Arabski podbój Hiszpanii. Al-Andalus na Półwyspie Iberyjskim

Arabski podbój Hiszpanii doprowadził do zniszczenia Królestwa Wizygotów i ustanowienia na Półwyspie Iberyjskim niezależnego Emiratu Kordoby. Przez kilka wieków, do czasu zakończenia rekonkwisty, Arabowie budowali swoje państwo nazywane Al-Andalus. Dziś symbolami ich obecności w Hiszpanii są liczne zabytki.

Początek islamu

Mahomet w drodze do Mekki razem z archaniołami Gabrielem, Michałem, Izrafelem i Azraelem

Religia islamu związana jest z Mahometem, jej twórcą i prorokiem, który ok. 570 r. urodził się w Mekce. W 610 r. doznał objawienia w grocie na górze Hira, kiedy Archanioł Gabriel miał przekazać pierwsze wersety Koranu. Następnie Mahomet zaczął głosić nową religię i jej zasady. Jednak początkowo nie spotkały się z entuzjazmem. Ostatecznie mieszkańcy Mekki zmusili go do opuszczenia miasta, gdyż nowa religia m.in. zagrażała lokalnej arystokracji. Mahomet udał się wówczas do Medyny (622 r.). Data tej ucieczki, zwanej hidżrą dla muzułmanów jest taką datą, jak narodziny Chrystusa dla chrześcijan. Liczba wiernych islamu szybko rosła. Stała się na tyle liczna, że jego wyznawcy rozpoczęli podboje. Pod koniec życia Mahometa, muzułmanie podporządkowali sobie Mekkę i prawie cały Półwysep Arabski. Po śmierci Mahometa jego następcą został jego teść Abu Bakr (Abd Allah Ibn Usman Abu Kuhafa), przyjął tytuł kalifa czyli „następcy”.

Arabskie podboje w Afryce

Arabskie podboje ok. 945 r.

Arabowie1 zjednoczeni wokół wspólnej religii rozpoczęli okres swoich wielkich podbojów. Najpierw podbili perskie imperium Sasanidów (633–651), a następnie stosunkowo szybko podporządkowali sobie Syrię (634–640), Egipt i Trypolitanię (640–645) oraz Cypr (649). Kierunek ekspansji jednak nie zatrzymał się. Arabowie dalej parli na zachód, podbijając tereny Maghrebu (dzisiejszej Afryki północno-zachodniej).

W 710 r. Arabowie wkroczyli do należącej do Hiszpanii2 enklawy, znajdującej się na cyplu tworzącym cieśninę Gibraltarską - Ceutę. Tamtejszy zarządca miasta (komes), Don Julian, przekonał arabów do ekspansji na Półwysep Iberyjski, gdzie istniało Królestwo Wizygotów. Miał ku temu prywatny powód, jakim był zatarg z wizygockim królem Roderykiem. Z pewnością był też dobrze zorientowany  w stosunkach panujących w Hiszpanii. Zdawał sobie sprawę ze słabości państwa Wizygotów, co tylko zachęciło muzułmanów do inwazji. Ceuta stała się ich głównym portem, poprzez który przerzucali siły do Europy.

Czytaj także → Wizygoci i ich wędrówka. Od zdobycia Rzymu po Królestwo Wizygotów w Hiszpanii

Inwazja na Hiszpanię

Tarik ibn Zijad

Arabowie opowieści Don Juliana postanowili zweryfikować. Gubernator Północnej Afryki, Musa Ibn Nusajr, wysłał swojego podwładnego Tarika Ibn Zijada, by ten dokonał w Hiszpanii zwiadu. Ten wypadł pomyślnie i już rok później Tarik na czele sił arabskich (Tarik był Berberem, a Musa rdzennym Arabem) dokonał inwazji na Gibraltarze. Miejsce nie było przypadkowe, bowiem znajduje się ono niemal idealnie w linii prostej, na północ od Ceuty. Warto wiedzieć, że nazwa Gibraltar pochodzi właśnie od Tarika i oznacza w tłumaczeniu Górę Tarika (Gib al Tarik).

Arabowie dokonując ataku zapewne zdawali sobie sprawę, że Roderyk jest uwikłany w walki na północy Hiszpanii. Na wieść o wylądowaniu Arabów skierował swoje siły na południe. Spotkanie obu armii miało miejsce w lipcu 711 r.3 nad rzeką Guadalete (na południe od miasta Jerez de la Frontera, dzisiejsza Andaluzja), gdzie doszło do zbrojnego starcia. Zdecydowane zwycięstwo odnieśli Arabowie, a król Roderyk, prawdopodobnie zdradzony, zginął w boju. Brak władcy doprowadził do rozłamu wśród wizygockiej arystokracji.

Opanowywanie Hiszpanii przez Arabów. Tarik i Musa

Bitwa pod Guadalete

Po pokonaniu Roderyka, Arabowie udali się na północ. Najpierw zdobyli Kordobę, a następnie ruszyli w kierunku Toledo – stolicy Wizygotów, gdzie znajdował się hiszpański skarbiec. Z miasta uciekł nowy król Agila II, a Tarik nie spotkał się z większym oporem. Pozostała w mieście elita miała zostać wybita. Podział Hiszpanów uwikłanych w wewnętrzne spory po śmierci Roderyka przybrał na sile, dodatkowo brak elity destabilizował system polityczny.

Wojska Tarika ruszyły ku dolinie rzeki Ebro (najdłuższa rzeka Hiszpanii), a następnie wrócili do Toledo by przezimować, wcześniej zajmując miasto Guadalajara.

Jednocześnie na Półwysep Iberyjski wyruszyła armia samego gubernatora Musy, który wylądował  wraz ze swoimi synami w Algeciras. Jego wojskom udało się zdobyć Carmonę i Sewillę. Musa przystąpił do oblężenia Meridy, a jednego z synów wysłał w kierunku Murcji, by podporządkował sobie tereny będące pod władzą Teodomira. Ten zgodził się na pewien układ.  Poddając się Arabom zachował pewną niezależność i zagwarantował bezpieczeństwo swoim poddanym.

Następnie w 713 r. obie armie spotkały się w Toledo. Doszło także do spotkaniu obu wodzów, gdzie zarysowały się między nimi istotne różnice. Nie chodziło tylko o ambicje  i podział łupów, ale także o różnice etniczne i religijne. Tarik i jego armia byli Berberami, a Musa i jego armia składała się przede wszystkim z rdzennych Arabów.

Nie zatrzymało to jednak arabskiej ekspansji. Tarik wyruszył na północ do Barcelony, a Musa udał się w kierunku doliny rzeki Ebro i zdobył Saragossę. Ostatecznie ich rywalizację rozstrzygnął kalif  wzywając obu wodzów przed swoje oblicze do Damaszku. Kalif lękał się wzrostu politycznej roli Tarika i Musy. Obawiał się także, że zostaną wzmocnieni zdobytymi bogactwami i niewolnikami. Po powrocie do Damaszku już nigdy nie udali się do Hiszpanii. Musa zdążył jednak mianować swojego syna Abd Al-Aziz Ibn Nusajra gubernatorem podbitych terenów.

Al-Andalus

Strona manuskryptu z Al-Andalusu, XII wiek

Nie są znane szczegóły dalszych losów Tarika i Musy, ale prawdopodobnie nie były ona najlepsze. Na miejscu został Abd Al-Aziz, który kontynuował dzieło ojca.

Abd Al-Aziz starał dogadywać się z lokalnymi możnowładcami. Przykładem takiego porozumienia była umowa z Teodomirem. Zgodnie z jej postanowieniami Abd Al-Aziz zobowiązywał się nie nękać poddanych Teodomira. Gwarantował także wolność religijną. Teodomir otrzymał siedem osad, a sam obiecał, że nie udzieli schronienia ani wsparcia wrogom muzułmanów. Musiał także płacić Arabom corocznie specjalny podatek.

Abd Al-Aziz nie nacieszył się długo swoimi sukcesami, gdyż pomiędzy 715 a 718 r. został zamordowany. Prawdopodobnie zginął z pobudek politycznych. Kalif obawiał się, że syn Musy na Półwyspie Iberyjskim będzie chciał ustanowić własny kalifat. Chociaż jedna z wersji podaje, że Abd Al-Aziz poślubił żonę Roderyka i przeszedł na chrześcijaństwo. Czego oczywiście kalif nie mógł zaakceptować.

Osiągnięcia al-Hurra

Bitwa pod Covadongą

Następne lata to okres kolejnych gubernatorów Al-Andalus, bo tak podbite terytoria nazwali Arabowie. Ajjub Ibn Habib al-Lachmi rządził parę miesięcy, po których zastąpił go Al-Hurr Ibn Abd ar-Rahman as-Sakafi. Wraz z jego przyjściem zaczęły się walki pomiędzy muzułmanami. Rywalizowały stronnictwa Kajsytów, do których należał Aa-Hurr, z Jemenitami.

Al-Hurr był pierwszym muzułmańskim wodzem, który przekroczył Pireneje i wkroczył na tereny dzisiejszej Francji. Tam znajdowała się ziemia zwana Septymanią, którą władali Wizygoci. Arabowie nie odnotował jednak większych sukcesów. Zapoczątkował także budowę arabskiej administracji, która skupiła się m.in. na ściąganiu podatków od lokalnej ludności. Przeniósł także ośrodek władzy do Kordoby.

Okres gubernatorstwa al-Hurra to także symboliczny początek rekonkwisty, bowiem w 718 r. (lub 722 r.) doszło do bitwy pod Covadongą, gdzie zbuntowani Hiszpanie z Asturii odnieśli pierwsze zwycięstwo nad Arabami. Za niepowodzenia na północy Hiszpanii i w Septymanii utracił zajmowane stanowisko.

Próba podboju Francji

Następcą al-Hurra został as-Samh Ibn Malik al-Chaulani. Obejmował rządy, gdy co do zasady cały Półwysep Iberyjski był pod panowaniem muzułmańskim. Co więcej ich sukces został odniesiony bez większych strat, gdyż Wizygoci nie stawili prawie żadnego oporu. Wiele miast zostało zajętych z marszu. Arabowie przystąpili do konsolidacji swojej władzy zarówno poprzez administrację jak i swoją kulturę.

Arabowie chcąc dalej poszerzać swoją ekspansję musieli skierować się na północ. As-Samh zajął Narbonę, Montpellier i Nimes. Co de facto oznaczało utratę przez Wizygotów ostatniej prowincji. Kolejnym celem Arabów była frankijska Akwitania. Próbowali także zdobyć Tuluzę, ale 9 czerwca 721 r. zostali pokonani przez Odona – księcia Akwitanii. Na skutek odniesionych ran zginął sam As-Samh.

Jednak mimo porażki muzułmanie nie zaprzestali prób podboju Francji (wówczas nazywaną Galią). W 724 r. zdobyli Carcassonne. Gdy gubernatorem Al-Andalus został Abd ar-Rahman al-Ghafiki w 732 r. doszło do decydującego starcia z Frankami. Najpierw odniósł sukces pokonując księcia Akwitanii w bitwie pod Garonną. Jednak ten sukces był apogeum arabskich sukcesów we Francji.

Karol Młot w bitwie pod Tours, fragment obrazu Charlesa de Steuben

Kres marszu muzułmanów w głąb kontynentu zatrzymał władca FrankówA Karol Młot, który pokonał wojska arabskie w bitwie pod Poitiers (732 r). Starcie było jedną z najważniejszych bitew dla zachodniego świata. Zginął Al-Ghafiki, a także wielu możnych muzułmanów. Zgubiła ich zbytnia pewność siebie, a także wyczerpanie długim marszem i znacznie ponad miarę rozciągnięte linie zaopatrzenia.

Porażka we Francji nie uwolniła Hiszpanii od Arabów, ale raz na zawsze zatrzymała ich ekspansję wyłącznie do terytoriów na Półwyspie Iberyjskim. W kolejnych latach Frankom udało się odzyskać Awinion i Prowansję. Do 759 r. Arabowie utracili wszystkie tereny na północ od Pirenejów.

Konflikty wewnętrzne. Rewolucja abbasydzka

Abd ar-Rahman I

W połowie VIII w. imperium arabskie sięgało od Półwyspu Iberyjskiego po zachodnie granice Indii. Wówczas doszło do wstrząsu u szczytu władzy. Panująca dynastia Umajjadów została zdetronizowana przez Abbasydów, którzy następnie przenieśli stolicę imperium z Damaszku do Bagdadu.

Nieliczni z ocalałych Umajjadów, pod przywództwem Abd ar-Rahmana I uciekli do Hiszpanii. Okoliczność, iż Półwysep Iberyjski leży w znacznej odległości od arabskiej stolicy spowodowała, że Ar-Rahmanowi I udało się uniezależnić od bagdadzkiego kalifa. Nie było to jednak łatwe. Przybywając do Hiszpanii musiał poradzić sobie nie tylko z opozycją wobec swoich planów przyjęcia władzy w Al-Andalus, ale także z podziałami pomiędzy rdzennymi Arabami a Berberami i różnicami wewnątrz każdej z tych grup.

Las kolumn w Mezquita / fot. Ajay Suresh, CC-BY-2.0

W 756 r. przyjął tytuł emira i opanował Kordobę. Następnie zdobył Toledo i rozpoczął konsolidację Al-Andalus pod swoim przewodnictwem. W tym celu pozbył się wszystkich, którzy sympatyzowali z Abbasydami. Nowy kalif nie tylko był sprawnym dowódcą, ale także należy go oceniać jako dobrego administratora. Rozpoczął proces arabskiej konsolidacji na Półwyspie Iberyjskim i położył podwaliny pod arabską monarchię w Hiszpanii. Był także budowniczym, który w Kordobie wzniósł mury miejskie, a także postawił Wielki Meczet zwany Mezquita. W chwili śmierci panował nad całym Półwyspem Iberyjskim z wyłączeniem Pirenejów oraz Gór Kantabryjskich, w których nielicznie ocalała arystokracja wizygocka, utworzyła Królestwo Asturii.

Emirat Kordoby w 929 r. - CC BY-SA 3.0

Na tym zasadniczo kończy się etap podbijania Półwyspu Iberyjskiego i umacniania emiratu przez Arabów. Kolejny okres trwający do początków XI w. przypadał na dalszą konsolidację arabskiego władztwa w Al Andulas. Znaczącą datą jest przekształcenie emiratu Kordoby w kalifat (upraszczając, to jak przekształcenie księstwa w królestwo). Dokonał tego Abd ar-Rahman III w 929 r. Kres panowania Arabów wiąże się z rekonkwistą, gdy w okresie X w. - XIV w. chrześcijańskim władcom udało się ich pokonać i odzyskać Półwysep Iberyjski.

Czytaj także → Rekonkwista w Hiszpanii. 780 lat walk chrześcijan z Arabami na Półwyspie Iberyjskim

Bibliografia:

1. B. A. Catlos, Królestwa wiary. Nowa historia muzułmańskiej Hiszpanii, Poznań 2019.
2. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1996.
3. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
4. M. Tunon de Lara, J. Valdeon Baruque, A. Dominguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Kraków 2012.
5. B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1973

Więcej o historii Hiszpanii przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

1. Rozumiani jako muzułmanie. Zarówno pochodzący z Półwyspu Arabskiego, jak również ludy i plemiona, które przeszły na islam w trakcie arabskich podbojów np. Berberowie [↩]
2. Hiszpania w artykule oznacza terytoria na Półwyspie Iberyjskim [↩]
3. Prawdopodobnie 19 lipca. [↩]