały uzyskać PPR i PPS. Co prawda komunistyczne partie miały utrudnione zadanie, ponieważ w ZHP działali duchowni, a członkami jego władz oraz instruktorami byli dawni członkowie Armii Krajowej i Szarych Szeregów. Dlatego też władze partyjno-państwowe na wszelkie możliwe sposoby próbowały deprecjonować ich w oczach harcerzy i Episkopatu Polski. Służyć temu miało także stopniowe odsuwanie instruktorów mających swoją przeszłość w Polskim Państwie Podziemnym. Krok po kroku władze Polski Ludowej przekształcały harcerstwo w organizację lewicową, czemu służyło m.in. mianowanie na kapelanów harcerskich kapelanów wojskowych. Warto zauważyć, że przeciwni temu byli kard. Hlond oraz ks. Włodzimierz Ławrynowicz. Episkopat co prawda próbował temu przeciwdziałać, wprowadzając zasadę, która mówiła, że kapelan harcerski ma za zadanie zacieśniać opiekę duszpasterską nad młodzieżą i może pełnić swoją posługę, jeżeli ma zgodę miejscowego ordynariusza. Jednak były to zabiegi wprowadzane na próżno. Komuniści stopniowo przejmowali władzę w ZHP. W krótkim czasie władze naczelne ZHP zostały przejęte przez PPR. Widoczne stało się to już w 1948 r., kiedy kierownictwo związku powołało Harcerską Służbę Polski – odpowiednik Powszechnej Organizacji Służba Polsce. Już kilka miesięcy później doszło do ostatecznego wyparcia Kościoła z harcerstwa. W grudniu 1948 r. ogłoszono Deklarację Ideową ZHP, według której harcerstwo oparto na socjalistycznych zasadach wychowawczych. Niecały miesiąc później odwołano Naczelnego Kapelana ZHP.

Rola duszpasterstwa młodzieży i studentów

Duszpasterstwo w czasach Polski Ludowej było jedną z nielicznych form zorganizowanego wychowania katolickiego młodych osób. Dzięki nim i kapłanom wyrosło wiele pokoleń inteligencji chrześcijańskiej, której członkowie tworzyli wolną Polskę. Jednak duszpasterstwa to nie tylko formacja, lecz również pomoc bliźniemu. Wspierały one i nadal wspierają ubogich, osoby starsze, ale także studentów. Warto też zaznaczyć, że lata 1948–1989 to czas powstania wielu Duszpasterstw Akademickich, które istnieją do dziś i są powszechnie znane. Wśród nich warto wymienić choćby DA oo. Dominikanów w Poznaniu czy w Krakowie (słynna Beczka).

Bibliografia

1. Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945–1953, Warszawa 2015.
2. Kumor B., Czasy współczesne 1914–1992 : Kościół katolicki w okresie systemów totalitarnych i odnowy soborowej : zniewolenie kościołów wschodnich : sekularyzacja i rozdrobnienie kościołów i wspólnot protestanckich, Lublin 1996.
3. Mardyla P., Duszpasterstwo w czasach stalinowskich, Kraków 2009.
4. Pietrzak J., Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda, Poznań 2009.
5. Przybecki A., Urzeczywistnienie się Kościoła w środowisku akademickim, Poznań 1986.
6. Szłapka M., Duszpasterstwo Akademickie oo. Dominikanów w Poznaniu w latach 1974–1991, mps.
7. Wodarczyk A., Prorok Żywego Kościoła, Katowice 2008.
8. Wojcieszyk E., Duszpasterstwo młodzieży archidiecezji poznańskiej w latach 1945–1989, Poznań 2013.
9. Zamiatała D., Działalność i likwidacja organizacji 1945–1950, Lublin 2005.
10. Zieliński Z., Bober S., Kościół w Polsce 1944–2007, Poznań 2009.
11. Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski}

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. A. Przybecki, Urzeczywistnienie się Kościoła w środowisku akademickim, Poznań 1986, s. 61. [↩]
2. M. Szłapka, Duszpasterstwo Akademickie oo. Dominikanów w Poznaniu w latach 1974–1991, mps, s. 21. [↩]
3. J. Żaryn, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003, s. 366–368. [↩]
4. B. Kumor, Czasy współczesne 1914–1992: Kościół katolicki w okresie systemów totalitarnych i odnowy soborowej: zniewolenie kościołów wschodnich: sekularyzacja i rozdrobnienie kościołów i wspólnot protestanckich, Lublin 1996, s. 514. [↩]
5. J. Pietrzak, Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda, Poznań 2009, s. 488–489. [↩]