Przedsława Włodzimierzówna – ostatnia żona Bolesława Chrobrego

1000 lat temu Bolesław Chrobry zajął Kijów. Wywiózł z niego nie tylko ogromne łupy, ale i wyjątkową zdobycz, o której myślał od dawna – Przedsławę, córkę Włodzimierza Wielkiego i siostrę Jarosława Mądrego. Została żoną Chrobrego prawem wojny, bez zgody swojej i swojego brata Jarosława, podobnie jak jej matka Rogneda, która została żoną Włodzimierza po zdobyciu Połocka oraz zamordowaniu jej ojca i braci. Łączy je coś jeszcze – obie przymusowo stały się żonami odtrąconych zalotników.

Bolesław Chrobry w 1018 r.

Obraz Jana Matejki Bolesław Chrobry ze Światopełkiem przy Złotej Bramie w Kijowie. Przedsława znajduje się po lewej stronie - siedząca w lektyce kobieta.

Władca Polski miał wtedy ok. 51 lat. Jak na ówczesne realia był to poważny wiek, może nie starczy (zegar biologiczny był wówczas taki jak teraz), ale też mało kto go dożywał. Z jego potomków, którzy zmarli śmiercią naturalną, syn Mieszko II żył 44 lata, wnuk Kazimierz Odnowiciel zmarł w wieku 42 lat, prawnuk Władysław Herman – 59 lat, a syn tegoż, czyli Bolesław Krzywousty – 52 lat. Długiemu życiu władców piastowskich nie sprzyjał przyjęty dla panujących tryb życia – powinni spędzać czas na wojnach, a wolne chwile na ucztach, tj. pijaństwie i obżarstwie w towarzystwie drużyny, albo na łowach. Bolesław Chrobry nie wyłamywał się z tego schematu, co poświadcza współczesny kronikarz Thietmar. Według ruskiego kronikarza Nestora skutki nadużywania jadła były następujące: „(…) Był bowiem Bolesław wielki i ciężki, że i na koniu ledwo mógł siedzieć”. Można się spodziewać, że Bolesław miał wiele problemów zdrowotnych wieku średniego, które uprzykrzały mu życie. Na domiar złego w 1016 r. zmarła jego żona Emnilda, z którą był bardzo związany od ok. 27 lat.

Te niedogodności rekompensowały sukcesy „zawodowe” Chrobrego. Tron objął w 992 r. w wieku ok. 25 lat, wypędzając macochę, swoich przyrodnich braci i ostro rozprawiając się z ich zwolennikami. Kilka lat później przyjął w Gnieźnie cesarza Ottona III, który nadał mu wyjątkową pozycję w hierarchii Rzeszy. Jej oznakami było m.in. zwolnienie z trybutu oraz stworzenie odrębnej prowincji kościelnej w Polsce, wraz z prawem mianowania biskupów. Potem nadeszło apogeum potęgi Bolesława – jako spadkobierca swego dziadka Bolesława Srogiego zajął imperium czeskie. W 1003 r. był uroczyście prowadzony na tron w Pradze. Jednak niestety tuż po tym poczuł gorycz porażki – buntujący się Czesi wypędzili go z pozyskanej prowincji, a w 1005 r. armie niemieckie znalazły się pod Poznaniem. Zatem w ciągu dwóch lat Chrobry znajdował się zarówno na pozycji mocarza, jak i na krawędzi upadku. Podniósł się jednak i przez kolejne kilkanaście lat (do pokoju w Budziszynie w 1018 r.) ze zmiennym szczęściem walczył z Niemcami.

Równie stanowczy był w życiu osobistym. Kronikarz Thietmar podaje, że dwie swoje pierwsze żony oddalił, a dopiero trzecia, Emnilda, spełniła jego oczekiwania. Jak wspomniano wyżej, była ona jego żoną przez ok. 27 lat i zarówno według Thietmara, jak i Galla Anonima aktywnie brała udział w życiu kraju, tonując agresywne cechy swojego małżonka. Warto dodać, że Thietmar nie pisze nic o innych kobietach w życiu Chrobrego za życia Emnildy, chociaż nie szczędzi wysiłku w odmalowaniu czarnego obrazu Bolesława. Wspomina jednak, że Chrobry miał ponoć surowo karać cudzołożników, co świadczy o tym, że Bolesław nie był typem kobieciarza.

Po śmierci Emnildy Bolesław myślał o nowym małżeństwie. Zwrócił się do Jarosława Mądrego z prośbą o rękę jego siostry, tytułowej Przedsławy, spotkał się jednak z odmową. W tej sytuacji w 1018 r. zawarł małżeństwo polityczne z Odą, arystokratką niemiecką. Była to młoda dziewczyna, w dniu ślubu miała ok. 20 lat. Nie wiadomo o niej wiele, jednak można podejrzewać, że wzorem innych młodych niemieckich arystokratek do chwili zawarcia małżeństwa przebywała w klasztorze, gdzie została poddana gruntownej indoktrynacji. Tego małżeństwa nie można uznać za szczęśliwe. Wiadomo tylko o jednym dziecku tej pary, córce Matyldzie, która była zapewne owocem miesiąca miodowego, jednak potem nie jest już wspominana w źródłach. Mogła umrzeć w wyniku komplikacji poporodowych albo po rozwodzie trafiła do polskiego klasztoru (jej powrót do Niemiec zapewne odbiłby się echem w źródłach). Porównując Emnildę i Odę, można się pokusić o wskazanie przyczyn niepowodzenia tego małżeństwa. Otóż Bolesława nie interesował związek z młodą gąską dla przyjemności łoża – potrzebował doświadczonej politycznie partnerki, która pomogłaby mu kierować państwem.

Przedsława w 1018 r.

Włodzimierz I Wielki

Przedsława była córką władcy Rusi Włodzimierza Wielkiego i siostrą Jarosława Mądrego. Trudno jednoznacznie stwierdzić, kim była jej matka,w każdym razie, jak wskazują źródła, pozostawała blisko związana z Jarosławem, co sugeruje, że mieli wspólną matkę – Rognedę, księżniczkę połocką. Wychodząc z tego założenia, niektórzy historycy przyjmują, że Przedsława była o kilka lat młodsza od Jarosława. On zaś, według tradycyjnego poglądu, miał się urodzić w 978 r. Idąc tym tropem, przyjmuje się, że Przedsława przyszła na świat najpóźniej w 988 r., gdyż wtedy Włodzimierz Wielki rozwiódł się z Rognedą, aby poślubić cesarzównę bizantyjską.

Zatem w 1018 r. miała ok. 30–35 lat. Nie była zamężna, gdyż zapewne wszyscy potencjalni kandydaci wydawali jej się zbyt niskiego stanu. To była cecha rodzinna – jej matka Rogneda odrzuciła oświadczyny samego Włodzimierza Wielkiego, odpowiadając na pytanie swego ojca „(…) Nie chcę rozzuć syna służebnicy”. Sprowokowało to Włodzimierza do ataku na Połock oraz zabójstwa ojca Rognedy i jej dwóch braci. Po rozwodzie rodziców mieszkała z matką w Kijowie, niedaleko rzeczki Łybedzi, we wsi, która w czasach kronikarza Nestora była nazywana Predsławine. Swą nazwę wywodzi zapewne od Przedsławy, która mieszkała tam po śmierci matki w 1000 r.

Opisując osobowość Przedsławy, należy pamiętać, że należała do rozrodzonego klanu potomków Włodzimierza Wielkiego, który u schyłku jego życia był istnym kłębowiskiem węży. Jak się wydaje, ograniczała się do gospodarstwa domowego, ale po śmierci Włodzimierza brała czynny udział w intrygach życia dworskiego. W takim kontekście wspominają o niej dwa źródła z epoki, tj. Żywot Mojżesza Węgrzyna, wedle którego miał się u niej schronić tenże Mojżesz po przejęciu władzy w Kijowie przez Świętopełka, oraz kronika Nestora, gdzie podano, że Jarosław dowiedział się o śmierci ojca, zabójstwie braci i uzurpacji władzy w Kijowie właśnie od niej. Zwracam na to uwagę, ponieważ duchowni kronikarze bardzo niechętnie pisali o kobietach i wyjątkowo podawali ich imiona. Tak było nawet w przypadku żon władców, a co dopiero mówić o ich córkach. W każdym razie według Nestora Przedsława dwukrotnie informowała Jarosława o wypadkach w Kijowie oraz udzieliła schronienia w swoim dworze co najmniej jednemu wojowi zamordowanych braci. Jarosław Mądry pokonał Świętopełka i zmusił go do ucieczki do Polski, objął władzę w Kijowie oraz przyjął poselstwo Chrobrego starające się o rękę jego siostry.

Dlaczego Przedsława odrzuciła oświadczyny Bolesława? Jak się wydaje, to była jej decyzja, a nie Jarosława, który nie miał interesu w drażnieniu Polaków. Pomijając aspekt dumy rodowej, w grę wchodził także czynnik religijny. Późne wzmianki źródłowe sugerują, że Rogneda po rozwodzie popadła w dewocję chrześcijańską i w takim duchu wychowywała córkę. Otóż w myśl ówczesnych zasad prawosławia (kanonów kościoła konstantypolitańskiego) już drugie małżeństwo dla wdowca było niezalecane, a czwarte – niedopuszczalne. Natomiast Chrobry po prostu rozwiódł się z dwiema pierwszymi żonami, naruszając podstawowe normy religijne. W tej sytuacji małżeństwo z Chrobrym musiało wydawać się naganne dla elit Kijowa. Odrzucenie Bolesława odbiło się szerokim echem w ówczesnym świecie, skoro pisze o tym żyjący wówczas Thietmar, a wiek później Gall Anonim.

Ślub czy gwałt?

Boleslaw Chrobry

Wiosną 1018 r. Bolesław Chrobry powziął decyzję o uderzeniu na Ruś. Według Galla Anonima zrobił to z powodu wyżej wymienionej odmowy oddania Przedsławy za żonę, według Thietmara za namową niemiecką, natomiast zdaniem Nestora w celu wprowadzenia swego zięcia Świętopełka na tron kijowski. Już 22 lipca 1018 r. Chrobry pokonał Jarosława w bitwie nad Bugiem i 3 tygodnie później, 14 sierpnia 1018 r., wkroczył do Kijowa. Łupem Polaków padły ogromne bogactwa miasta. Ponadto do niewoli trafiła rodzina Jarosława: żona, macocha i dziewięć sióstr – w tym wymieniona Przedsława. Wiek później Gall Anonim pisze, że wkraczając do Kijowa Chrobry zapowiedział:

„(…) Tak jak w tej godzinie Złota Brama miasta ugodzona została mieczem, tak następnej nocy ulegnie siostra najtchórzliwszego z królów, której mi dać nie chciał. Jednakże nie połączy się z Bolesławem w łożu małżeńskim, lecz tylko ten raz jeden, jak nałożnica, aby pomszczona została w ten sposób zniewaga naszego rodu, Rusinom zaś ku obeldze i hańbie”.

Bardziej wiarygodny żyjący wówczas kronikarz Thietmar opisuje to nieco inaczej:

„(…) z których jedną, dawniej sobie upatrzoną, ten stary wszetecznik Bolesław uprowadził bezwstydnie, zapominając o swojej ślubnej małżonce”.

Thietmar nie wspomniał w Kronice o zgwałceniu Przedsławy. Należy podkreślić, że nie szczędził on cierpkich słów, opisując Chrobrego, dlatego  w mojej ocenie nie przemilczałby tak nagannego zachowania. O odległym Włodzimierzu Wielkim napisał, iż „nosił opaskę podniecającą na lędźwiach, aby pobudzić jeszcze silniej wrodzoną lubieżność”. Kronikarz zwraca uwagę na długotrwałość relacji łączącej Przedsławę z Chrobrym. Z tego powodu miał on zapomnieć o swojej niedawno poślubionej żonie. Zatem nie chodzi tu o jednorazowy akt seksualny, tylko o trwalszą więź. Zaś wzmianka o zapomnieniu o małżonce może być eufemizmem rozwodu z Odą. To zdarzenie nie byłoby obojętne dla Thietmara, gdyż tak samo jak ona wywodził się z kręgów arystokracji saskiej. Nota bene, dwa pierwsze rozwody Chrobrego zostały opisane przez Thietmara zwrotami: jedną żonę odprawił, a drugą przepędził. Zatem można przyjąć, że taki nieformalny sposób rozwiązania małżeństwa był w oczach Thietmara wystarczający.

Nawiasem mówiąc, ten kronikarz podaje interesujący przykład porwania dziewczyny przez odtrąconego zalotnika i rozwiązania tej kwestii. Otóż w 998 r. hrabia Ekkehard zerwał zaręczyny swojej córki Ludgardy z hrabią Wirinharem (Wernerem), chcąc znaleźć dla niej „lepszą partię„. Werner porwał dziewczynę z klasztoru i przetrzymywał ją dłuższy czas w jednym z grodów. Na zlecenie saskich książąt ustalono, że Ludgarda chciała zostać z porywaczem. Oboje stawili się przed sądem, gdzie Werner uzyskał przebaczenie, a Ludgarda została czasowo umieszczona w klasztorze ”nie na to, aby ją zatrzymać na zawsze w klasztorze, lecz by ją umocnić w większej bojaźni Bożej”. Przebywała tam do chwili śmierci jej ojca w 1002 r., a potem zamieszkała z Wernerem.

Warto również zwrócić uwagę na dwa źródła ruskie, gdzie wspomniano o losie Przedsławy. One także ograniczają się do wzmianki o uprowadzeniu jej do Polski. Należy podkreślić, że w ówczesnych realiach obyczajowych gwałt mógł być uważany za jeden ze sposobów zawarcia małżeństwa. Przybierało to formę porwania dziewczyny czy też, używając języka Thietmara i powołanych ruskich latopisów, uprowadzenia. Nestor tak pisze o Drewlanach na Rusi: „(…) Ślubów u nich nie bywało, lecz porywali dziewice nad wodą”. Podobnie, jego zdaniem, miały postępować także inne plemiona słowiańskie. Nie jest to bynajmniej zjawisko prehistoryczne –  współcześnie w Azji Środkowej także występują wymuszone małżeństwa, których początkiem jest porwanie. Takie małżeństwa stanowiły i nadal stanowią drastyczne naruszenie obowiązujących norm społecznych – ale było i jest możliwe ułagodzenie sytuacji w drodze porozumienia pomiędzy małżonkiem a rodziną kobiety. W opinii dawniejszych historyków rosyjskich, lepiej rozumiejących szczegóły dawnego ruskiego życia społecznego, oczywiste było, że thietmarowe „uprowadzenie” Przedsławy przez Bolesława oznacza zawarcie między nimi małżeństwa właśnie w taki sposób. Zresztą, jak się wydaje, podobnie zostało zawarte małżeństwo pomiędzy Włodzimierzem a matką Przedsławy – Rognedą, gdy Włodzimierz zdobył Połock, zabijając dwóch braci i ojca Rognedy. Nie sądzę, aby w takich okolicznościach Włodzimierz był bardziej subtelny niż Bolesław w 1018 r.

Zatem można postawić tezę, że właśnie w taki sposób Chrobry zawarł ślub z Przedsławą. Pozostała jedynie konieczność uregulowania stosunków z jej bratem, Jarosławem Mądrym. Jak się wydaje, strony osiągnęły tu porozumienie. Po kolejnym wypędzeniu Świętopełka z Kijowa nie otrzymał on azylu w Polsce i przedzierał się w kierunku Czech. Zginął na pograniczu Polski i Czech. Natomiast Jarosław utrzymywał pokojowe relacje z Chrobrym, a potem z Mieszkiem II aż do 1031 r. Przedsława była więc żoną Chrobrego do jego śmierci i – jak uważam – patronowała kulturalnym wpływom greckim w Polsce tego okresu.

Dlaczego Gall opisuje to wydarzenie jako odosobniony przypadek gwałtu? Cóż, przybył on do Polski z zachodniej Europy, gdzie na początku XII w. nie praktykowano małżeństw przez porwanie, a śluby zawierano w sposób sformalizowany. Ponadto w swojej kronice starał się przedstawić Bolesława Chrobrego jako władcę idealnego – zatem postępek wobec Przedsławy odbiegający od etyki chrześcijańskiej opisuje jako incydentalny i symboliczny.

Greckie wpływy kulturalne w Polsce u schyłku rządów Chrobrego

Państwo Bolesława Chrobrego w „Atlasie historycznym Polski” J.M. Bazewicza z 1918 roku.

Wraz ze śmiercią kronikarza Thietmara w 1018 r. Polska znika całkowicie z orbity zainteresowania kronikarzy niemieckich na kolejne 7 lat. O tym, co działo się w tym czasie w Polsce, można wnioskować tylko na podstawie dużo późniejszych informacji kronikarskich i znalezisk archeologicznych, które przynoszą zadziwiający obraz Polski tego okresu. Gall Anonim pisze np., że za Chrobrego było w Polsce dwóch arcybiskupów, a Radzim Gaudenty obłożył Polskę klątwą. Takich informacji nie ma u Thietmara, zatem można przypuszczać, że wydarzyły się w latach 1019–1025. Około 1020 r. przerwano budowę okazałej świątyni w Kałdusie. Znane są emisje cyrylickich denarów Bolesława Chrobrego, na których napisy wybito poprawnie, w odróżnieniu od emisji denarów z napisami po łacinie, które zawierają rażące błędy. Na Ostrowie Lednickim archeolodzy znaleźli datowany na czasy Chrobrego grzebień liturgiczny w stylu bliskowschodnim, który jest łączony z duchownym ze świątyni grodowej. Tę wiadomość potwierdza także Gall Anonim. Jednym z powodów opuszczenia Polski przez Rychezę i rozwodu z Mieszkiem II w 1031 r. miały być „niegodziwe obrzędy Słowian„. Tenże Mieszko II miał znać język grecki i sprawować w nim liturgię. W liście księżnej Matyldy do niego czytamy: ”Nie dość Ci tego, że możesz we własnym i w łacińskim języku chwalić godnie Boga, zapragnąłeś jeszcze w greckim”. Jak wiadomo, Chrobry uprowadził całe rzesze ludności ruskiej. Jednym z niewolników był niejaki Mojżesz Węgrzyn, późniejszy mnich i święty kościoła wschodniego. W jego Żywocie jest wzmianka, że w trakcie niewoli w Polsce spotkał wędrownego mnicha z greckiej góry Athos. Tych mnichów musiało być więcej, gdyż przed śmiercią Chrobry zarządził podobno ich „wielkie prześladowania”. Z Chrobrym w Kijowie w 1018 r. miał blisko współdziałać kijowski arcybiskup. Nestor wspomniał o bliskiej współpracy Chrobrego z mnichem Anastazym stojącym na czele tzw. Cerkwi Dziesięcinnej. To bardzo ważna figura, ponieważ z tą cerkwią był powiązany udział w 1/10 dochodów książęcych. Z tej przyczyny niektórzy badacze uważają go za rzeczywistego arcybiskupa Rusi. Jednak po polskiej okupacji Kijowa nie ma informacji o dalszym ich pobycie na Rusi. Nasuwa się więc wniosek, że Chrobry zabrał ich, podobnie jak wielu innych duchownych, do Polski. Następcą Gaudentego według późnej tradycji miał być Hipolit, o którym nic nie wiadomo. Jest to o tyle interesujące, że Thietmar podaje imiona ważniejszych duchownych polskich, wśród których nie ma Hipolita. Trzeba zauważyć, że nosił on imię greckie. Po nim arcybiskupem miał być krótko niejaki Bossuta Stefan, zapewne Słowianin. Zmarł on w 1028 r. i źródła milczą o tym, kto go zastąpił. Słusznie zwrócono przy tym uwagę, że będący w apogeum swojej potęgi Mieszko II nie pozostawiłby nieobsadzonego stolca arcybiskupiego. W mojej ocenie wymienione wyżej poszlaki świadczą o silnych wpływach wschodnich u schyłku panowania Chrobrego, którym mogła patronować Przedsława.

Dalsze losy Przedsławy

Źródła milczą o dalszych losach Przedsławy. Nie wróciła na Ruś po zawarciu w 1043 r. małżeństwa jej najmłodszej siostry z Kazimierzem Odnowicielem, kiedy to Polacy odesłali 800 Rusinów, którzy przebywali w Polsce od wyprawy kijowskiej Chrobrego. Może to oznaczać, że już nie żyła – co nie dziwi, gdyż w 1043 r. miałaby ok. 60 lat. Nie wiadomo także, czy doczekali się z Chrobrym potomstwa. Jest to o tyle możliwe, że Gall Anonim wspomina krewniaków Krzywoustego na Pomorzu, jednak mogą oni pochodzić też z innych linii piastowskich.

Warto zwrócić uwagę, że Przedsława pojawia się w ruskich źródłach w kontekście interwencji polskiej. Te kroniki były redagowane u schyłku XI w., kiedy to czynną rolę w Kijowie odgrywała Gertruda, wnuczka Bolesława Chrobrego, żona i matka wielkich książąt kijowskich, która była żywo zainteresowana kulturą. To właśnie ona mogła zainspirować wprowadzenie do kronik ruskich wątku Przedsławy, jaki zasłyszała w dzieciństwie.

Bibliografia:

Źródła:

1. Gall Anonim, Kronika polska, oprac. R. Grodecki, Wrocław 1989.
2. Merseburg von T., Kronika Thietmara, oprac. K. Ożóg, Kraków 2002.
3. Nestor, Powieść minionychlat, oprac. F. Sielicki, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999.
4. Żywot Mojżesza Węgrzyna, [w:] Monumenta Poloniae historia, t. IV, red. A. Bielowski, Warszawa 1961, s. 797–817.

Literatura:

1. Bazylow L., Historia Rosji, t. I, Warszawa 1985.
2. Kollinger K., Polityka wschodnia Bolesława Chrobrego, Warszawa 2014.
3. Labuda G., Mieszko II, Poznań 2002.
4. Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1988.
5. Milkowski K. M., Wymuszone małżeństwa w wyniku porwania, „Nowa Polityka Wschodnia”, nr 4 (15) z 2015 r.
6. Nogal A., 1000 lat polskiego feminizmu. Historia Mojżesza Węgrzyna i zakochanej w nim kobiety, https://historia.org.pl/2018/05/09/1000-lat-polskiego-feminizmu-historia-mojzesza-wegrzyna-i-zakochanej-w-nim-kobiety/ (dostęp: 12 grudnia 2018 r.).
7. Nogal A., Czechy i początki polskiej państwowości, https://historia.org.pl/2018/08/26/czechy-i-poczatki-polskiej-panstwowosci/ (dostęp: 12 grudnia 2018 r.).
8. Nogal A., Czy Bolesław Chrobry otrzymał koronę królewską z Bizancjum?, https://historia.org.pl/2018/03/26/czy-boleslaw-chrobry-otrzymal-korone-krolewska-z-bizancjum/ (dostęp: 12 grudnia 2018 r.).
9. Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 1999.

Nota biograficzna

Adwokat Andrzej Nogal, l. 44, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, autor ponad 200 artykułów popularnonaukowych na tematy prawne i historii prawa.

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Tunak
Korekta: Jagoda Pawłowska}